Қазақстан республикасыішкі істер министрлігі төтенше жағдай комитеті көкшетау техникалық институты
жүктеу/скачать 1,38 Mb. Pdf көрінісі
|
|
11 IТАРАУ. МАМАНДАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЙЫНДЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1. Экстремалды психология Қазіргі уақытта ғылыми және заңнамалық әдебиеттердегі төтенше, төтенше және дағдарыстық жағдай туралы ұғымдар толық анықтамаларды алған жоқ. Пәнді одан әрі зерделеу аясында осы ұғымдарды қарастыру ұсынылады. 1.1.1. Төтенше жағдай Орыс тіліндегі сөздікте «төтенше» сөзі Ожегова С.И. «Ерекше, өте үлкен, бәрінен жоғары» деп түсіндіріледі. «Төтенше жағдай» тіркесі әлеуметтік- экономикалық және басқа салдарға әкелуі мүмкін қауіппен қатерді анықтайды. Қазақстан Республикасының заңнамасы төтенше жағдайдың келесі анықтамасын береді - апат, өрт, қауіпті өндірістік факторлардың зиянды әсері, табиғи қауіптер, апаттар, табиғи немесе басқа да апат нәтижесінде адам өміріне әкелетін немесе туындауы мүмкін белгілі бір аумақтағы жағдай. Зардап шеккендер, адам денсаулығына немесе қоршаған ортаға зиян, елеулі материалдық залал және адамның өмір сүру жағдайының бұзылуы. 1.1 сурет - Төтенше жағдай түрлері 1.1-суретте көрсетілгендей, Қазақстан Республикасының заңнамасы табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың екі түрін анықтайды. Төтенше жағдайлар Табиғи сипаттағы төтенше жағдай Техногендік сипаттағы төтенше жағдай Қатерлі өндірістік фактордың шашылуы, көлік апаты, өрт (жарылыс), радио әрі биологиялық белсенді қатерлі зат, ғимарат пен құрылымның кенеттен құлауы, электқуат әрі коммуникация желісінің, кәріз жүесінің істен шығуына орай туындаған ТЖ Табиғи қатерді құбылыс салдарынан (қатерлі құбылыстың геофизикалық, геологиялық, метеорологиялық,агрометеоролог иялық, гидрогеологиялықсипаты), табиғи өрт, эпидемия/ індет, ауылшаруашылық өсімдігі әрі орманның түрлі ауру әрі зиянкеске шалдығуына орайтуындаған ТЖ 12 Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар туындау себептері мен жағдайларына байланысты топтарға бөлінеді (1.2-сурет). 1.2-сурет - Табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар топтары Өз кезегінде табиғи төтенше жағдайлардың әрбір тобы сәйкес табиғи қауіптерді қамтиды (1.1.-кесте). 1.1-кесте Табиғи төтенше жағдайлар Атауы Анықтама Геодене қатерлі құбылыстар Жер сілкіну жер астындағы күйзелістер (жер сілкінісі) және оның ішіндегі энергия шығару үрдістерінен туындаған тербелістер (негізінен тектоникалық) Вулкандар бұл атқылау өнімдерінен тұратын бөлек таулар. Магма камералары мантияда 50 ... 70 км тереңдікте немесе жер қыртысының тереңдігінде орналасқан Геологиялық қауіпті құбылыстар Көшкін өз салмағының және қосымша жүктеменің әсерінен тау массаларының көлбеу бойымен, тау жыныстарының батпақтануы, сейсмикалық сілкіністер және басқа үрдістердің әсерінен жылжуы Сел қарқынды жаңбыр немесе қардың еруі салдарынан тау өзендерінің және өзендердің бассейндерінде кенеттен пайда болатын су мен борпылдақ тау жыныстарының қоспасынан тұратын үлкен жойқын күштің жылдам ағыны, сонымен қатар серпінді қоқыстар мен мұздық көшкіндер Таскөшкін қар мен мұздың жылдам, кенеттен таудың баурайына жылжуы, адам өмірі мен денсаулығына қауіп төндіріп, экономика мен қоршаған ортаға зиян келтіреді Метеорологииялық әрі агрометеорологиялық қатерлі құбылыстар Қатты жел ауаның жер бетіне қатысты қозғалысы жер бетінен 2 м биіктікте өлшенетін жылдамдықта, 14-тен жоғары, бірақ 32 м/с аспайды. Табиғи сипаттаға төтенше жағдай Геофизикалық қауіпті құбылыстар Геологиялық қауіпті құбылыстар Метеорологиялық әрі агрометеорологиялық қауіпті құбылыстар Гидрологиологиялық қауіпті құбылыстар Табиғи өрттер Биологиялық қауіпті құбылыстар 13 Дауыл жылдамдығы жер бетінен 2 м биіктікте өлшенетін жойқын күш шамасы және едәуір ұзақтық 32 м/с асады Жел қардың жер бетінен қатты желдер арқылы өтуі, мүмкін қардың түсуі мүмкін, бұл көрінудің нашарлауына және автомобиль жолдарының сырғануына әкелуі мүмкін Көктайғақ Мұзды жағдайлармен салыстырғанда табиғаттың сирек кездесетін түрі - тайғақ жолдар. Мұздың жиналуы қатты салқындатылған жауын- шашынның ұзақтығына дейін созылады (әдетте бірнеше сағат, кейде бұршақ пен тұман болса - бірнеше күн) Үскірік ауа температурасы ауа температурасының 0 ° С-тан төмен түсуі, кешке немесе түнде (күндіз оң температурада) Қуаңшылық егістік жерлердің негізгі ауданы орналасқан тропикалық ендіктерде, шөлейт жерлерде және әсіресе дала зоналарында көктемде және жазда антициклондық ауа-райының ұзақ (2 айға дейін) үстемдігіне байланысты жиі кездеседі Гидрологиялық қатерлі құбылыстар Сутасу өзенге, көлге немесе резервуарға іргелес сумен су басу, материалдық шығын келтіреді, денсаулыққа зиян келтіреді немесе адамдардың өліміне әкеледі Табиғи өрттер Табиғи өрт бақыланбайтын жану үрдісі, өздігінен пайда болатын және табиғи ортада таралатын (ормандар, дала, шымтезек батпақтар) Орман өрті орман экожүйелеріндегі өздігінен немесе адамның қоздырғышы арқылы өрттің шығуы Дала өрті далада табиғи немесе жасанды түрде туындаған өрттер Биологиялық қатерлі құбылыстар Адамдар жұқпалы ауруы Патогендер тудыратын және ауру жұқтырған адамнан немесе жануардан сау адамға берілетін аурулар Індет/Эпидемия Жаппай, белгілі бір аймақта уақыт пен кеңістіктегі ілгерілеушілік, адамның жұқпалы ауруының таралуы, әдетте белгілі бір аумақта тіркелген ауру деңгейінен едәуір асады Эпизоотия Ауылшаруашылық малы бір не бірнеше түрінің арасында жұқпалы аурудың таралуының белгілі бір аймағында уақыт пен кеңістіктегі бір мезгілде ілгерілеу, әдетте белгілі бір аумақта тіркелген ауру деңгейінен едәуір асып түседі 14 Технологиялық төтенше жағдайлар негізгі зақымдайтын факторлардың сипаты мен пайда болу орны бойынша бөлінеді (1.3-сурет). 1.3-сурет - Технологиялық төтенше жағдайлар Сонымен бірге технологиялық төтенше жағдайлар зақымдайтын факторларға және пайда болу орнына байланысты түрлерге бөлінеді (1.2.- кесте). 1.2.-кесте Антропогендік төтенше жағдайлар Атауы Анықтамасы Өрттер мен жарылыстар Өрт Бақылаусыз күйдіру, адамдардың өмірі мен денсаулығына, жеке және заңды тұлғаларға, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне зиян келтіретін қауіп тудырады Жарылыс Заттардың дене және химиялық қайта құрылуының жылдам үрдісі, шектеулі көлемде энергияның едәуір бөлінуімен бірге жүреді, нәтижесінде соққы толқыны пайда болады және қоршаған кеңістікте таралады, бұл антропогендік төтенше жағдайдың пайда болуына әкелуі немесе әкелуі мүмкін Көлік апаттары мензілзалалар Жол-көлік оқиғалары (ЖКО) Көлік құралының жолда және оның қатысуымен қозғалысы кезінде орын алған, нәтижесінде адам жарақатына, өлімге, көлік құралдарына, құрылымдарға, тауарларға немесе басқа материалдық шығындарға әкелетін оқиға Әуе катастрофасы Әуеде ұшу не қону кезінде құрбан болғандар Теміржол көлік апаттары Теміржолдағы апат, мыналарға әкеп соқтырады: - теміржолдың жылжымалы құрамының бір немесе одан да көп бөлігіне күрделі жөндеу және/немесе бір немесе бірнеше адамның қайтыс болу Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар Өрттер мен жарылыстар Көлік апаттары мен катастрофа Қатты әсер етуші улы заттек төгілу (төгілу қаупі бар) апаты Радиобелсенді заттек төгілу (төгілу қаупі бар) апаты Өмір сүруді қамтамасыз ету жүйесіндегі апат Гидродинамикалық апаттар 15 деңгейіне, әртүрлі дәрежедегі дене жарақаттарына әкелетін зақым; немесе стандартты уақыттан асатын апатлық бөлімде қозғалыстың толық үзілуі Сукөлігіндегі апаттар Кеменің қалыпты жұмысына кедергі келтіретін жүктің, жүктердің, қаңқаның, тетіктердің, құрылғылардың немесе оның жүйелерінің зақымдалуы, адамдардың өлімі не хабарсыз кетуі, дене жарақаты не кеме әрі тасымалданған материалдық құндылықтарға келтірілген зиян. Қатты әсер етуші улы заттектің төгілу (төгілу қаупі бар) апаттар Қаттыәсеретуші улы заттек (ҚӘУЗ) әртүрлі өнеркәсіптік және шаруашылық мақсаттарда қолдануға арналған, төгілген немесе босатылған кезде адамдарға, жануарларға және өсімдіктерге үлкен зиян келтіруі мүмкін химиялық заттар Химиялықапат Адамдардың, тамақ өнімдерінің, азық-түлік шикізаттары мен жемдерінің, ауылшаруашылық жануарлары мен өсімдіктерінің өліміне немесе химиялық инфекцияларға немесе қоршаған ортаның химиялық ластануына әкелуі мүмкін химиялық қауіпті объектідегі апат, төгілуі немесе зиянды химикаттардың төгілуі. Радиобелсенді заттектің төгілу (төгілу қаупі бар) апаттар Иондық сәулешашу қайнары Радиобелсенді заттар, радиобелсенді заттар бар құрылғылар немесе құрылғылар, сондай-ақ иондаушы сәуле шығаратын немесе шығаруға қабілетті электродене аппараттар немесе құрылғылар Радиациялық авария Қалыпты пайдалану жобасында қарастырылған нормадан тыс радиобелсенді өнімдер мен иондаушы сәулелер шығарылған, қоршаған ортаның радиобелсенді ластануына әкелетін немесе әкелуі мүмкін атом энергиясын пайдалану объектісінің қауіпсіз жұмыс істеуінің лимиттерін бұзу Өмір сүруді қамтамасыз ету жүйесіндегі апат Технологиялық бұзылулар Қоғамдық энергиямен жабдықтау жүйелерінің (электрмен жабдықтау, жылумен жабдықтау) және оларды пайдаланатын ұйымдардың жұмысындағы бұзушылықтар салдарының сипаты мен ауырлығына байланысты (персоналға әсер ету, энергетикалық параметрлердің ауытқуы, қоршаған ортаға әсер ету, жабдықтың зақымдануы, сенімділікті төмендетудің басқа факторлары) апаттар мен оқыс оқиғаларға бөлінеді Технологиялық бастарту Электр және жылу энергиясын өндіруді және тұтынушыларға беруді бұзуға әкелетін жабдықтың мәжбүрлі тоқтауы немесе жұмыс істеуін шектеу Гидродинамикалық апаттар Гидротехникалық құрылыстар Су қорын басқару, су пайдаланушыларды сумен қамтамасыз ету, сумен жабдықтау және су бұру, судың зиянды әсерін болдырмау үшін қолданылатын инженерлік құрылымдар Төтенше жағдайларды олардың өмірі мен денсаулығына қауіптілігіне, өмір сүру жағдайының бұзылуына және келтірілген материалдық залалға байланысты сыныптарға жатқызу мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 2-шілдедегі № 756 қаулысымен табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың жіктеуіші бекітілді (1.3-кесте). 16 1.3-кесте Төтенше жағдайлар зардаптардың ауқымы мен ауырлығындағы Төтенше жағдай көрсеткіші Төтенше жағдай категориялары Нысаналық Жергілікті Аймақтық Ауқымды Адамдар қаза табуы ( адам саны - N) 5< N <10 10< N <50 50< N <200 N > 200 Тұрғындар өмір сүру жағдайының бұзылуы (адам саны - N) 50< N <100 100< N <500 500< N <1500 N > 1500 Адам денсаулығы, қоршаған орта мен шаруашылық нысанына келген материалдық шығын көлемі (АЕК) АЕК<15 000 15000 <АЕК<100000 100000<АЕК<200000 АЕК>200000 Бұл қаулыда зардап шеккен аумақтың шекаралары, шығындары мен шектері қатаң реттелген. жүктеу/скачать 1,38 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|