Пікір 4. Жан, ақыл, парасат, рух

Ибн-Сина. Аристотель секілді Ибн Сина да рух пен денеарасындаөтежақынбайланыс бар екендігінайтады. Бірақ Ибн Сина Аристотельдіңекіжауһарпікірінтеріскешығараотырып, диализмдіккөзқарастықолдайды. Оның рух пен денетурасындағыкөзқарасыәріқызықты ,әрітереңмағынадаайтылған. Ибн Сина адам рухыныңденегемұқтажсыз бар болу құдіретінеиеболғанжауһарекендігінанықтауүшінекідәлелкелтіреді. Біріншісі –өзімшілдіктүсінігі, екіншісіақылдыңматериалдыемесболғанынанықтайды.

Ибн Сина бұлдәлелдердіөзінің «Китапаш - Шифа» аттыеңбегінің психология тарауындаанықтайды. Оныңойынша, адам жетілгенболсын, бірақоныңденесіешбірнәрсеменбайланысқұраалмайдыжәнесыртқыдүниедегіешбірнәрсенітүсінеалмайтынбірдәрежедеболсын. Және де өзденесінкөреалмайтын, ешбірнәрсенісезеалмайтындәрежедеболсын. Әрине, мұндай адам дүниедегіәрекеттердіңешқайсысынбілеалмайдыжәнеөзденесінің де бар екендігінсезінеалмайды. Бірақөзінің бар екендігінтүсінеалады. Мұндайжағдайдан рух денеденазатболғанбіржауһарболыптабылады.

Ибн СинаныңбұлдәлеліДекарттың «Ойлануқабілетіндеболсам, онда мен бармын» дегенпікірінеұқсаскеледі. Бірақбұлжердемаңыздыайырмашылық бар. Декарттыңпікіріндемынандайбірсұрақтуады: «Менің бар болуымлогикалықтұжырым ба, әлдетүсінуқабілетініңтікелейнәтижесіме? Бұлсұрақтыңжауабы не болса да, декарттық «түсінік» пен «мен» екеуініңбірнәрсеболғандығынаңғарамыз. Олай болса, менніңтүсінігі мен оныңболмысыныңлогикасыретіндебір-біріменайырылмас халде болғандығыанық.

Ал Ибн Сина болса, «меннің» болмысынтүсінеалусебебімен «менде» түсінуқабілетініңбөлекнәрсеболғанынайтады. Негізінде, Ибн Сина Декарт пен Плотинніңойыншатүсінуқабілеті тек өзінғанаойлауыемес, соныменқатарбасқаларды да түсінебілуқабілетінеиедейді.

Дененің бар екендігінекүдіктенеотырып, бірдуализмдіктүсінікқалыптастыруғатырысқанбұлдәлелдіорганизмніңжалпыфункцияларынанрухтыңфункцияларышыққандәлелідеуге де болады.

Ибн Сина былайдейді: «Денеліксипаттардыақылдықфункциялардыңқайнарыболғанбірнәрсегежүктесем, оның бұлсипаттардықабылетеалмағандығынбайқаймынжәне осы денелікболмағанболмысты рух депесептеймін».

Бұлайтылғансөзденбайқайтынымыз: жоғарыдаайтылғандәлелдіңжаңабірсипатқаиеболғандығыжәнетүсінуқабілетіжаңабірпікірменалмасқандығы. Бұғанқарайақылдыңжәнерухтыңсипаттарарасындағыайырмашылықбұлардыңбіржауһардыиемденуінемүмкіндікбермейді.

Рухтыңбіржауһарболғандығыоныңжалғыздықтыталапеткендігінбілдіреді. Шынындаекі доктрина, яғнируханиқабілеттіңшынайлығыжәнерухтыңайырылмастабиғаты Ибн Сина тарапынантереңірекқарастырылады. Ол бұлқабілеттіңкөптігін, ақыл-ой әрекеттеріарасындабайланыстың бар екендігінайтады. Соныменқатар Ибн Сина адамдағыдемалужәнеөсуфункцияларының, өсімдіктер мен жануарлардыңфункцияларынақарағандаөзгешеекендігінайтады. Себебіадамныңақыл-ойыаталмышфункциялардыбасқарадыдейді.

Мұндайжағдайда рух егемендібіржауһарболады. Ибн Синаныңрухтыңөлімсіздігітурасындағыдәлелдерірухтыңбіржауһарболғанынжәнеекеуіарасындағыбірмистикалықбайланысаясындаденегебайланыпқалмағандығынбілдіреді. Денеменбіргеортағашыққанрухта, денеменбірлесу, оны қорғаужәнеоныңқажеттіліктерінқамтамасызетуүшіннақтыбіржүйе бар. Ибн Синаныңойынша, рух, табиғатбілімдеріменқатарметафизиканың да қарастыратынтақырыбыболыптабылады. Болмысәлеміндеәрбір рух пен денеарасындаолардыбір-бірінесәйкестендіргенбір сыр бар. Бұлсырдытүсінсек те, түсінбесек те реинкарнация (рухтыңденеауыстыруы) екендігімүмкінемес. Негізіненбұл сыр тұлғалықменніңәрісебебі, әрісалдарыболыптабылады. Сондықтан Ибн Сина екі рух үшінменніңҚұдайлықжалғыздықтабірлесуінтеріскешығарадыжәнеөлімсіздіктіңтұлғалықболуыкеректігінайтады.

ШəкəрімҚұдайбердіұлы. Рухтыңденегеәсеріқалауыбойыншажүзеге асады. Яғни рух қайуақыттадененіңәрекетжасауынқаласа, денесолуақыттаәрекетжасайды.

Жан туралыәртүрліағымдардыжәнетүсініктердіқазақтыңұлыойшылыШәкәрім де арнаулызерттеудіңобъектісінеайналдырған. Олжазған «Үшанықта» осы жан мәселесітереңзерделенген. Солсебепті жан туралыәртүрлікөзқарастардысараптауталпыныстарынШәкәрімсізталдаужеткіліксізболар. Шәкәрім жан мен тәндікбастаулардыңарасындағытереңбайланыстыаңғарабілген. Шәкәрімжанныңмынадайерекшеліктерінебасты назар аударады: 1) жан тәнсияқтыадамға о бастанберілген, ол таза табиғаттуындысыемес, «жаратылыстыңбіршыбынынан, не біртозаңынан адам жаратылаалынбайды»; 2) жан баста бар болса, тұрғанденесіорынболуғажарамағансоң, денеденшыққандабіржолажоғалыпкетпейді; 3) жанның бар екендігінежаннаншыққанерік, талап, ой, мақсат, сезім, білімарқылыкөзімізжетсе де, оныңденелергеқосылыпкетуіне (индуизмдегідей) ешбірдәлелжоқ; 4) жанныңжайпсихикаданайырмашылығыноның адами-моральдықнегіздеріненіздеукерек, ұждан-жанныңтілегі, осы арқылыжанныңмәңгілігіжүзегеасады. Жан мәңгілігінесенбеуөмірдемән-мағына бар дегенгесенбеумен бара-бар. Адам өлгенсоң да жаны жоғалмайәлемдікрухпенқосыладыдегенсенімадамғаүлкенсенімұяландырады. БұлбіздіңШәкәрімдіоқығандаалғантәліміміз. Ойшылдыңөзіеңбегініңаяғындамынадайқорытындығакеледі: «Мен жан да бар, жын да бар, адамныңөзжаныныңқуаты да бар деймін. Дәлелім: 1) Шақырмаған жан келіп, кейдеөзіпәленшенің жаны екеніненанарлықсөзайтатыны. 2) Шақырмағанкісігебақсылық-дуаналық, фақризм, жындылықкезболатыны. 3) Ұйқыдакезу лунатизм, магнетизм мен біреудіңеркінбилеу, түсідәлкелу-бұлүштүрлісіүшбөлекқуаттыңиесіболуғалайық».

Жан туралыфилософиялықрефлексияларда «рух тек рух үшінөмірсүреді», «жанныңжандылығыоныңөзінде» сияқтыүлгілердіжиікездестіругеболады. Бірақ, оларкөбінесерәміздікқызметтератқарып, адамныңболмыстуралыпайымдауларынантуындайды. Осындайпайымдаумүмкінболуыүшін адам жаны мен тәнін, руханилық пен заттылықтыажыратабілуіқажет. Руханишындықтыбіздіңдүниемізден тек тысқарытұратынәртүрліабстракциялар мен «транценденттімәнділіктердің», идеалдыобъектілерініңжиынтығыдеп те  қарастыру адами руханиәлемгежеткізеалмайды. Өйткені, бүкіл  адамдықмәдениболмыс рух сәулесіменжарықтандырылған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Ғабитов Т. Философия А., 2004

2.Әбжанов Т.И., Нысанбаев Ә. Қысқаша философия тарихы. А., 2009

3.Иманқұл Н. Философия әлемінде: болмысы мен тарихы. А ., 2006

4.Кішібеков Д.Сыдықов Ұ. Философия. А., 2002

5.Тұрғынбаев Ә.Х. Философия. А.,2001 

6.Мырзалы С.Қ., Философия. А., 2010