ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

жасаған  қорытынды:  ол  –  адамдардың  бақытқа  жету  жолындағы 

құмарлықтарының  тұңғиығынан  және  оның  қажеттіліктерінің 

шатасып-бытысқан ортасынан пайда болады. Сонымен, адамның сан-

сыз  қажеттіліктері  және  соларды  қанағаттандыру  үшін  тынымсыз 

әрекеттенуі – пайда болатын діннің арғы тегі болып табылады.

 «Адамның надандығы түбі жоқ тұңғиық болса, қиялы да шексіз». 

Надандықтың  кесірінен  түп-тамырынан  ажырап  қалған  Табиғат 

адамның  таусылмайтын  шексіз  қиялымен  біріккенде,  құдіретті 

Құдайларды тудырады.

Сондай-ақ  Фейербах  діннің  психологиялық  тамырларын  терең 

ашып көрсетеді. Бұл – адамның ажалсыздыққа ұмтылысы және соның 

нәтижесінде жанның өлмейтініне, «басқа тамаша аспан әлемінің» бар 

екеніне сену. Адам өмірінің соңы, шарасыздық, шектеулі өмір сүретіні 

және  келешектегі  өлімнен  қашып  құтылудың  мүмкін  еместігі  тура-

лы  біледі,  ал  бұл  оны  терең  күйзелістерге  түсіріп,  діннен  сая  іздеуге 

итермелейді. 

Дінді ұғыну, ойшылдың пікірінше, «адамның Құдай туралы ойлай-

тынын»  түсінген  кезде  мүмкін  болады,  ал  бұл  –  «адамның  өзін  жете 

түсінгені». Демек, дін – тек қана адамға тән ерекше құбылыс.

Фейербах  діннің  тарихи  қалыптасқан  екі  формасына  талдау  жа-

сайды.  Алғашқысы  –  ол  Табиғаттың  мистикалық  күштері  (пұтқа 

табынушылық).  Екіншісі  –  адамды  «бейнелеп  және  өзіне  ұқсатып» 

жаратқан Құдай идеясы.

Бұл тұрғыда құдіретті және шексіз Құдай мәні – дербес өмір сүреді-

міс  деп  көрсетілетін  адамның  рухани  мәнінен  басқа  ештеңе  де  емес. 

Ойшыл  христиандықты  бейшара  күйге  түскен  адамдардың  күш-

жігерлерін  осы  дүниедегі  зұлымдықты  жоюға  бағыттаудың  орнына, 

оларды  мүсіркеп,  ана  дүниеде  жұмақ  болатынына  уәде  беретіні  үшін 

жазғырады.  «Мен  Құдайды  жоққа  шығарамын,  сол  арқылы  адам-

ды  терістеуді  терістеймін»,  –  дейді  Фейербах  Гегель  терминология-

сын  пайдалана  отырып.  Өйткені  «о  дүниені»  теріске  шығару  –  «бұл 

дүниені»  растау  дегенді  білдіреді.  жарқын  болашақ  –  ол  сенімнің