Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі «М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан»

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
«М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан» университеті

ЭССЕ
Тақырыбы: Конституциялық құқық.
Орындаған: Шәймерден Арман
Тобы: Юм1к10
Қабылдаған: ________________


Шымкент 2023
Конституциялық құқық құқық саласы ретінде адамның және азаматтың конституциялық құрылысының, құқықтық мәртебесінің негіздерін, мемлекеттің саяси-аумақтық ұйымын, жүйесін, қалыптасу тәртібін, мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінің негізгі қағидаттары мен құзыретін бекітеді.

Конституциялық-құқықтық нормалар - бұл мемлекет, жеке тұлға және қоғамның мемлекеттік билікті ұйымдастыру және қоғамды басқару жөніндегі қоғамдық қатынастарын реттейтін мемлекет белгілеген немесе санкциялаған жалпыға бірдей міндетті мінез-құлық ережелері.

Орындалатын функцияларға байланысты оларды келесі түрлерге жіктеуге болады: Рұқсат етушілер - барлық мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін белгілейді; тыйым салушылар - қатаң белгіленген мінез - құлықты қамтамасыз етуге бағытталған ережелер; міндеттемелер-олардың нұсқауларына сәйкес қатаң түрде әрекет ету немесе олардан бас тарту міндеттерін бекітеді.

Конституциялық құқықтың негізгі институттарының бірі-Конституциялық-құқықтық қатынастар. Бұл нақты конституциялық-құқықтық нормаларда көзделген құқықтарды қолдану және міндеттерді орындау бойынша әртүрлі субъектілердің құқықтық қатынастары болып табылатын мемлекеттік билік пен жеке тұлғаның мемлекетпен қарым-қатынасын жүзеге асыру процесінде туындайтын нақты қоғамдық қатынастар.

Конституциялық құқық көздеріне мыналар жатады: 30.08.1995 жылғы ҚР Конституциясы, республиканың конституциялық заңдары, Парламент немесе ерекше жағдайларда Президент қабылдайтын әдеттегі заңдар (ҚР Конституциясының 53-бабының 4-тармағы), заң күші бар Президенттің жарлықтары, атқарушы билік органдарының нормативтік құқықтық актілері, ҚР мойындаған халықаралық-құқықтық шарттар.

Конституция-бұл конституциялық құрылыстың негіздерін, жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негіздерін, мемлекеттік құрылымның негіздерін және мемлекеттік билік пен жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыруды бекітетін және реттейтін қоғам мен мемлекеттің негізгі заңы.

Осылайша, Конституция мемлекеттің негізгі, негізгі нормативтік актісі болып табылады. Онда қоғам өмірінің барлық негізгі салаларын реттейтін нормалар бар, ол барлық қолданыстағы заңнаманың нормативтік базасы болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды. Ол Жоғарғы Кеңес 28.01.1993 ж.қабылдаған егемен Қазақстанның алғашқы Конституциясының орнына келді, 7.10.1998 ж. Конституциялық заңмен қолданыстағы Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар қабылданды.

ҚР Конституциялық заңнамасының қалыптасу кезеңдері мынадай Конституциялық актілерді қабылдаумен белгіленді: 1) кеңестік кезең - 21.11.1917 ж. Алаш партиясының бағдарламасы; 6.10.1920 ж. Қырғыз АССР еңбекшілерінің құқықтары декларациясы; 1926 ж. Конституциясының жобасы; 1937 ж. және 1978 ж. Қазақ КСР Конституциясы; 2) 24.04.1990 ж. "ҚазКСР Президенті лауазымын құру туралы" Заң; декларация "Қазақ КСР Мемлекеттік Егемендігі туралы "25.10.1990 ж.3)" Қазақ КСР атауын өзгерту туралы "10.12.1991 ж. ҚР Заңы;" мемлекеттік тәуелсіздік туралы " 16.12.1991 ж. Заңы. 4) 28.01.1993 ж.ҚР Конституциясы 5)30.08.1995 ж. ҚР Конституциясы 6) "ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы"7.10.1998 ж. ҚР Заңы.

ҚР Конституциясы оның құрылтай сипатын көрсететін кіріспеден және 9 бөлім бойынша топтастырылған 98 баптан тұрады. Онда негізгі проблемалардың 3 блогы көрсетілген: 1) республиканың конституциялық құрылысының негіздері, 2) жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің негіздері, 3) мемлекеттік органдар жүйесі және жергілікті өзін-өзі басқару негіздері.

Конституцияның нормативтік-құқықтық акт ретіндегі ерекшеліктері оның заңды қасиеттерінде көрінеді, мысалы: Конституцияның 4-бабының 2-тармағында бекітілген жоғары құқықтық күш; Конституцияның республиканың бүкіл аумағында тікелей қолданылуы; оған өзгерістер мен толықтырулар қабылдаудың және енгізудің ерекше тәртібі; Конституцияны ерекше қорғау.

Конституцияларды түрлерге қарай жіктеуге болады:

1) Сыртқы нысандағы:
а) жазылған (Ресей, АҚШ), б) жазылмаған (Англия, Дания) ;
2) өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі:
а) икемді, б) қатты;
3) қабылдау тәсілдері:
а) елдің өкілді заң шығарушы органы қабылдаған, б) жалпыхалықтық дауыс беру арқылы, в) октроирленген (берілген).
2.3 жеке тұлға мен мемлекеттің өзара байланысы, азаматтардың бір - бірімен құқықтық байланысы мемлекет тарапынан заңды түрде-адам мен азаматтың құқықтық мәртебесін құрайтын құқықтар, бостандықтар мен міндеттер түрінде белгіленеді.

Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі-бұл адамның және азаматтың құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің жиынтығы, сондай-ақ оларды жүзеге асырудың мемлекет нормативтік құқықтық актілерде бекітетін заңды кепілдіктері.

Тұлғаның құқықтық мәртебесінің құрылымына осындай құрамдас элементтер кіреді:

1. Азаматтық институты;
2. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің жалпы принциптері (адам мен азаматтың теңдігі; адам құқықтары мен бостандықтарының абсолюттілігі мен бөлінбеуі; гуманизм; адам құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі);
3. Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері;
4. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктері;
5. Жеке тұлғаның құқықтық қабілеті мен қабілеттілігі. Оларды қарастырайық.
20.12.1991 ж.ҚР "Азаматтық туралы" Заңының кіріспесінде мынадай анықтама бар: азаматтық - бұл адамның мемлекетпен өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын білдіретін орнықты саяси-құқықтық байланысы.
Азаматтық принциптері-бұл оның негізгі мазмұнын құрайтын және оның мәнін білдіретін принциптер. Оларға мыналар жатады:
1. Бірыңғай және тең азаматтық қағидаты, азаматтық алу негіздеріне және кез келген өзге мән-жайларға қарамастан әрбір адам үшін осындай болып табылады.
2. Қос азаматтықты мойындамау.
3. Бостандық принципі және азаматтықтан өз еркімен шығу.
4. "Қан құқығы" қағидаты-тууына байланысты азаматтық беру. "Топырақ құқығы" - ата-анасының азаматтығына қарамастан, мемлекет аумағында туылу салдарынан.
5. Қазақстаннан тыс жерлерде азаматтарды қорғауға кепілдік беру қағидаты.
6. Азаматтарды басқа мемлекетке беруге жол бермеу қағидаты.
"Азаматтығы туралы" ҚР Заңының 10-бабына сәйкес азаматтықты туу арқылы, азаматтыққа ҚР мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша, азаматтық туралы заңда көзделген өзге де негіздер бойынша қабылдау нәтижесінде алады. Азаматтыққа қабылдау мүдделі тұлғаның өтініші бойынша ҚР-да кемінде 5 жыл тұрақты тұрған жағдайда жүзеге асырылады. Мұндай жағдай ҚР азаматтарымен некеде тұрған адамдар үшін, сондай-ақ республика алдында ерекше еңбегі бар, әрекетке қабілетсіз адамдар, саяси себептермен ҚР аумағынан мәжбүрлі түрде кеткен адамдар және олардың ұрпақтары үшін міндетті емес.
Азаматтығы одан шығу нәтижесінде және оның жоғалуы нәтижесінде тоқтатылады. Шығу мүдделі тұлғаның өтініші бойынша жүзеге асырылады. Азаматтықты жоғалту мынадай жағдайларда орын алады: адамның шет мемлекеттегі мемлекеттік билік және басқару органдарына қызметке кіруі; егер азаматтығы көрінеу жалған мәліметтер немесе құжаттар ұсыну нәтижесінде алынған болса; ҚР мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша; егер адам ҚР шегінен тыс тұрақты тұратын болса және 5 жыл ішінде дәлелді себептерсіз консулдық есепке тұрмаса жылдар.
ҚР Президенті азаматтықты қабылдау, қалпына келтіру, шығу және сақтау мәселелерін шешуде айрықша құқықтарға ие.
Мазмұнына байланысты конституциялық құқықтар мен бостандықтарды топтарға бөлуге болады: 1) жеке құқықтар мен бостандықтар; 2) әлеуметтік, экономикалық және мәдени; 3) саяси.
Жеке құқықтар әр адамға туғаннан бастап тиесілі және азаматтықпен байланысты емес. Оларға өмір сүру құқығы (ҚР Конституциясының 15-бабы), жеке бас бостандығы (16-бап), қадір-қасиетке қол сұғылмаушылық (17-бап), жеке өмірге қол сұғылмаушылық (18-бап), ар-ождан бостандығы (22-бап) және т. б. құқықтар жатады.
Әлеуметтік-экономикалық құқықтар адамға лайықты өмір сүруге, әлеуметтік қорғауға кепілдік береді. Бұл еңбек бостандығына құқық (24-бап), жеке меншік құқығы (26-бап), демалыс құқығы (24-бап), зейнетақымен қамсыздандыру (28-бап) және т.б. мәдени құқықтарға тегін орта білім алу құқығы (зо-бап), шығармашылық еркіндігі (20-бап) жатады.
Саяси құқықтарға бірлестіктер бостандығына құқық (32-бап), мемлекет істерін басқаруға қатысу (ЗЗ-бап), сайлау және сайлану (ЗЗ-бап), сөз бостандығы (20-бап) сияқты құқықтар жатады.

Жеке тұлғаның конституциялық міндеттері Республика Конституциясында және заңнамасында белгіленген тиісті мінез-құлық түрі мен өлшемін орындауға құқықтық талап нысанында бекітіледі. ҚР Конституциясында олар 34,35, 36,37 және 38-баптарда баяндалған. Мысалы, Әркім Республиканың Конституциясы мен заңнамасын сақтауға міндетті.

Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктері - бұл мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды адамдарының, қоғамдық бірлестіктер мен азаматтардың қолайлы жағдайлар жасауға және жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау мен іс жүзінде іске асыруды қамтамасыз етуге бағытталған Конституцияда және ҚР заңнамасында белгіленген міндеттерінің жиынтығы. Жалпы, мемлекеттік және нақты кепілдіктер бар. Жалпы кепілдіктер саяси, материалдық, рухани кепілдіктерге бөлінеді. Мемлекеттік кепілдіктер-Конституцияда және ҚР басқа да нормативтік құқықтық актілерінде бекітілген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын тікелей қорғауды қамтамасыз ететін саяси құралдар мен жағдайлар жүйесі. Құқықтар мен бостандықтардың кепілдігіне барлық мемлекеттік билік органдары (Президент, Конституциялық Кеңес, Үкімет, Парламент, прокуратура және т.б.) қатысады.

Құқықтық мәртебенің элементтері ретінде жеке тұлғаның құқықтық қабілеті мен қабілеттілігі - бұл жеке тұлғаны құқық субъектісі ретінде тану және оның заңды құқықтары мен міндеттері бар.

Шетелдік азаматтар ҚР Заңнамасы бойынша құқықтық жағдайы бойынша республика азаматтарына теңестірілген. Бұл 12-баптың 4-тармағында көрсетілген-шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасында құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше белгіленбесе, азаматтар үшін белгіленген міндеттерді атқарады. Сондай-ақ, республикада "ҚР-дағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" 19.06.1995 ж. заң күші бар Президенттің Жарлығы қолданылады.
ҚР-ны зайырлы мемлекет деп жариялау республикада ресми мемлекеттік діннің жоқтығын, мемлекеттің барлық діндерге тең қатынасын білдіреді. Дін мемлекеттен толығымен бөлінген, діни негізде саяси партиялардың қызметіне жол берілмейді. Мемлекет діни бірлестіктердің қызметіне араласпайды, олардың дамуына кедергі келтірмейді.