Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Семей мемлекеттік педагогикалық институты

Жапырақта тақта, сағақ және кейде тілше болады. Сағағы болатын жапырақтарды сағақты жапырақтар деп атайды. Кейбір өсімдіктерде сағақ болмайды да, жапырақ сабаққа жапырақ тақтасының негізімен (астық тұқымдас өсімдіктер) орналасады. Мұндай жапырақтарды отырмалы жапырақтар дейді.

Жапырақтар сабаққа үш түрлі болып орналасады: кезектесіп , қарама-қарсы, шоқты . Әр түрлі өсімдіктерде жапырақ тақтасы да алуан түрлі болады .Олардың пішіні дөңгелек , сопақ , ұзынша , таспа тәрізді , қандауыр т.б. тәрізді болып келеді .

Жапырақтың жиектері де түрлі-түрлі: үшкір тісті , ара тісті , жұмыр тісті , ойыс жиекті болады.

Жапырақ жұмсағынан сосудтар шоғы –жүйкелер өтеді. Олар параллель жүйкелену (бидай, қара бидай.б.) және торланып жүйкелену (сирень, астра т.б.деп ажыратылады .

Қоңыржай климат жағдайында көптеген өсімдіктердің жапырағы бір вегетациялық кезеңде ғана дамиды . Тек қана қылқан жапырақты өсімдіктердің жапырақтары (қылқаны) 2 жыл (қарағай) және 8-ден 12 жылға дейін (шырша) тіршілігін сақтайды.

Күзде және жыл маусымдарының жаңбырсыз ыстық кездерінде көптеген өсімдіктердің жапырақтары түседі. Бұл жапырақ түсу құбылысы деп аталады. Жапырақ түсу — бұл өсімдіктердің суды аз буландыруға бейімделушілігі. Өсімдіктерде күзгі жапырақ түсу процесіне әзірлік алдын-ала жүреді. Жапырақтардағы хлорофилдер ыдырайды. Олар сары, қызғылт сары түске енеді, бұл каротин және ксантофилл пигменттерінің реңі . Олар хлорофилдерге қарағанда әлдеқайда тұрақты болады .

Жапырақтың негізгі қызметі — фотосинтез — органикалық зат түзу. Фотосинтездін , жалпы формуласы :

6СО₂+6Н ₂О+энергия-→С ₆Н ₁₂ О_б+6О₂ —674 ккал.

Фотосинтез кезінде сіңірілген энергия органикалық зат молекулаларында қорға жиналады.

Көмір, қышқыл газы қалпына келгенде, оттегі бөлінеді. Бұл процестің барлығы жарықта өтеді. Фотосинтез процесі хлоропластарда жүреді. Бірақ онда өсімдік клеткаларынын, барлық тіршілік ететін мүшелері түгел қатысады .

Сабақ

Сабақтын негізгі қызметі: өсімдік кронын ұстап тұру, заттарды тамырдан жапырақтарға, одан кері қарай өткізу.

Сабақ ішінде өткізгіш система дамыған . Қоректік заттар тек кейбір өсімдіктерде ғана сабақтарына жинақталады. Сабақ пішіні цилиндр тәрізді (сарғалдақ. және басқалары), төрт қырлы (қалақай және басқа ерінгүлділер), үш қырлы (қияқ), жалпақ сабақты (дала өсімдіктері) болып келеді . Өсімдіктер сабақтарын тік сабақтылар (көптеген шалғындық, бақ және ормандық өсімдіктер), жатаған сабақтар-(мүк, жидек, қызыл-таспа), төселмелі сабақтар (жер жидек, шалғындық шай т. б.), өрмелегіш сабақтар (барқыт жүзім) деп ажыратады .

Дара жарнақты және қос жарнақты өсімдіктердің сабақтарының ішкі құрылысы әр түрлі .

Қос жарнақты өсімдіктер сабақтарының сырты клеткалардан құралған жұқа қабат — эпидермиспен қапталған; оның астында алғашцы қабық, оның астында орталық цилиндр, ол сосуд-талшық шоғынан тұрады, орталығында өзек орналасқан .

Дара жарнақты өсімдіктер сабағы (негізінен шөптесін өсімдіктер) қабыққа, өткізгіш ткань мен өзекке жіктелмеген . Сосуд шоқтары сабақтың бүкіл бойына таралып жатады . Астық тұқымдас өсімдіктердің бірсыпырасының сабағынын, ортасы қуыс және сосудты шоқтар сабақ шетін ала орналасқан.

Қос жарнақты көп жылдык, өсімдіктер сабағында (ағаштар, бұталар) бірінші жылдың ақырына қарай камбий қабаты түзіледі. Камбий клеткалары бөлінген кезде ішке және сыртқа қарай жинақталады . Ішкі клеткалардан сүрек, ал сыртқыларынан қабық пайда болады .

Камбий клеткалары қыста бөлінбейді . Камбий әрекеті көктемде ғана күшіне енеді . Клеткалардың бөлінуі күшейеді. Сүректің көктемгі камбий клеткалары күзгі сүрек камбий клеткаларынан көлемнің едеуір ірілігімен ерекшеленеді .

Сүректің көктемгі және күзгі қабаттарынан жылдық сақина қалыптасады. Жылдық сақина арқылы ағаштың жасын есептеп табуға болады .