Қазақстан республикасының білім жəне ғылым министрлігі

36

жəне  жібереді  немесе  файлдарды  қабылдайды. FTP-серверге  рұқсат  алу FTP-

клиенттерінің  əртүрлі  класстарының  көмегімен  жүзеге  асады, атап  айтқанда:

- консольдік  клиент - бұл

ftp.exe

  программасы, ол Windows операциялық

жүйесімен бірге беріледі,

- FTP-клиент, браузерге  енгізілген (мысалы, Internet Explorer немесе Netscape

Navigator);

- FTP-клиент, файлдық  меаптажерге  енгізілген (FAR немесе Windows

Commander);

- FTP-клиент, HTML-редакторға  енгізілген (HomeSite, Dreamweaver немесе

FrontPage);

- Негізделген  программалар (мысалы, CuteFTP немесе WS FTP).

ftp.exe

 көмегімен рұқсат беру

Ftp.exe – бұл  консольдік  клиент, оның  графикалық  интерфейсі  жоқ  жəне  өте

ыңғайлы. Біз мұны «бұл қалай жұмыс істейді» деген сұраққа жауап беру үшін

мысалға алдық.

ftp.exe жүктеуі  интерактивті  сеансты  шақырады: программа  сізге  командалық

жолды қамтамасыз етеді жəне сауалдарды күтіп отырады. Диалог жүргізу үшін

оншақты командалар қолданылады, олардың кейбіреуі төменде көрсетілген:

- cd [жойылған_директория] - каталогты ауыстыру;

- mkdir [директории_аты] - каталогты жойылған машинада құру;

- get [жойылған_файл] [локальдік_файл] – жойылған  файлдың  көшірмесін

сіздің  компьютерге  беру. Егер  локальдік  файл  аты  берілмесе, ол  жойылған

файлдың атымен сəйкес келеді;

- reget [жойылған_файл] [локальдік_файл] – жойылған  файлды  ары  қарай

енгізу, егер оның жарты бөлігі локальді машинада болса. Бұл команда көбінесе

біріктірудің мүмкін болған бөлінулерінде үлкен файлдарды алу үшін пайдалы;

- put [локальдік_файл] [удаленный_файл] - переслать  файл  на  удаленную

систему. Если имя удаленного файла не указано, то оно совпадает с именем на

локальной системе;

- delete   [жойылған_файл]  - жойылған_файл атты файлды өшіру;

- close – жойылған  сервермен FTP-сеансын  бөлу  жəне  командалық

интерпретаторға қайтару;

- bye —FTP-серверімен  жұмысты  аяқтау (интерпретатордан  шығуды

қамтамасыз етеді).

Командалардың 

толық 

тізімін 

жəне 

қосымша 

мəліметтерді

сəйкестендірілген RFC-тен (RFC аббревиатурасы Request for Comments

(түсіндіру ұсынысы) - Internet Engineering Task Force (IETF) организациясымен

басылатын  документтер  сериясы  жəне  көптеген  Интернетті  жəне  оның

технологиясын қамтитын сұрақтарды қарастырады)  алуға болады.

Ескерте  кететін  жайт, FTP-протоколы  ұзақ  уақытты  интерактивті

біріктіруді, диалог  жүргізуді  жəне  байланыс  сеансын  тоқтату  командасы

берілмегенше, біріктіруді қамтамасыз етеді.

FTP-протоколы  екі  типті  файлды  түсіаптаі – текстік  жəне  екілік, мұнда

барлық  текстік  емес  файлдар  екілік  түрінде  қабылданады.  Работа  через FTP-

біріктірілу  арқылы  жүретін  жұмыс  текстік  хабарламалардың  ауысымы

37

(қызметтік  командалар) сияқты  жүзеге  асады, жəне  де  екі  компьютерлер

арасында  ауысымда  болатын  файлдармен  де  жүзеге  асады. Жұмыстың

консольдік формасы қолданушылар үшін өте қолайлы емес, бірақ ол компьютер

қай команданы орындап жатқанын түсінуге қолайлы жағдай береді.

Əдебиет: 1нег[296-665], 2нег[3-11,226-229], 4нег[5-7], 3қос. [128-184].

Бақылау сұрақтары:

1.  FTP – сервисінің Интернетте тағайындалуы қандай?

2.  FTP – ресурсырның Интернеттегі формат адресі қандай?

3.  Қандай FTP – клиенттері Интернетте қолданылады?

4. Консольді FTP – клиенттерімен  жұмыс  кезінде  қандай  командалар

қолданылады?

Дəріс 10. Интернеттегі  мəліметтерді  қорғау. Цифрлық  қолтаңба.

Криптография жəне Интернет. Симметриялық жəне  асимметриялық кілттер.

Цифрлық қолтаңбаның механизмі.

Қауіпсіздік проблемалары.

Нақты  мысал  қарастырайық.  Фирмасының  директоры  В  фирмасының

директорына өте қажетті бір құжатты электрондық почта арқылы жіберді делік.

Қарап  отырсақ  мұнда  қандай  коммуникация  қауіпсіздігі  пайда  болады. В

фирмасының  директоры  бұл  хатты  алғаннан  соң  келесідей  сұрақтар  пайда

болады. Шыныменде  осы  хатты  А  фирмасының  директоры  жіберді  ма?

(Жіберуші  идентификациясы). Бұл  сұрақтың  туындау  себебі, бұл  құжатты  А

фирмасының директоры ретінде басқа біреудің де жіберуі мүмкін. Бұл құжатты

жіберу  кезінде  жолдан  ұстап  өзгертулер  енгізген  жоқ  а? (жіберу

аутентификациясы). Бұл  құжатты  қабылдаушыдан  басқа  адамдар  оқыған  жоқ

па? (құпияның  сақталуы). Бəрімізге  белгілі құпияны  сақтау  үшін мəліметтерді

шифрлау  арқылы  жетуге  болады. (жіберу  конфиденциялы). Берілген 3

мақсаттарды  шифрлау  базасы  арқылы  шешуге  болады, онымен  криптография

айналысады.

Криптография – (Грекшеден  аударылғанда Cryptos – құпия  деген  мағынаны

береді) – бұл ғылым жəне шифрлау технологиясы мəліметтерді өзгертуге жəне

авторлық  құқықты  сақтайды. Криптография  тек  қана  тексттерді  шифрланған

формаға аударып қана қоймайды, сонымен қатар, жүйеде жұмыс жасап отырған

кезде қолданушының аутентификациясын жəне идентификациясының берілуін

қадағалап  отырады. Криптография  ең  басты  қауіпсіз  комуникация  болып

табылады. Біз жүйеде жұмыс жасаған кезде тек қана адамдармен сөйлесіп қана

қоймаймыз, сонымен  қатар  басақада  қызметтер  барысында  араласатынымыз

бізге мəлім. Мысалға, біз қандай да бір серверден программа көшіретін болсақ,

біз  үшін  осы  сервер  шығарушы – фирманың  сервері  ма, əлде  біздің

компьютерімізге  вирус  болып  түсетін  пираттық  фирманың  сервері  емес  па

деген  ойлар  келеді. Жіберу  кезінде  құжатты  жеке  жəне  публикалық  кілттер

арқылы  шифрлауға  болады., ал  оның  шифрын  екі  пардағы  кілттер  арқылы

ашуға  болады. Құжатты  шифрлап  жеке  кілт  арқылы  жіберсе, оның  шифрын

публикалық кілт арқылы ашуға болады, жəне де керісінше. Жеке кілт тек қана

38

иесіне  белгілі  оны  басқа  біреуге  беруге  болмайды, осы  уақытта  публикалық

кілт барлық корреспонденттерге ашық жария етіледі.

Қос  кілттер – жеке  жəне  публикалық – оларды  аутентификация  жəне

құпияны сақтау үішн қолдануға болады.

Екі адамның мəлімет алмасуы үшін екі қос кілттер болуы қажет.

Шифрлау 

кезінде 

қос 

кілттің 

арқасында 

сіз 

публикалық 

кілтті

корреспонденттерге жіберіп отыру қажет емес. Бұл кілтті жүйеге ашық жазып

қою сізге ыңғалы болады. Сол кезде барлық адамдар осы кілтті өздеріне жазып

алып, сіздерге құпиялы мəліттерді жібере алады.

Симметриялық жəне  асимметриялық кілттер арқылы шифрлау.

Əрбір  уақытта  ассиметриялық  шифрлау  симметриялық  шифрлаудан

эффективалық  жағынан  жеңіліп  қалады,сондықтанда  көптеген  адамдар

шифрлау  жүйесінде  ассиметиялық  жəне  дəстүрлі  симметриялық  шифрлау

жүйесін қолданады. Ашық кілтпен шифрлау симметриялық кілт  қолданылады,

бұл жіберілген мəліметті ширлау үшін қолданылады.

Цифрлық қолтаңба

Цифрлық  қолтаңбаның  механизмін  түсндіру  үшін, бір  жақты  хэш

функияны  енгізу  қажет. Біржақты  хэш  функция  бұл  функция, шығарылған

мəліметтің  ұзындығын  белгілі  ұзындыққа  айналдрады, оны  жіберу  дайджесті

деп  атайды. 16 байттық  хэш  функцяны  шығару  кезінде  сіз 16 байттық

мəлімдеме аламыз.

Хештау – бұл  біржақты, т.б, шифрлауға  қарағанда  қайтарымсыз.

Дайджест  боынша  шығарылған  мəлімдемені  қайтаруға  болмайды, бірақ  оған

идентификация  жасауға  болады. Нақты  бір  мысал  қарастырайық.Мысалы  А

хэш  функция  арқылы  дайджестті  қандайда  бір  код  ретінде  ады  делік (код 1).

Одан  соң  ол  А  өзінің  жеке  кілтін  пайдаланып, сол  документтің  аналогының

қолтаңбасы  болатын  дайджестті  шифрлайды. Содан  соң  А  ашық  текстті  жəне

цифрлық  қолтаңбалы  В  жібереді. В  абоненті  оны  публикалық  кілт  арқылы

шифрлап  ашады  да, бұл  хаттың  А  келеніне  сенімді  болады. Осылай

аутентиикация  орындалады. Содан  соң  бұл  хаттың  жолда  өзгертілмегені

жөнінде тексеру қажет. Соңында В шифрлау арқылы дайджестті алады – код 1.

Содан  кейін  А  сияқты  В –да  хэш – функцияны  пайдаланып, дайджестті

қандайда  бір  код  ретінде  алады – код 2. Егер  код1 жəне  код 2 бір  біріне  сай

келсе, сонда ғана В бұл тексттің жолда өзгертілмегеніне көзін жетізеді.

Осындай  жағдайда, цифрлық  қолтаңба  жəне  электрондық  қолтаңба – бұл  əдіс

жіберушінің  аутентификациясы  немесе  авторлық  қолтаңба, бұл  мəліметтің

мазмұнының  өзгертілмеуіне  себеп. Цифрлық  қолтаңба  шифрлау  арқылы

қойылуыда мүмкін, сонымен қатар ашық жіберуде орындалуы мүмкін.

Əдебиет: 1нег[296-665], 2нег[3-11,226-229], 4нег[5-7], 3қос. [128-184].

Бақылау сұрақтары:

1. Интернетте  мəліметті  жіберу  кезінде  қандай  мəліметті  қорғау

механизмі қолданылады.

2. Жіберуші  идентификациясы, жіберу  аутентификациясы, құпияны

сақтау мəндері қандай?

3. Симметриялық жəне ассиметриялық шифрлаудың мəні қандай?

39

4.  Цифрлық қолтаңба механизмінің алгоритмі қандай?

Дəріс 11. Интернетте  пайдаланушыларды  идентификациялау.

Cookies механизмі.  Cookies-ті  қолдану. Cookies негізіндегі

технологиялардың кемшіліктері мен артықшылықтары.

Cookies  қалай жұмыс істейді.

Cookies – кішкене  мəтіндік  жазбалар, олар  пайдаланушының

компьютерінде  сервердің  сұранысы  бойынша  браузермен  сақталынады. Бұл

мəтіндік  ақпарат  пайдаланушы  компьютерінде  жойылғанша  сақталынады.

Пайдаланушының Web-серверге  қатынасу  тарихы  сақталған cookies–ті

көптеген  серверлер  жібереді. Бұл  жағдай  сайттарға  қатынасушыларды  нақты

бақылай  отырып, сайттарды  пайдаланушыларға  жəне  олардың  иелеріне

қосымша  сервистер  ұсынуға  мүмкіндік  береді. Мысалы: сайт  иелері  өздерінің

сайтын неше адам қарағанын, сайтқа бірінші кім кіргенін, кім қайталап кіргенін

білу  өте  маңызды. Бұл  мəселе cookies технологиясының  көмегімен  оңай

шешіледі. Web-сайттың  программалық  жасауы  əрбір  келушінің  ерекше  ID

нөмірін  ажыратып, пайдаланушыға  жібере  алады  жəне  ол  пайдалану

компьютерінде  сақталынады. Қайталап  келу  кезінде  бұл  мəліметтер  оқылып,

Web-сайт өзінің келушісін  таниды. Ары қарай берілген бетке келу барысында

сіздің cookies-дегі  ақпараттар  өзгеруі  мүмкін. Сонымен  қатар  сервер  əртүрлі

cookies-терді Web-сайттың əртүрлі бөліктерімен ассоциациялауы мүмкін екенін

атап өткен жөн. Cookies серверлерге келесіде келу кезінде пайдаланушыға жеке

қызмет  көрсете  алатындай  түрде  түйін  жұмысын  келтіреді. Мысалы: оған  бір

жарнаманы  қайталап  көрсетпеуге, беттерді  оның  алдындағы  келтірулерді

ескеру  арқылы  қарауға  мүмкіндік  беру. Сервер  пайдаланушының  оған  дейінгі

қатысуларын  жəне  ол  енгізген  келтірулерді  есте  сақтамайды. Cookies

технологиясын  пайдалану  пайдаланушыны  есте  сақтауға  мүмкіндік  береді,

cookies файлдарынан  оның  атын, дербес  келтірулерін  жəне  т.б. оқу  арқылы

Cookies-тің  уақыттық  жəне  тұрақты  файлдарын ажыратады. Cookies уақыттық

файлдары  пайдаланушы  компьютерінде  тек  ағымдағы  браузер  сеансы

барысында  сақталып  тұрады, ал  тұрақтылары  пайдаланушы  компьютерде

сақталынады  жəне  қайталап  келу  барысында Web–түйінмен  оқылады. Cookies

технологиясының  көмегімен  сайт  иесі  пайдаланушының  сайт  ішіндегі  орын

ауыстыруларын  бақылап, оның  қалауы  туралы  мəліметтер  алуға  жəне  оны

жарнамалық  мақсаттарға  қолдана  алады. Cookies пайдаланушы  жайында

түйінге келу кезінде таңдаған анықталған жеке келтірулерді жəне пайдаланушы

өзі  сəйкес  тіркеу  нысандарына  енгізген  жеке  идентификациялық  мəліметтері

секілді  мəліметтер  сақталады. Серверден  алынған cookies–терде  тек  қана

пайдаланушы  өзі  серверге  жіберген  дербес  мəліметтері  ғана  сақталынады.

Cookies-ті сақтау браузер пайдаланушы  компьютердегі  анықталған  мəліметтер

базасына  енгізуі  тиіс. Егер  сіз Miсrosoft Internet Explorer–ді  пайдалансаңыз,

онда  сіздің  компьютерде  бұл  мəліметтер  базасы  аттары  пайдаланушы  жəне

сервер  аттарынан  тұратын  папка  немесе  файл  түрінде  берілген. Мысалы:

sanat@spylog[2].txt.

 Мысалы:sanat@spylog[2].txt файлы келесі түрге ие:

40

VISIDSVWDOBAOFOTIYBYDIPspylog.com/102413625038082956710221631619

6829530892*

Бұл  мəтіндік  жолда  келуші  кірген  сайт  аты  spylog.com жəне  қызметтік

ақпарат бар. Əдетте браузерде cookies-тің  максималды  мөлшеріне (4 Кбайттан

көп  емес), cookies-тің  жалпы  санына (500 артық  емес) жəне  бір  сервер  үшін

сақталған cookies-тердің максималды санына (20-ға жуық) шектеулер бар.

Cookies-тердің  шамасы  аз  жəне  мəліметтердің  үлкен  көлемін  сыйғыза

алмайды. Əдетте  осы  немесе  басқа  келуші  кірген  сайттар, оған  көрсетілген

жарнамалар, ол  тапсырыс  берген  тауарлар  тізімі  жəне  т.б.  туралы  ақпараттар

Web-серверде  сақталынады, ал cookies осы  ақпараттарды  іздеу  үшін

пайдаланылады. Cookies технологиясы  жекелеген  дербес  беттерді  жасауға

мүмкіндік береді. Мысалы: егер сіз өз cookies-ті қандай да ауа-райын көрсететін

сайтқа  тіркелу  кезінде  берсеңіз, онда  ол  арнайы  сіздің  аймағыңыз  үшін  ауа-

райын  хабарлап  тұрады. Электронды  коммерция  сайттары cookies-ті  сатып

алушылар  кəрзеңкесін  жасау  үшін  қолданылады. Сіздің  кəрзеңкеңізге  қосып

жатқан  барлық  өнімдер  туралы  ақпараттар Web-сервердің  мəліметтер

базасында  сіздің ID–іңізбен  бірге  сақталады. Егер  сіз  шотыңызды  алғыңыз

келсе, серверге  сіз  тапсырыс  берген  барлық  тауарлар  мəлім, сондықтан  оған

мəліметтер базасынан олардың құны туралы мəліметтер алу  жəне сізге шотты

беру  қиын  емес. Басқа  компьютерден Web-сайттарға  кіру  барысында  олар

компьютерге қажет емес cookies-терді енгізуі мүмкін (компьютер иесінің емес,

яғни қонақтың келтірулерімен ассоциацияланады).

Осындай  жағдайда cookies-ті  орналастыруға  тыйым  салып  немесе

жұмыстың аяқталуымен  оны жоюға болады.

Cookies-ті  жою  сіздің  компьютеріңіздің  жұмыс  қабілеттілігі  жағынан

тиімді, бірақ  есте  сақтаған  жөн, егер  сіз  жиі  кіретін  сайтқа  тиісті cookies-ті

жойсаңыз, онда бұл cookies-термен бірге сіздің келтірулеріңіз жойылуы мүмкін.

Cookies-те қандай проблемалар пайда болады?

Егер қандай да  бір сайтқа бір ДК-ді  пайдалана  отырып бірнеше  адам  қатысса,

онда  келуші Web-сервер  əртүрлі  келушілерді  бір  адам  ретінде  қабылдайды

жəне олардың дербес келтірулерін шатастырады.

Егер сіз интернетке кіру үшін əртүрлі компьютерді пайдалансаңыз (біреуі

үйде, екіншісі  офисте) онда  əрбір  жағдайда  барлық 3 компьютерде  əртүрлі

cookies-файлдар болады. Сонымен қатар cookies-тер өшіріледі (мысалы:жүйені

қайта  орнату  барысында). Сол  себептен  егер  сіз cookies-ті  жойсаңыз  жəне

алдында  кірген  сайтыңызға  қатыссаңыз, ол  сізді  жаңа  пайдаланушы  ретінде

қабылдайды.

Бұл қиыншылықтардың барлығын сайтта  тіркелу  арқылы  айналып өтуге

болады. Бұл  жағдайда  сервер  сіздің  қай  компьютерден  кіріп  отырғаныңызға

тəуелсіз  сіздің  логиніңізбен, парольмен  бірге cookies сақталады  жəне  сізге

дұрыс  ақпарат  ұсынылады. Cookies мəтіндік  түрде  сақталғандықтан,

пайдаланушы оны жоя алады немесе өзгерістер енгізе алады, Web-қолданбаны

құрастырушылар əдетте cookies-те тек маңызды мəліметтерді сақтамайды жəне

Web-сервердің жұмысын ол пайдаланушы дискіне орналастыруға тыйым салған

жағдайда  да  жұмыс  жасайтындай  етіп  ұйымдастырады. Дискіде cookies-тің

41

болуы  пайдаланушы  қандай  сайттарға  кіргенін  талдауға, кейбір  жағдайда

пайдаланушы  нақты  сайтқа  хабарлаған  мəліметтерді  де  талдауға  мүмкіндік

береді.

Əдебиет: 2нег[204-211], 12қос[183-190].

Бақылау сұрақтары :

1. Интернетте сookies терминінің мəні қандай?

2. Сooкies-ті пайдалану арқылы қандай мəселелер шешіледі?

3. Сookies технологиясын пайдаланудың қандай ерекшеліктері бар?

4. Сookies-те жұмыс жасау механизмі қандай?

Дəріс 12. Интернет қосымшаларын құру технологиялары.

Dynamic HTML. Macromedia Flash.

Dynamic HTML.

4.0. Internet Explorer жəне Netscape Navigator пайда болғанша сценарийлер

беттердің сыртқы беттерімен мазмұнын write.document əдісі арқылы, беттердің

жүктеу кезінде өзгерте алатын.

Кез-келген сценарийлер, жаңа беттің  жүктелуіне сұраныс жасау, ескерту

терезесін  шығару  немесе  формалар  жолының  мəнін  өзгерту  сияқты

командаларын, бет  жүктеліп  болған  кезде  ғана  браузерге  жібере  алады, ал

HTML кодын  сценарийлер  өзгерте  алмайды. Егер  қолданушының  іс-əрекетіне

жауап ретінде өзгерте алмайды. Егер қолданушының іс-əрекетіне жауап ретінде

өзгерте алмасақ онда қалай Web беттерін интерактивті етіп жасай аламыз? 4.0

версияның Internet Explorer-де жəне Netscape-те өңделген динамикалық HTML

бұл  шектеулерді  жояды. Динамикалық HTML сценарийін  қолдану  арқылы

HTML блоктарын  қоюға  болады, шыққан  беттердің  объектілерінің  қасиетін

өзгертуге немесе өшіруге болады. Браузер автоматты түрде жаңа қасиеттер мен

жаңа HTML кодын көрсете алады. Динамикалық HTML екі  принцип  негізінде

құрылады.

-

Құжаттың  объектілі  моделі (DOM) – ол  браузерде  объектілердің

аттарын жəне ұйымдастыру тəсілін сипаттайды жəне де қандай объектілер мен

қасиеттерді өзгертуге болады, олар мəндерді қолдана алатынын анықтайды.

-

Оқиғалы  модель – сценарийдің  орындалу  кезінде  қандай  іс-əрекет

жіберетіні яғни сценарийлер арқылы басқарып жіберу тəсілін анықтайды.

Macromedia Flash.

World Wide Web (Дүниежүзілік  торы) бүгінгі  күні  қарқынды  дамуда.

Əдеттегі  статикалық  ақпаратты Web-сайтары (Web-sites) бұрынғыдай  соңғы

қолдаушылардың  қызығушылығын  өзіне  тарта  алмайтын  болды. Сондықтан

график  жəне GIF форматындағы  анимациялық  файлдарды  еңгізу  арқылы Web

дизайнерлері  мен  өңдеушілер  өз Web парақтарына  керемет  көрініс  беруге

тырысады.

GIF, JPEG жəне PNG дəстүрлі  форматтарда  сақталған  графиктер

сайттарға  жақсы  көрініс  пен  эффектілер  бергенімен  жүктелу  кезінде  ондай

беттердің өлшеміне байланысты графикалық файлдар көп уақыт алады. Ондай

жағдайда  анимация  құрудың  тиімді  құралы  ретінде, программалық  өнім –

Macromedia Flash болып  табылады. Яғни  ол Web өңдеу  кезіндегі  алғ Web

42

дизайнерлері  мен  өңдеушілер  өз Web парақтарына  қойылған  мақсаттарға

жетуге  көмек  береді. Басқа  графикалық  қосымшалармен  салыстырғанда Flash

Web жəне  файлдан  шығаратын  қорытындыларды  баспаға  шығаруға  арналған

көптеген артықшылықтары бар.

Мысалы: Өзіндік  математикалық  формулаларымен  анықталатын,

формалар  өлшемін, түсін  жəне  орналасуын  сипаттайтын  векторлық

графиктерде қолданылады. Векторлық графиктер түзулерден жəне қисықтардан

тұрады. Демек  ол расторлық, сондықтан  графика  үлкен  емес  растор  нүктелері

мен  пиксельдерден  тұрады. Математикалық  формулаларды  қолдаудың  негізгі

артықшылығы Web үшін ең қажеттісі файлдарды аз өлшемде сақтау.

Дауыстарды, графиктерді  жəне  анимацияларды  қысып  сақтау. Ондай

файлды  қысу, ағымды  жіберу  кезінде, сайттың Web браузерінде  толық

жүктелгенше көрініс беруіне қызмет етеді. Бұл дегеніміз сайттың бір векторлық

графика  көрініс  беріп  жатса, ол  уақытта  басқа  графикалар  мен  дауыс,

анимациялар жүктелу үстінде болады.

Flash-та  интерактивтілік  түрлі  құрамдардан  тұруы  мүмкін. Қарапайым

графиктерді  анимацияларды  немесе  ірі  тақырыптарды  кез-келген  сайт

объектілерінде  немесе  аймақтарда  шексіз  қолдану  мүмкіндіктерінен  басқа

толық  бағытталған  құрамдарды  енгізуге  болдады: батырмалар, меню  немесе

анимациялар  фрагменттері. Ондай  əрекеттерді (Actions) енгізу  арқылы

интерактивті  фильмдерді  құруға  болады. Flash-та  интерактивті  элементтерді

басқаруды құру үшін сценарийлерді құру тілі – Action Script ұсынылады.

Flash–та  өңделген  көрініс  пен  мəтіндер, векторлық  графиканың

негізінде əрқашанда анық жəне нақты көріаптаі. Flash қолданушының суреттер

салуына  көмектеседі. Flash кейбір  кездерде  негізгі  геометриялық  формаларды

құру үрдісінде  оларды  тани алады. Сонымен  бірге  қолданушының дұрыс  сыза

алмаған  формаларын, қалауынша  дұрыс  геометрикалық  формаға  келтіруіне

мүмкіндік  туғызады. Мысалға  доғал  немесе  дөңгелекті  тезірек  сызу  керек

болса, кез келген дөңгелек форма сызсаңыз, оны толқынды жəне лайықты доғал

немесе  дөңгелек  етеді. Flash сонымен  қатар  тік  немесе  толқынды  тұзулер

құруға көмектеседі.

Flash құрамында  сапалы Flash фильмдерді  құруға  арналған  негізгі

құралдары бар. Бұл құрал ActionScript – оқиғалы-басқарылатын тіл жəне Flash-

те  орнатылған. Сіздің  беттеріңізді ActionScript интерактивті  етеді. Сіз

пернетақтаның  немесе  тышқанның  əсерін  сезінесіз  жəне  кез  келген  бір  анық

кадрды ойнату кезінде осы кадрға қандай да бір іс-əрекет жасай аласыз.

ActionScript-ті  толық  меңгеру  үшін  алдын-ала  программалаудан

(C++, JavaScript) тəжірибеңіз болуы қажет. Дегенмен Flash тілінің қасиеттернің

бірі Flash-те  сапалы  код  жазу  үшін, Flash немесе ActionScript-ті  жан-жақты

меңгеруіңізді  қажет  етпейді. Сіз  өзіңіздің  жұмысыңызға  қажетті  тілді  ғана

қолдануыңызға болады.

Əдебиет: 5 нег.[349-372], 10 нег[31-70]

Бақылау сұрақтары:

1. Dynamic HTML қандай негізгі принциптерден құралады?

43

2. Интернет технологиясында Flash –ті қолданудың қандай ерекшеліктері

бар?

3. Flash-те ActionScript тілінің тағайындалуы қандай?

Дəріс 13. Интернетті құрудың технологиясына жасалған ұсыныстар.

Клиент  машинасы  үшін  бағдарламалық  нұсқаулықтар. JavaScript.

VBScript. Java.

JavaScript

Web, гипермəтін  жүйесі, екі  жақты  қарастырылады. Біріншіден,

гипермəтіннің өтуіне  байланысты бейнелену. Екіншіден, беттердегі  бейнелену

(мəтін, сызба, мобилді код жəне т.б.) көптеген ақпаратты нысандарды құрайды.

Ең соңғы жағдайда гипермəтіннің өтуі – бұл суретті мəтін жөніндегі ақпаратты

фрагмент.

Көптеген  ақпаратты  нысандар HTML – беттермен  гипермəтін  жүйесінің

ролін  атқарады. Осы  жол «беттер» дайын  компоненттерден  алынған  бейнелеу

жолы тиімді болып табылады.

Web дилемма «клиент – сервер» сəулетпен  байланысты  беттердің

бастысы. Беттердің  клиент  əрі  сервер  жағынан  бастысы  болып  табылады. Ең

соңғысы сервер жағынан (Server Site Includes). Netscape компаниясы 1995 жылы

клиентті  жəне  беттерді  басқару  механизмнде JavaScript бағдарламасын

дайындады.

Сонымен, JavaScript –  Web гипермəтін бетіндегі клиент жағының басқару

сценариін  көрсетеді. Егер  дəлме – дəл JavaScript – клиент  жағының  ғана

бағдарламасы емес. Liveware JavaScript өтпелі Netscape қойылымының құралы

болып  табылады. Алайда, JavaScript ең  кең  таралғаны  клиент  жағындағы

бағдарламаны қамтамасыз ету.

JavaScript мүмкіндігіне, мысалы келесі жатады:

– өзгерген мəліметтерді бейнелеу, уақыты немесе күні;

– күніне 

байланысты 

ауыспалы 

мазмұнды 

бағдарлама 

браузер

қолданысындағы немесе басқа жағдайлардағы;

– беттің  түрін  өзгерту, егер  қолданушы  тышқанды  басса  немесе

бағыттағышты элементтен өткізсе.

JavaScript үлкен  деңгейлі  тілде  күшті  мүмкіндігі  бар. Ол  машиналы  код

сияқты қызмет атқармаса да браузерлерге шығуға мұмкіндік береді, Web – бет,

кейбірде  жүйеге  шығасыз.  Java

тм

  немесе  С – ден  айырмашылығы, JavaScript

компиляциясыз бағдарлама, ал бағдарламалық кодты орындау үшін виртуалды

машинаны  браузердің  жүктемелеуіне  əсер  етеді. JavaScript  Java

тм

  немесе  С++

еске  түсіруші  сəулет  нысанында  жұмыс  атқарады. Тілдің  осындай

мүмкіндіктері  конструкторлар  сияқты  сызбаны  жасауға  жаңа  деңгейлі

абстракциялар, яғни бірнеше рет қолданылатын бағдарламалық кодты жасауға

мүмкіндік береді. Web жасаушылар JavaScript клиент жағынан бұрынғы сервер

жағынан  орындалатын  функцияларды  атқарады. Ең  жақсысы – форманы

тексеру. Бағдарламашылар HTML –ді  енгізгенде Web – сервер  жəне CGI

сценарийне ақпаратты жіберетін, ондағы енгізілген мəліметтер тексерілетін.

44

Егер  мəліметтер  қате  болмаса, онда CGI сценарийі  жұмысын

жалғастырады. Бірақ  қате  табылғанда  қолданушы  хабарламаны  қайталап

алатын. Сонда  артық  жұмыстар  атқарылатын. Форманы  жіберу  үшін HTTP –

дің  серверінен  арнаулы  тапсырыс  қажет. Мəліметтерді  жіберген  соң  қайтадан

CGI сценарийн  орындауға  тура  келеді. Осы  процесс  қайталанып  отырады,

өйткені  қолданушы қате жібереді. Қолданушы  қателескенін  хабарлама  қайтып

келгенде біледі.

Сценада JavaScript көріаптаі. Web – серверге қолданушы хабар жібермес

бұрын  форма  элементтерін  тексеру  қажет. HTTP санын  азайтуға  себепші

болады, форманы қайта толтырғанда қатенің азаюына себепші болады. Сондай

– ақ  JavaScript cookie – ді оқуға жəне жазуға мүмкіндік береді – бұл операцияға

Web – сервер құралдарымен тақырып жазу үшін қолданалады.

VB Script

JavaScript Microsoft шығысымен Visual Basic кең  тараған  тіл

бағдарламасы  ілгеріледі. VBScript те JavaScript жасағанды  жасайды, бірақ

бағдарламалық коды Visual Basic – ке ұқсайды.

Visual Basic Script – Visual Basic бағдарламасының  тілімен  ұқсас. Visual

Basic Script интернетке  байланыстыларды  шешеді, нысандарды (батырмалар,

тізімдер, меню т.б.) басқаруды  Web – беттерінде атқарады. Visual Basic Script

көмегімен  тездетіп  беттер  ашып  немесе  ойындар  құрауға  болады. HTML

құжаты ішінде орналасады.

Visual Basic Script ерекшеліктері.

Visual Basic Script JavaScript – тан айырмашылығы мыналар:

– оператордан кейін нүкте, үтір қойылмайды;

– теңдік  белгісі  ауысқанда, сондай – ақ  теңдестіру  операциясын  жасағанда

қолданылады;

– операторлар  блоктары  фигуралы  жақшалармен  ерекшелеаптаі, if … end if,

do … loop, while … wend сөздермен.

Сондай – ақ JavaScript ауыспалы  түрде  қолданылады, мəтін  арқылы

айыруға болады. Visual Basic Script Visual Basic функциясын атқарады.

Негізгі кемшілігі Internet Explorer ғана оны қолдайды. Сол себепті Visual

Basic Script бағдарламасы үшін клиент жағынан шектелген.

Java

Java – ны  құру – соңғы  жылдары  алға  шыққан  озық  бағдарлама. HTML

тілі «Дүниежүзілік  тор» WWW (World Wide Web) беттеріне  орналасу  үшін

қажет, сапалы алға ұмтылуға қажет, яғни интернетке шығуға.

Үш  элемент  бірігіп Java тілін  құрайды  жəне  бүгінгі  күні  озық

технологияның  қатарында  келеді. Java өз  апплеттерін  кеңінен  қолдану  үшін

платформадан ауытқылайтын белсенді жүйесі  Web – тің беттеріне қатарласып

келеді. Java апплеттері HTML құжаттары  сияқты  тұтынушылар  арқылы  жеңіл

тарайды. Java жұмысты жеңілдетеді, жұмысты істеуге ыңғайлы. Бұл бағдарлама

жасаушыларға  жаңа  бағдарламалар  мен  жаңа  апплеттер  шығаруға  оңтайлы

жағдайлар туғызады.

Java бағдарламашыға  көптеген  функцияларды  атқаруға, терезелерді

қолдануға, жүйелі  нысандар  құруға, ендіруге – шығаруға  көмектеседі. Бұл

45

кластар  қолданып  жүрген  жүйеден  интерфейстер  жүйесінің  спектрін  кеңінен

қолдануға əсер етеді.

Java тілі (ОБ) озық  бағдарлама  жасауға  арналған, озық  бағдарлама

тұрмыстық əртүрлі аспаптар үшін қажет. Бұл бағдарлама C++ - тен басталған,

бірақ тіл бағдарламасына өзгертулер енгізілді, платформалық тіл бағдарламасы

тəуелсіз, əртүрлі 

операциялық 

жүйелерде 

əртүрлі 

процессорларда

қолданылады.

Java апплеті.

Апплет – бұл  шағын  бағдарлама, жүйеде  дыбыстық  файл  немесе

мультипликация  элементін  атқарады. Мультифильмдерді  сақтау  үшін  немесе

ақпараттарды сақтауға арналған нағыз бағдарлама.

Web – беттері Java тілін  динамикалық  бейнелеу мен Web клиенттерімен

қарым – қатынаста  болу  үшін  қолданады, басқа  технологиялармен

салыстырылады.

Java  – ны  жасаушылар  басынан  бастап  оның  тілі  гетерогенді

құралдардың мəселелерін шешуге арналғандығын білді

– Java  – ны білуге асығу керек, бұл бағдарламаны жасағандар анық, əрі жеңіл

жолды пайдаланған.

– Java нысандарды қабылдап – жөнелтуге БО қазіргі əдістемелік жолын жəне

клиент – серверлік жолын оңай тəсілмен қолдануға бейімделген.

– Бір  уақытта  көп  материалды  лек – легімен  орындауды  қамтамасыз  етеді

(мысалы, мультимедиалық жүйелерді)

– Көшірмелік, жазулық жүйелерін де көптен орындайды.

Тілі – қауіпсіз, сенімді, белсенді, сəулет тəуелсіздігін сақтайды, өндірістік

қажеттілікті  орындайды, оқып – үйренуге  жеңіл. Нысанды – көздемелі

бағдарламалық негізгі танымды игерсеңіз, Java бағдарламасын да тез үйренесіз.

Javaның  көп  кітапханалық  қоры  бар. Егер  интернетке  ену  үшін  қауіпсіздік

қажет  болса, онда Java тілі  керексіздерді  іріктейді, қорғаныс  қызметін  де

атқарады, басқа тілге қауіпсіз варианттарды таңдайды. Java мəліметтердің бəрін

орындайды. Қателермен  де  жұмыс  істейді. Есте  сақтайтын  материалдары  да

ауқымды. Есте  сақталмайтындарды  алып  тастап, сараптайды, нысанды  көздеу

құралдарын пайдаланады.

Java бағдарламасының  бастапқы  кезеңінде  қателіктер  табылған  жəне

бірнеше шешулі салаларда бізді шектейді. Сонда да, оның қателіктер көзі жоқ,

басқа  бағдарлама  тілімен  байланысты (қатаң  типтестігі, мысалы). Көбінесе

қолданыстағы  бағдарлама «бас  тартады», яғни  мынандай  жағдайда: есте

сақтауды  белгілегенде, шығарып  тастау  мүмкіндігі  болған  жағдайда. Java осы

екі мəселені босаған еске сақтау үшін қоқысты жинауды қолдана отырып жəне

шығу жағдайы үшін жан – жақты нысанды – бейнелеу құралын алып тастайды.

Java интерактивті  жүйені  қанағаттандырады. Код  жазады, бір  уақытта

бірнеше  жұмыстарды  атқарғанда, атқарылған  жұмыстарды  жүйеге  келтіреді.

Интерактивті  жүйенің  тиімді  əдістерін  қолданады. Javaны  құрастырушылар

қатаң  талаптар  қоя  білген – барлық  салада, əр  кезде  қолдана  алу  тəсілі

бағдарламаға ендірілген.

46

Java  – ны  құрағандар  тілге  жəне  бірнеше  қатаң  талаптарды  орындау

уақыттарына, сөз  күйінде  емес  бағдарламаның  кез  келген  орнына  əмбе

уақытына  бір  кезде  жазды (виртуалды Java  – машина  кездескенде – барлық

платформалардың браузерлерінде, OS/2, Netware).

Кəдімгі  емес Java  өз  кодын  орындайды, ұстанымды  платформа

бағдарламасы  аралық  қатынасты  байт – кодтың (bytecode) қызметін  атқарады.

Байт – код  кез  келген  жүйеде  ығыстырады, Java атқаратынды  орындайды.

Ертелік  жүйе  көбінесе  платформаға  тəуелсіз  қызметтерді  қамтамасыз  етеді,

өндіріс  кемістігі  едəуір (Basic, Perl) меңгереді. Java орындайтын  жұмыстарға

байт – код  ендірілген. Байт – код  машина  кодына (Just In Time compilers)

ауыстырылған. Жұмыс  атқару  қарқыны  өте  жоғарылайды (Symantec JIT

Netscape Navigator).

Java тілі  командалық  интерпретаторлардан  күрделі, ал  меңгеруге

оңтайлы, басқа бағдарламалық тілге қарағанда, мысалы C++.

Java ортасы – кеңірек бағдарлама тіліне қарағанда нағыз бейбіт ең қажетті

абстракцияларды  құрайды, өз  бағдарламаңыздағы  қолданылатын  жəйттерге

түрткі болады. Java негізгі  кең таралған  абстракциялар класын  құрайды, оның

тілін жасаған, шын мəнінде платформаға тəуелсіз.

Əдебиет: 7 нег. [144 - 183], 10 нег. [31 - 70].

Бақылау сұрақтары:

1 Клиент машинасы үшін интернетті құрудың ерекшеліктері аптае?

2 JavaScript  технологияларының ерекшеліктері аптае?

3 Visual Basic Script технологияларының ерекшеліктері аптае?

4 Java технологияларының ерекшеліктері аптае?

Дəріс 14. Интернет  қосымшаларын  құру  технологиясы. Серверге

программалық 

құралдары. «Клиент-сервер» технологиясындағы

программалау.

ISAPI,  CGI спецификациясы

Серверді программалау тілдері.

Сценарилар  көмегімен  серверде  сақталған  мəліметтер  базасына  жəне

басқа  да  ресурстарға  файлға  кіруге, рұқсат  алуға  болады, жəне  де  сервердің

орталықтандырылған ресурстарына, электрондық почта, факс қызметі сияқты.

Серверде орындалатын сценарилердің тағы бір артықшылығы болып, қарсылық

тудырмайтын  жəне  басқарылатын  ортаның  функциялануы  сіздің  кодыңыз  көп

нұсқалы браузер емес, ал бір нұсқалы серверде орындалады.

Бірақ сервер жағындағы сценариларды қолдану кезінде 3 негізгі кедергі бар:

-Сервердегі  скрипті  енгізу web мастерден  жүйелік  администратордан

арнайы рұқсат алуды талап етеді;

-Серверде  орындалатын  сценарилармен  өзара  қарым  қатынастар  болу

үшін  қолданушы  тышқанмен  ссылкіде  немесе  беттегі  кнопканы  шерту  керек,

содан  кейін  сценариді  орындағанын  жəне  жауап  қайтаруын  күтеді.

Динамикалық HTML мен қарым – қатынасты  қоданумен тез орындалады;

-Сценариді  тестілеу  үшін  серверге  өз  арнайы www сервері  болуы  керек,

типі өндірістік нұсқа түрінде болуы жөн;

47

Кең  спектрлі  тапсырманы  шешу  үшін  қазіргі  уақытта  ең  негізгі  шарт

болып сервер жағындағы пограммалау болып табылады. Ол рұқсат етеді:

-Пішін  көмегімен  қолданушымен  енгізілген  сервердегі  мəліметтерді  алу

жəне өңдеу;

-Платформаға, браузер  клиентке тəуелсіз  динамикалық web документтер

құру;

-Мəліметтер  базасының  серверінің, яғни  серверде  орналасқан

мəліметтерге  динамикалық  доступпен  қамтамасыз  ету (Мұндай  доступ

тəсілінде  серверде  сақталған  мəліметтер  өзгерген  кезде HTML документі

автоматты түрде өзгереді);

-Типтік  тапсырмаларды  орындауға  арналған  сервердің  компоненттерді

қолдану (Мысалғы, мынадай  жарнамалық  баннерлердің  циклдік  ауысуы  жəне

т.б.)

-Қолданушының аутентификациясын жүзеге асыру;

-Клиенттің браузері жөнінде мəліметтер алу;

-Клиенттің жағынан кілттерді құрастыру жəне оқу;

«Клиент-сервер» технологиясы

Көптеген Word wide web қосымшалары  web серверімен  басқарылатын

ішкі  программаларды  қолдануңа  негізделген. Берілген  программаларды

қолдану  динамикалық  жаңару  мəліметтерімен web қосымшасын  құруға

мүмкіндік  береді. Мəліметтер  базасында  сақталған  немесе  шешілетін

тапсырмалардың  бизнес  ережелеріне  бағынышты  генерилданатын. Web

серверімен жəне шақырылатын  программалар  арасындағы  байланыс  үшін CGI

кеңінен қолданылады, windows программасы үшін сондай-ақ Unix ортасындағы

функционалданатын қосымшалардың нақтылығы бар.  CGI,  HTTP,  Web сервер

типтерінің  ақпараттық  серверімен  ішкі  қолданбалы  программасының

интерфейстің стандарты болып табылады. Əдетте, www серверінен гипертексті

документтер статикалық мəліметтерден тұрады.

CGI-дің  көмегімен CGI программаларын  құруға  болады, олар шлюз деп

аталып қолданбалы жүйелер, мəліметтер базасын  басқару жүйесі, электрондық

кесте  жұмыстық  графика  тағы  да  басқалардың  қарым – қатынасы  экранға

қолданушының динамикалық ақпаратын шығара алады.

Шлюз  программасы www  серверінің  нақты  масштаб  уақытында  іске

асырылады. www сервер қолданушының шлюз тапсырмасын қамтамасыз етеді,

ал ол өз кезегінде қолданбалы жүйелік ортаны қолдана отырып, қолданушының

экранына  өңделген  сұраныс  нəтижесін  қайтарады. Программа-шлюз C/C++,

Fortran, Perl, TCL, Unix Schell, Visual Basic, Apple Script. тілдерінде  кодталған

болуы  мүмкін. Ол  əдетте, директорияда  cgi-bin www  сервер  атымен

орындалатын  модуль  сияқты  болып  жазылады. Бүкіл  интернет  жəне www-дің

кейбір  бөліктері «клиент-сервер» технологиясы  бойынша  жұмыс  істейді, яғни

барлық программалық қамтамасыздандыру клиенттік жəне серверлік бөліктерге

бөліаптаі. Сондай – ақ  олардың  арасында  функцияналдық  міндеттер

ажыратылған.

Клиент жұмыстың принципінсервердің ішкі алгоритмдік іске асырылуын

білмейді, білуі  тиіс  де  емес, ал  сервер  клиенттің  жұмыстарына  араласпайды.

48

Бұл  бөліктердің  ара  қатынасы  үшін  арнайы  протокол  шығарылған (бұл

жағдайда HTTP протоколы), жəне  де  сервермен  клиент  арасындағы  қарым –

қатынасты  осы  протокол  ішінде  іске  асырылады. Браузерге  бəрібір  серверде

қандай  программалық  қамтамасыздандыру  тұрғаны, онда  қандай  операциялық

жүйенің  болуы, серверде  сұраныс  документтері  қай  жерде  жатқаны (жалпы

жатыр ма, олар арнайы программалармен лезде генералдануы мүмкін). Сервер

сіздің  браузеріңіздің  жұмысына  араласпайды, клиент  берілген  ақпаратпен  не

істейді, қалай  көрсетеді, дискі  де  сақтайды  ма, əлде  сақтамайды  ма  серверге

бəрібір. Əдетте, серверге  сұраныстан  деп  түсіндіріледі (бұл  сервердегі

мəліметтердің унифицилданған тапсырыстың пішіні).

Сервермен  байланысты  орнату  кезінде  алдымен www IP адресіндегі

www.siemens.com

  секілді  символдық  аттардың  трансляциясы болады, ал  кейін

TCP/IP - IP мəліметтерімен  қосылуы  іске  асырылады. Серверге HTTP

мəліметтеріне  сұранысы  жіберілген  кезде  клиент  жауап  келгенін  күтеді.

Клиенттен  сұраныс  болғанша  HTTP  сервері  сұранысты  күтіп, «ұйықтап

жатады». Клиент  байланыс  орнатқан  кезде  сервер «оянады» жəне  бірілген

сұранысты  қабылдап, оларды  өңдеуге  кіріседі. Сервердің  сұранысымен  не

істейтіні-сервердің  өзіне  ғана  белгілі. Барлық  монупуляциялардың  жалғыз

нəтижесі-ол  клиенттің  күтіп  отырған  жауабы  болып  табылады. Сервер  жауап

қайтарғаннан кейін ол байланысты үзіп қайтадан «ұйқыға түседі» жəне қателік

шыққан  кезде HTTP транзакциясы  əр  аптада  аяқталуы  мүмкін. Егер

документтер  табылмаған  жағдайда  немесе  сізде  оларға  құқығыңыз  болмаса

(ресурсқа кіру шектеуші болуы мүмкін) немесе қателік коды беріледі. Ал егер

барлығы  дұрыс  болса, документте  сақталған  ақпарат, типі  жөніндегі

мəліметтерді қоса отырып, жауап ретінде қайтарылып отырылады.

ISAPI

CGI секілді ISAPI спецификациясы web сервермен  жəне  қосымша

программалармен арасындағы қарым қатынас ережелерін анықтайды. Серверде

орындалатын  программаны  құру  үшін  альтернативтік  тілтабысу  неге  керек

екенін  түсіну  үшін, CGI стандартының  артықшылықтары  мен  кемшіліктерін

атап  өтейік.   CGI-дің  сөзсіз  артықшылығы  болып  оның  универсалдылығы

болып  табылады. CGI əр  тілде  жазылуы  жəне  компьютерде  əр  түрлі

архитектурада орындалуы мүмкін.

Егер  сценариді  жазған  кезде  барлық  ережелерді  ескерген  болсаңыз, ол

кезде  сіздің  құрған  программаңыз  кез-келген web серверімен  дұрыс  қарым

қатынаста 

болатынына 

сенімді 

болуыңызға 

болады. CGF-дің

қарапайымдылығы бұл стандарттың кең таралуына мүмкіндік береді. Бірақ бұл

жетістіктермен 

қатар CGI сценариясында 

кейбір 

кемшіліктер 

де

кездеседі.Олардың ең бастысы болып ресурстардың тиімсіз қолданылуы болып

табылады. Сценариді шақыруды ұсынатын клиенттің əр сұранысы компьютер-

серверде  бөлек  процесс  туындатады. Процестің  құрамындағы  жұмысты

орындауға қарағанда тəуелсіз процесті орындау көбірек ресурсты талап етеді.

Ресурстың  өндірістігін  жоғарлату  жəне  шығынды  азайтуға  ұмтылу

корпоративтік  шығуына  əкеліп  соқты. Ең  атақтысы NSAPI жəне ISАPI болып

табылады. NSAPI программасының CGI сценарисынан  басты  айырмашылығы

49

болып, ISАPI программасының  орындалмайтынын  файлды  емес  динамикалық

кітапхана (DDL) болып  табылады. Осының  арқасында  программаны  жеке

процесс  ретінде  емес, ал web сервердің  бір  тұтас  ағыны  ретінде  программаны

іске қосу мүмкіндігі туды. Тəуелсіз поцесс жұмысын орындауға өарағанда тұтас

ағын  жұмысын  орындауға  аз  ресурс  жұмсалады. Тұтас  ағын  оның  процесін

туындатқан мекенжайлық  кеңістікті  қолданады  жəне жеке  процеске  қарағанда

тезірек  жұмыс  істейді. Процестің  аяқталу  кезінде  жадыдан  шығады, ал  келесі

сұраныс  түскен  кезде  дискіге  қайта  жүктеледі. Бұл CGI-дің  тиімді  жұмыс

істеуіне  кері  əсерін  тигізеді. Сұраныстың  қарқынды  түсуі  кезінде  дискіні

əрдайым ауыстыру қажеттілігі серверде қосымша жүк пайда болады.

CGI-сценариасына  қарағанда ISАPI программасы  жұмысын  аяқтағаннан

кейін  жадыда  резиденттік  болып  қалады  жəне  келесі  сұраныстарды  өңдеуде

қолданылады. Бірақта ISАPI программасының  артықшылығы  кейде

кемшіліктерге  айналып  кетеді. Егер CGI-сценариасының  универсалдылығы

үшін  жеткіліксіз  өндірістілікпен  төлеу  керек  болса, ол  кезде  жоғары

өндірістілік 

үшін ISАPI программасының 

негізін 

салушылар

универсалдылығымен төлейді. ISАPI программасының негізін қалаушылардың

тілдер арсеналы CGI-сценараисының негізін қалаушыларға қарағанда аз болып

келеді. ISАPI программасында  неғұрлым  көп жазғысы келетін адамға  С++-тан

басқа амал жоқ. ISАPI программасының екінші кемшілігі біріншісіне қараңанда

əлде  қайда  күрделірек. Берілген  типтегі программа  серверде  туындалған тұтас

ағын  ретінде  орындалады, ол  сервердің  мекен  жайлық  кеңістігін  қоланады.

Соған  байланысты ISАPI программасының  ұателігі  авариалық  аяқталуды  ғана

емес, сонымен қатар серверді  істен шығаруы мүмкін. ISАPI спецификациясын

қолданатын программалар екі категорияларға бөліаптаі:

- Кеңейтілу. Функционалды  түрде CGI-сценариасынан  олардың

айырмашылығы аз. CGI-сценариасы сияқты кеңейтілу web серверінде қосымша

мүмкіндіктерді іске асырады, бірақ мүлде өзгеше құрылады. ISАPI кеңейтілуіне

осы бөлім арналған;

- Фильтірлер. Бұл программаның өзгеше класы. Кеңейтілу web сервердің

мүмкіндіктерін  көбейтетін  болса, фильтірлер  оның  жұмыс  тəртібін  қзгертеді.

ISАPI кеңейтілуі  оның  жұмысы  кезінде web серверімен  байланысқан

динамикалық кітапхананы (DDL) танытады.

ISАPI кеңейтілуі  орындау  кезінде  негізі  болып  жəне  берілген  типтегі

программаның CGI-сценариасынан айырмашылығын ажыратудың оңай тəсілі –

кеңейтілудің  шақыру  процедурасын  қарастыру  жəне  де  жоғарыда  көрсетілген

функциялар  мен  параметрлердің  міндеті  боып  табылады. Клиенттің  сұранысы

нақты URL программасын шақырған кезде ғана болатын кеңейтілуге қарағанда,

ISАPI фильтірлері клиенттің серверге əр сұраныс жіберу кезінде басқара алады.

web серверді  іске  қосқанда  программалық-фильтір  жадыда  жүктеледі  жəне

сервердің жұмыс уақыты аяқталғанға дейін резидентті боып қалады.

Əдебиет: 7 нег. [144 - 183], 10 нег. [31 - 70].

Бақылау сұрақтары:

1.  Сервер  жағында  орындалатын  интернет  қосымшаларын  құрастыру

кезіндегі ерекшеліктері қандай?

50

2.  CGI технологиясының ерекшеліктері қандай?

3.  ISАPI технологиясының ерекшеліктері қандай?

4.  Сервер  жағында  орындалатын  технологияның  кемшіліктері  мен

артықшылықтары аптае?

Дəріс 15. Интернет-технологиялар  дамуының  болашағы. Ұялы

құрылғылардан қатынас. Жаңа сервистер. E$-Business.

Интернет-технологиялар неғұрлым дамыған сайын, соғұрлым желілердің

болашағын  елестету  қиындай  түседі. Бірақ, айтылғандай  технологияның

келешегі  бүгіннен  басталады. Жəне  бүгінде  ұшқыштық  үлгілер  түрінде  бар

көптеген  пионерлік  өңделулер  жақын  арада  көбісіне  қол  жетерлік  болатыны

жəне Интернетке жаңа мазмұн беретіні мүлтіксіз.

Тенденцияның  біреуі  Интернетке  қатынас  бірте-бірте  кеңжазықтықты

болып  жатыр. Жоғары  жылдамдықты  қатынастың  көп  жерде  таралуы

қатынасты  мəнді  түрде  кеңейтуге  рұқсат  береді, мысалы, интерактивті  оқу

формаларына  жəне  көңіл  көтеруге. Жақын  келешектің  ағындық  видеосы

бүгінде  мəтінге  қол  жетсе, дəл  солай  Желі  бойынша  қол  жетерлік  болады.

Таралған практика сіз қалаған уақытта ұнаған фильм тапсырысы жəне жіберілуі

болады. Білім  алу  мақсатында  дүние  жүзі  бойынша  ел  аралау  қажеттілігі

барынша азаяды. Қызықтырған дисциплина бойынша кез келген профессордың

дəрісін  тыңдауға  болады. Глобальды  Желінің  мүмкіндігін  барынша  өзгертетін

екінші бір қажетті бағыт – бүл Интернетке қатынасы бар ұялы құрылғылардың

кең  өте  таралуы. Ұялы  құрылғылар  тəулігіне 24 сағат  кез  келген  орында

Интернетке  қатынасты  рұқсат  етеді. 3G класы  желісінің  таралуы  бар  мүмкін

смартфондар  жəне  коммуникаторлармен  Желіге  тезаралық  кеңтүзулік

қатынасты  қолдануға  рұқсат  етеді. Ұялы  құрылғылар  базасында  оған  қатынас

арқылы  Желімен  өзінің  тұрмысын  жəне  демалысын  үдіксіз  байланыстыратын

адамдардың  жаңа  ұрпағы  қалыптасады. Бүгінде  жаңа  термин «always on

generation» - «кез  келген  уақытта  Желі  бойынша  қол  жетерлік  ұрпақ» пайда

болды.

Ұялы  құрылғылар  Желіге  сапалы  жаңа  қажеттілікті  үндеуін  құрайды.

Сымсыз ұялы құрылғылардың қол жетерлігі жəне таратылуы жұмыссыз уақыта

Желіге  қатынасты  тезарада (минуттан  аз) алатын  мүмкіндікке  ие  болатын

адамдардың  көп  санының  пайда  болуына  əкеледі. Бұл  адамдар  тобы  тауар

таңдау  бойынша, демалыс  пен  емделуді  қоса  түрлі  облыстардағы  қызметтер

бойынша  шешімді  қабылдау  үшін  ұялы  құрылғылардыңк  қолдануына

мүмкіндікке  ие  болады. Бұл  өз  кезегіне  топтардың  толық  қатарының  өзара

əрекеттесуіне барынша  өзгерістерді  əкеледі: сатушы – сатып алушы, дəрігер –

ауру  жəне  т.б. Мысалы, көптеген  емделушілер  денсаулық  жағдайының

мониторингі  үшін  ұялы  құрылғыларды  қолдана  алады. Ұялы  құрылғылар

емделушінің  жағдайы  жайында  дəрігерді түрақты  түрде ақпарат беріп  тұрады.

Аз сериялы партиялар ретінде мұндай құрылғылар бүгіннің өзінде шығарылып

жатыр. Ақпаратты  жіберу  үшін  емделуші  белбеуінде  ұсатылынып  тұратын

пейджер  өлшемімен  арнайы  құрылғы  қолданылады. Соннан  соң  тезарада

мұндай технологиялар практикамен таратылған болады.

51

Келешекте ұялы құрылғылар бара-бара аз бола бастайды жəне тері астын

имплантациялана  бастайды. Ұялы  құрылғыларды  енгізу  интернет-қызметтерді

қолдану  сферасында  өзара  əрекеттесуді  радикалды  түрде  өзгерте  алады. Бұл

Интернеттің өзі пайда болуынан бұл сфераға үлкен əсер тигізеді.

Қолданушылар  үй  ДК, интерактивті  телеарна, ұялы  телефондар, PDA,

электронды  ойыншықтар, сандық  камералар  жəне  басқа  да  ұялы  құрылғылар

арқылы  Желіге  сымды  жəне  сымсыз  қатынасты  қолдану  есебінде  жұмыссыз

уақытта Желіге қатынасқа ие бола алады.

Ұялы  құрылғылардың  жəне  ұялы  бизнестің  дамуы  абоненттік  төлемге

жəне  аппаратық  платформа  құнына  бағаның  төмендеуін  сипаттайды. Жаңа

технологиялар  ертеде  принципиалды  мүмкін  емес  болған  қызметтерді

қолдануды мүмкінді қылады. Мысалы, пайдалануышының кординатын анықтау

пайдаланушыға  жақын  магазиндер – «кез  келген  жердегі  кез  келген  қызмет»

тауарларының  ұсыны  сияқты  қызметтеді  мүмкін  қылады. Жаңа  ұялы

құрылғылардың  типтер  саны  форма  жəне  өлшемге  көзқарасы  өте  тез  өсе

бастайды, жəне  сол  уақытта  олардың  көпфункционалдығы, жады  көлемінің

ұзындығы жəне процессорлық қуаттылығы үлкее бастайды.

Бүгінгі  күнде  пайда  болған  құрылғылар  типтері  арасындағы  шекара

(бизнес-дербес  көмекші, телефон + дербес  көмекші, ойыншық + дербес

көмекші) бара-бара өшіріледі.

Интернет-технология дамуының анықталған стимулы Интернет бойынша

олармен  басқару  мүмкіндігімен  Желіге  шығуымен  бірегей  үй  желілерінде  үй

электроникасы жəне электротұрмыстық өнімдердің қосылу тенденциясы болып

табылады. Офиста  отыра  робот-шансорғы  жұмысын  бақылауға, телехабарды

жазу немесе асты үйге келгенше жылытуға болады.

Дамуды  алатын  келесі  тенденция  Интернет  бизнестің  кіріспесі  секілді

бара-бара көп мөлшерде шығатыны қорытындыланады.

Міне, бүгін  біз  корпоративті  ақпараттық  жүйелермен  интеграцияланған

бизнесті  енгізу  күрделі  қосымшаларында  статистикалық HTML-беттердің

үңгірінен Web-қосымшалар эволюциясы тезарада болып жатқанын көреміз.

Қазіргі  нарықтағы  компанияның  бар  болуының  демонстрациясы

құрылғыларынан Web-сайттар тауарлар жəне қызметтер сатылу инструментіне

өтеді. Ұялы  бизнес  келешегі  көзқарасынан  технология  үш  фаза  арқылы  өтеді:

электрондық  коммерция  стадиясы (E-Business) – деректердің  процессорлық

өңделуі  берілген  компьютерлердің  есебі  болып  табылатын  бизнеспен

сипатталады, жəне  деректердің  жіберілуі  сым  бойынша  жүреді, ал  Интернет

тұтынушылар  жəне  жұмыскерлер  үшін  деректерге  қатынастың  тағы  бір

каналын  қосады. Бұл  периодтың  негізгі  бөлігі – бұл  дəл  бизнес-процесінің

өзінде бар өзгерістерсіз «Web-ке шығыс».

Екінші бөлігі - MC-Business (MultiChanel Business — көпканалды бизнес)-

түрлі  формада, өлшемде  құрылғылар  өте  үлкен  санымен  қамтылған  жəне

ақпаратты  өңдеуге  ерекшелігімен  ортада  ағатын  бизнеспен  сипатталады.

Бұнымен  қоса, ақпаратты  өңдеудің  негізгі  бөлігі, сонымен  қатар, PDA секілді

ұялы  құрылғылармен, ұялы  телефондар  жцне  оларға  қатысты  құрылғылар

орындалады. Ұйым канал астында құрылғылар комбинациясы, əрекеттесу тəсілі

52

(мысалы WAP) жəне  каналдың  коммерциялық  жабдығы (сол  немесе  басқа

провайдер) сипатталатын бірнеше каналдар қолданылады.

Үшінші  бөлігі – Supranet. Gartner Group аналитикалық  компанияныі

анықтамасына  сəйкес  бұл  фаза  физикалық  жəне  электрондық  əлемдер

біріккенде  пайда  болады. Бұл  бөлікте  процессорлық  тышқан  жəне  сымсыз

байланыс  каналдарына  қатынас тұрмыстық өнімдер  жəне  ойыншықтарды  қоса

отырып, көпсандықтардан (экзотикалық  құрылғылардың  өзі  де) мүмкін.

Бұнымен Интернет бойынша тек аудио жəне видео ғана жіберуге болады, бірақ

сонымен  қатар  түйсіну  сезімдері, иіс  жəне  жарнамалық  өнімдердің  дəмді  де

жіберуге болады.

Əдебиет: 1нег[296-665], 2нег[3-11,226-229], 4нег[5-7], 3қос. [128-184].

Бақылау сұрақтары:

1. Интернет дамуының негізгі бағыттары қандай?

2. Қандай  құрылғылар  Интернетке  қатынасты  келешекте  қамтамассыз

ете алады?$

3.   Ұялы бизнестің келешектегі үш фазасы қандай?

4.   «always on generation» терминінің мазмұны қандай?

2.3  Зертханалық сабақтардың жоспары

Зертханалық жұмыс 1.

Тақырып: WEB-сервермен байланыс

Тапсырма:  Сервер  айналасындағы  айнымалылырды  зерттеу  жəне  осы

айнымалыларды қолданып мысал келтіру.

Қысқаша əдістемелік ұсыныстар

Сервер айналасындағы айнымалылар интернет-технологияларда маңызды

роль атқарады, ол арқылы бірнеше қатар тапсырмалар шешіледі. Оларға келесі:

WEB – түйіндегі  қатысушылар  туралы  мəлімдеме  алуға  болады,  CGI-

программаларының  мүмкіндіктерін  қолдану, айнымалыларды  авторизациялау

үшін  қолдану  жəне  т.б. мүмкіншіліктер  жатады. Бұл  жұмыстарда  барлық  қол

жетерлік сервер айналысындағы айнымалылар мəнін  броузерге шығару керек.

Айнымалыларды алу үшін сұранысты GET əдісі бойынша сонымен қатар POST

əдісі  бойынша  жіберу  керек. Сұраныстарды  периодты  түрде  өзгерте  отырып,

сервер  айналасындағы  айнымалыларды  мазмұнының  өзгерістерін  талдап  жəне

бақылап отыру керек.

Сондай-ақ,  сервер  айналасындағы  бөлек  айнымалы  сервер  айналасын

қолдану  арқылы  ақпарат  шығаратын  программаларды  жасау  қажет, оы

мағыналарды сипаттау қажет.

Ескерту: Жобаны жөндеу үшін петля - (loop back) технологиясы қолданылады,

броузер жəне сервер бір компьютерде орнатылады.

Мысал 1. Жоба екі файлдан тұрады.

HTML-файл.

53

Пример получения  значений переменных  окружения

сервера

---

жүктеу/скачать 0,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: