Қaзaқстaн республикaсының білім және ғылым министрлігі

- М. Мағауиннің өмірбаянына шолу жасау;

- М.Мағауиннің шығармашылық жолын зерттеу;

- М. Мағауиннің жыраулық сарынға қосқан үлесін анықтау.

Курстық жұмыс кіріспе, екі негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

60-шы жылдардан бастап өзінің көркем шығармашылығы мен ғылыми зерттеулерінде ұлттық идеяны орнықтырған жазушы мен тарихшы өзінің бұл қызметіне тек партиялық-мемлекеттік ортада ғана емес, сонымен қатар Қазақ гуманитарлық зиялыларының көптеген өкілдері тарапынан да қарсылық білдірді.

Осы ортада қабылданған жасырын келісімді бұза отырып, М.Мағауин осы күрестің көптеген фактілерін ашып көрсетеді, этномәдени ортада қадірлі есімдерді атайды немесе батырлардың анонимділігін ашуға мүмкіндік беретін сипаттама береді, сол арқылы беделі бар қазіргі тірілердің, сондай-ақ марқұм қайраткерлердің шынайы жүзін әшкерелейді.

Іс жеке тұлғаларда да емес, автор этномәдени элитаның рухани кедейлігін, оның құл мәнін, интриганизмді, ұлттық мүдделерге сатқындықты, сондай-ақ Қазақ гуманитарлық ғылымында осы уақытқа дейін өркендеп келе жатқан плагиат пен біліксіздікті сипаттайды.

Мұндай экспозициялардан туындаған жағымсыз эмоциялар негізінен автордың өзі анықтаған бір жолмен жүзеге асырылады. Өзін басты кейіпкер етіп, «Мен» романын атады және бұл есімді бас әрпімен қолдана отырып, жазушы бірнеше жыл бойы кейбір республикалық газеттер үшін мақтаныш, өзімшілдік, өзін-өзі сүйу және т.б. айыптаулар тудырды. сары түстердегі көптеген сенсациялық материалдар үшін бұл айыптау себеп болды.

Нәтижесінде романның мәні – ондаған жылдар бойғы геноцид пен ұлттық қорлаудан кейін жаңа қазақ тарихында ұлттық сана-сезімнің, ұлттық идеяның қалай жанданғаны туралы болашақ ұрпаққа айтылған әңгіме назардан тыс қалмады [1].

«Мен» роман-эссесі қазақ әдебиетінде алғаш рет ұлттың рухани дәстүрі, оның ұлттық идеяны жандандырудағы шешуші рөлі туралы айтады. Дәлірек айтқанда, ол рухани болмыстың, ұлттық рухтың саналы көрінісін білдіреді. Романның дәл осы семантикалық қабаты осы мақаланың тақырыбы болып табылады. М.Мағауиннің тарихшы ретіндегі еңбегі, оның прозасының көркемдік ерекшеліктері біздің құзыретімізден, мәдениеттанушы, мифология және дәстүрлі мәдениет саласындағы маманның құзыретінен тыс. Алдымен біз романның үзіндісін береміз, әсіресе назар аударады.

Жазушы архивте бақытты «кездейсоқтықпен» жұмыс істеген кезде оның қолына Шалқиыз ХY ғасырдағы толғау жырау мәтіні жазылған көне қолжазба түскен кезді еске алады.

Бес ғасыр бойы шығармашылығы мұқият сақталып, содан кейін жоғалған жыраулар большевиктік қуғын-сүргін кезінде халық жадынан өшірілді.

Сонымен, М. Мағауин: «Бір сәтке менің тынысым тоқтады. Жүрекке жарық түсті. Жер жарыққа қарай ашылды. Мен сүт тұманында, таңертеңгі таза сәуледе алға қарай жүрдім. Мен рухтың маған қалай түскенін анық сезіндім. Кенеттен аспаннан күміс ағып кетті. Ол қоңыраумен тәжден төмен қарай ағып кетті ...».

Бұл сипаттаманы қалай бағалауға болады? Бұл үзінділерді оқырмандар мүлдем байқамай қалды деп айтуға болмайды. Ішінара олар кітапқа кек қайтаруда да келтірілген. Біз үшін жеті мөрдің артында құпия болып қала береді, жазушының қаскүнемдері бұл сөздерге қандай мағына береді. Көптеген оқырмандар үшін олар шығармашылық адамның қуанышты толқуын жеткізетін әдемі метафоралар жиынтығы ретінде естілгені анық.

Қоғамда, ұлтта рухани дәстүрді жоғалтқан, рухани сабақтастық тізбегін жоғалтқан тарихи трагедия нәтижесінде басқаша болуы мүмкін емес еді. Басқа жолмен, ондаған атеистік тәрбие мен одан кейінгі онжылдықтардан кейін, үй деңгейінде жаппай, имитациялық-бейсаналық түрде, сенімнің формальды-салттық қабығына және ең жақсы жағдайларда догмаға немесе сезімтал-сентименталды атмосфераға баса назар аудара отырып, діни қайта өрлеу мүмкін болмады.

Декарттың заманынан бері рухани және психикалық (ақыл-ойды) ажырата білу қабілеті жоғалған қазіргі әлемде басқаша болуы мүмкін емес еді, мұнда бұл екі ұғым іс жүзінде түсініксіз, нақты емес, объективті, сезімде емес нәрсені білдіретін синонимге айналды.ұмытылмас әлемдік пролетариаттың әкесі тұжырымдаған.

Руханилық жалпы эрудициямен емес, салонның жылтырымен, мұражай шаңымен немесе морализациямен байланысты емес әлемде. Қысқасы, біздің заманымыздың бір маңызды фигурасы тұжырымдағандай: «руханилық – ескірген, ескірген, ескірген идеялар жиынтығы, оны қолдануға болмайтын уақыт келді».

Бұл тұрғыда бүкіл «өркениетті» әлемдегі салтанат рухты қарапайым (адамдық) оймен шектеу, рухтың артында кез-келген әмбебап маңыздылықты жоққа шығару тенденциясы, жаңа уақытқа дейін бүкіл адамзат үшін және оның маңызды бөлігі үшін сөзсіз шындық екенін еске салу өте таңқаларлық болып көрінуі керек.қазіргі дәуірдегі барлық заттардың, әлемнің (Т. Буркхардт) аспан, белсенді және генеративті принципі ретінде рух туралы түсінік, бұл объективті, материалдық әлемнің болуын шынымен нақты ететін Рухтың, субъектінің болуы [2].

Өз кезегінде, адамның өмір сүруі, осы идеяға сәйкес, ол осы жоғары, рухани шындыққа қосылғанда, адам өзінің потенциалды субъективтілігін, өзінің ең жоғары рухани «өзін», Құдайдың ұшқынын түсінген кезде ғана шынайы мағынаға ие болады.

Бүкіл дәстүрлі мәдениет адамды жүзеге асырудың шарты мен құралы ретінде құрылады, сондықтан оның өзегі, өзегі – рухани іске асыруды қамтамасыз ететін институттар-рухани бұйрықтар, монастырлар, ағартушы шеберлер мектептері және т. б.

Осы институттардың арқасында метафизикалық алғышарттар, дәстүрдің рухани білімі нақты, тексерілетін, айқын факт, жеке тәжірибе саласына аударылды. Әдетте бұлыңғыр, әрең сезілетін жеке тәжірибемен немесе интеллектуалды талғампаздықтың нәзік нюанстарымен байланысты рухани жазықтықтың құбылыстары нақты жарық тәжірибесі ретінде ұсынылды. Бастамаға арналған метафоралар мен суреттер елеулі және салмақты шындыққа айналды.

Құбылыстар әлемінің иллюзиялары тарады, олардың артында болмыстың шынайы мәні пайда болды. Бастама (бастама) – бұл дәстүрді іс жүзінде жүзеге асыру, бұл «қасиетті білім элементіне тиімді және тиімді жанасу, оның түпнұсқалығы бастамашылардың арнайы тізбегімен қорғалады, яғни.өз кезегінде бастамадан өтті» (А. Дугин).

Өкінішке орай, біз өткен уақытта тұрақты бастамашылық ету институттары туралы айтуға мәжбүрміз, өйткені, ең болмағанда, қазақ мәдениеті үшін олар өткен шақта қалды. ХХ ғасырдың 20-40-жылдарындағы діни тұлғалар мен дәстүрлі өнер өкілдерінің жүйелі қуғын-сүргіні айқын салдарлардан басқа, жасырын да болды.

Олар біз жай ғана түсінбейтін шығындарға алып келді, бірақ біз ұлттың және оның «элитасының» рухани деградациясын, шынайы рухани билік пен харизматикалық көшбасшылардың жоқтығын мойындаған кезде сезінеміз. Біздің жоғалуымыз соншалықты ауқымды және терең, сондықтан қайтарымсыз, тіпті дәстүрлі мәдениет мамандары – этнографтар мен фольклористер-қазақ мәдениетіне қатысты бастама термині іс жүзінде қолданылмайды, мұндай проблема мүлдем қойылмайды (ережені растайтын ерекшелік – М.Шаханованың бір жас рәсімінің мүмкін болатын бастамашылық сипаты туралы гипотезасы).

Рухты дәстүрлі түсіну, адамның рухани білімін іске асыру және қазақ ұлтының үнемі бастамашылық ету институттарын жоғалтуы туралы бұл ұзақ ауытқу мақаланың контекстінде келесі тұжырымды негіздеу үшін қажет болды: мақаланың басында М.Мағауиннің «Мен» роман – эссесінен алынған дәйексөздер жеке тәжірибенің метафоралық көрінісі емес, ұлттық поэзияның ұмытылған жоғары үлгілерін мұрағаттық шаңға көмген зерттеушінің қуанышы.

Бұл оның алған бастамашыл тәжірибесінің, оған ашылған рухани шындықтың, оның рухани туылуының, яғни оның субъект ретінде рухани шындыққа туылуының, оның қазақтардың рухани дәстүрінің сақтаушысы ретінде қалыптасуының нақты және нақты сипаттамасы.

Шаңды кітап қоймасында не болды – «жоғарыдан туу»- бір кездері қазақ даласында да, басқа жерлерде де үнемі болып тұрды, мүмкін кейде қазіргі әлемнен жабылған сакралды орталықтарда-индуистік, буддалық, сопылық және т. б. болып жатады.

Әр түрлі дәстүрлерде ағартудың немесе рухани іске асырудың белгілі бір формаларын, белгілі бір сатыларын білдіретін сатори, самадхи, фана және т.б. жұмбақ терминдер қазіргі заманғы зиялы қазақ үшін таңқаларлық емес. Бірақ бұл экзотикалық терминдердің барлығын жазушымен – біздің замандасымызбен, отандасымызбен байланыстыру қиын. Біріншіден, біздің әрқайсымызда әлі күнге дейін цензор – 70 жыл бойы жаттап алған ұлттық кемшілік кешені отыр: «Қазақтардың өз тарихы да, мәдениеті де болған жоқ. Сонымен, фольклор, өткеннің қалдықтары».

Екіншіден, біздің уақытымызда жоғары сөздерден аулақ болып, таңбалы фигура сияқты эвфемизмді артық көретін болсақ, қазіргі заманға қатысты рухани іске асыру, ағарту, қасиетті білім сияқты ұғымдарды қолдану орынсыз болып көрінеді [3].

Бұл бірнеше жыл бойы түсініксіз жағдайға тап болғысы келмеуі, сенсациялық романға осы шолуды жазудан аулақ болды. Мен толқу орнайды, мазақ етеді және арандатулар ұмытылады деп үміттенгім келді, уақыт өте келе бұл кітап жалпы жазылған адамдар келеді және оны нөлден оқиды, оны рухани сабақтастық тізбегіндегі буын ретінде қабылдайды.

Бірақ «Мен» кітабының және оның авторының айналасындағы жағдай нашарлай түсуде. Этномәдени элитаның едәуір бөлігі «Мен» деп бас әріппен жазатын, дұрыс тамақтанатын адаммен күреске тартылған, сондықтан ол, элита, оны түсінбестен, ұлттың рухани дәстүрімен, демек оның болашағымен күреседі. Осы мақаланың болжамды реакциясына қарамастан, біз оны ескертудің бір түрі ретінде жазуды қажет деп таптық. Романның үзінділерінің инициативті сипатын болжауға не мүмкіндік береді?

Біріншіден, әртүрлі дәстүрлердегі рухани іске асыру процесінің символизмімен танысу. М. Мағауин қолданған барлық метафоралар өте нақты рухани символизмге ие: найзағай – рухани және зияткерлік жарықтандырудың символы, ықтимал субъективтіліктің лезде жүзеге асырылуының символы, найзағай – аспан (рухани) отқа ұқсас жоғары (аспан) сулардың символы.

Тыныс алуды тоқтату және обморотикалық күй рухани туылғанға дейінгі бастапқы өлім жағдайын, бұрынғы өмірдің өлімін білдіреді. «Денедегі қаздар» осы контексте қарқынды энергия ағыны сезімін береді. Ұшу метафораларына, жарық пен күміс ағындарына ешқандай түсініктеме қажет емес. Процесті ойлаушы мыңдаған ата-бабалар рухтары, әрине, әртүрлі деңгейлер мен бағдарларды ескере отырып, Будданың ағартылуын қарастыратын миллиондаған құдайларды еске түсіреді. Екіншіден, адамды дәстүрлі өнердің рухани болмысын, жыраулар шығармашылығын, атап айтқанда, қабылдауға оятуға арналған киелі мінез.

Қазіргі психология тұрғысынан эпикалық шығарманың орындалуы адамды экстазға жақын сананың өзгерген күйіне енгізеді, сонымен қатар энергия ағындарын күшейтеді және өзгертеді.

Эпостық әңгіме, Е. Тұрсынов көрсеткендей, әскери сиқырдың элементі болған. Оның мақсаты – ата-баба рухтарын тарту және жұмсарту.

Естеріңізге сала кетейік, барлық дәстүрлерде «рух» ұғымы этимологиялық тұрғыдан ауа, тыныс алу, жел ұғымдарымен байланысты. Қазақтарда жауынгерлерге (Жыланқайыс) және домбырашыларға (Нұртөле есімімен бата беру) бастамалық – арнау рәсімдерін дәл боранды күні өткізу дәстүрге айналған.

Бірнеше онжылдық ұмытылғаннан кейін орта ғасырдағы ұлы жыраулардың жырлары өмірін туған халқының тарихына арнаған жас зерттеушінің аузынан естілгенде, олар оның санасында, жан дүниесінде ғана өзгеріс тудырмады. Олар рухани шындықты, оның еске түсіруін, жауаптарын шайқай алмады.

Жоғарыда айтылғандай, бастама қасиетті білімді сақтаушыларға арналған санкцияны, қазақ дәстүрінде іс жүзінде үзілген рухани сабақтастық тізбегін білдіреді. Бірақ «жалғыздықты» арнаудың ерекше жолы бар, ол мұғалімнің физикалық қатысуынсыз, сабақтастық тізбегінен тыс жүзеге асырылады [4].

Сопылықта, мысалы, мұндай бастама тікелей Хизра-Кыдыра құбылысының нәтижесінде жүзеге асырылады. Талданған істі стихиялық бастаманың осы түріне жатқызуға болады. (Дәлірек айтқанда, ол виртуалды арнауды жүзеге асыруды білдіреді - оны тәрбиелеген жазушының атасы Абайға берген батасы. Ғалым мен жазушының ұрпағы болу батасы. Бұл туралы М.Мағауиннің «Абай портреті» әңгімесі көп мәлімет бере алады.