ІІ. М.Мағауинның «Қыпшақ сұлуы» тумасындағы романтикалық сарындар

Мұхтар Мағауин алпысыншы жылғы Қазақ жазушыларының қатарынан шыққан. «Ақ қар, Шаған қар», «Ағалы-інілер мен апалы-сіңлілер», «Аңдардың өлімі», «Жылан жазы», «Аласапыран», «Мен», «Жармақ» шығармаларында ол қазақ қоғамының өмірін ерекше тереңдікпен бейнелеп, есте қаларлық көркем образдар, өзіндік Мағауин әлемін жасады.

2001 жылы жарық көрген «Қыпшақ сұлуы» повесін жұртшылық тек өз проблематикасымен ғана емес, сондай-ақ сюжеттің ерекше, оғаштығы арқасында жылы қабылдады. Шығарма М.Мағауиннің бұрынғы шығармаларынан стилі, тілі және тақырыбымен ерекшеленеді. Автор нақты бейнеленген жағдайдағы оқиғалардың әдеттегі бағыты бұзылған Конвенция формаларына жүгінеді, ол баяндаудың маңызды мағынасын білдіру элементтерін, аллегориялық құралдарды, фантастиканы, мистификацияны қолданады.

Шығармада автордың дауысы басым, ол оқиға қозғалысымен маневр жасайды, сюжеттік әрекеттің соққы бұрылыстарында аналогиялар, проекциялар, ескертулер түрінде қажетті екпіндерді орналастырады.

Саржан, жас және болашағы зор мүсінші, шедевр жасауды армандайды. Досы, жазушы М.Мағауиннен қыпшақ сұлулығының ежелгі мүсінінің бар екендігі туралы естігенде, ол оны көргісі келеді. Ежелгі түркілердің өнерін зерттеп жүрген Саржан досының сыйға тартқан альбомынан сұлу Айсұлудың тас мүсінін көріп, оған ғашық болады. Әр түрлі қалаларды аралап жүріп, ол қазба жұмыстары кезінде алынған ежелгі заттар, тас мүсіннің бөліктері жиналған мұражайда көріп, ондағы керемет кеуде мен жамбастың құрылымын білді. Саржан тас мүсіннің сынықтарын көріп, қатты қобалжыды.

Ол оны ұмыта алмайды, ол мазасыздықты, сұлулықты бейнелеуді қалайды, жас әйелдің әдемі мүсінін жасайды. Айсулу мүсініне ол оған деген сүйіспеншілігін салды, сондықтан ол өмірге келеді. М. Мағауин әлемдік әдебиетте танымал сюжетті пайдаланады, автор өнердің нағыз туындысын жасап, оған ғашық болып, кейіпкерлерімен болған сияқты оған өмір сыйлайды. Махаббатпен шабыттанған кейіпкердің шындық қызықтырмайды, ол өзінің мүсінін жасауға құмар [5].

Түнде ол жасаған мүсін өмірге келіп, оны Орта ғасырларда шақырады. Бұл эпизодта шындық қиялмен қиялмен үйлеседі. Осы есте қаларлық түннен бастап Саржан басқа адамға айналады-қайғылы, шашыраңқы, ойлы. Сюжеттің фантастикалық бұрылуы (Саржан ХХІ ғасыр шеңберінен шығады) кейіпкерге сұлу сұлумен махаббатпен өмір сүруге және ләззат алуға мүмкіндік береді. Саржан оның түркі әскерінің көшбасшысы және Айсұлудың күйеуі екенін, ұрыс алаңында қайғылы қаза тапқанын біледі. Қайғылы Айсұлу оны ұзақ уақыт аңсады. Енді ол оны көре алады, сөйлесе алады. Айсұлумен кездесу Саржанға романтикалық орта ғасыр-көшпенділердің ежелгі және ұлы мәдениеті, тарих әлемін ашады.

Саржанның өнер мен шындық арасындағы түбегейлі айырмашылықтың болмауы өмірге ұқсас мүсіннің пайда болуына әкеледі. Саржан өзінің идеалын ақылмен емес, интуитивті түрде өнер арқылы түсінеді. Бірақ рухани тек кез-келген ережеге, өнер адамдарына бағынбайтын адамға ғана беріледі. Айсұлудың романтикалық бейнесінде ата-бабалардың, ежелгі түркілердің, тоталитарлық мемлекеттің ұзақ жылдар бойы үстемдік құруының және өзінің ұлттық бастауларын ұмытып кетуінің рухы мистикалық түрде көрінеді. Батыр Айсұлу әлеміне саяхат жасайды. Бұл рухтың адасуы және ондағы халық рухының жандануы.

Саржан қоғамнан алыстап, рухтың шексіз кеңістігіне саяхат жасайды. Уақыт өте келе, тарихтың тереңдігіне саяхат ретінде басталған, білімнің аллегориясы – әлемді, тарихты, өнерді, өз жанын білу. Шығармада кейіпкердің материя әлемінен, нақты әлемнен алыстауы көрінеді. Финалда кейіпкер орта ғасырларда Айсұлумен бірге кетеді. Шындық оған өтпелі, мағынасыз болып көрінеді. Көшпенділердің рухын асқақтатқан Айсұлу бейнесінде мінсіз, рухани бейне жатыр.

«Қыпшақ сұлуы» повесінің басты кейіпкері – сұлу Айсұлудың романтикалық бейнесінде бейнеленген сұлулық. Қыпшақ сұлулығы Айсұлу бегімнің тас мүсіні – кеңістік пен уақыттан тыс сұлулықтың символы, көшпендінің рухани табиғатының, көшпенділіктің ежелгі және ұлы мәдениетінің символы. Шығармадағы қыпшақ сұлулығының бейнесі оның полисемиясы мен идеалға ұмтылуымен романтикалық символдың ерекшеліктерін алады.

Шығармада нақты және нақты емес шекаралар жойылады, символ мен шындық бір – бірімен біріктіріледі-біртұтас көркемдік континумға. Кейіпкер шынайы әлеммен және идеалды әлеммен, арман әлемімен бірге өмір сүреді. Фантастикалық сюжет авторға мәдениеттің жанданған қабаты, көшпенділердің мақтаныш рухы тақырыбын енгізуге мүмкіндік береді. Саржанға XII ғасырда бақытты өмір сүруге және қыпшақ сұлулығының махаббатынан дәм татуға мүмкіндік бере отырып, М.Мағауин шын мәнінде, халықтың рухы, өнер туындыларында сақталған рухани өткен өмір ешқашан өлмейді, ол мәңгі сақталады деп тұжырымдайды [6].

Шығарманың соңында автор Қыпшақ сұлуын сұлу патшайым, түркілердің анасы ретінде дәріптейді: «Қош бол, әдемі Қыпшақ Сұлуы! Сіздің сұлулығыңыз ешқашан өлмейді! Сіз ғасырлар бойы жүрдіңіз және сіздің ұрпақтарыңыз сізді ұмытпайды! Боласың мәңгі тірі, әлі тірі халқыңыз!».

Шығарманы аяқтайтын бұл сөздер автордың идеясын түсінудің кілті болып табылады, ол өз халқының өткенінен қазіргі заманға негізделген бай рухани өмірдің дәлелдерін іздейді.

«Қыпшақ сұлуында» М. Мағауиннің көркем тілі жарқын ою-өрнегімен және бейнесімен ерекшеленеді. Философиялық, ізденуші ойдың болуы оның жазушылық даралығын анықтайды.

Ол өз ойларын бейнелі түрде жеткізудің шебер шебері, кез-келген суретке тірі шындық беру ниетімен ерекшеленеді. Бұған, мүмкін, сиқырлы сөз тіркестерінің, көркем тілдің көптеген сөйлеу бұрылыстары бар ұлттық тіл тіркестерінің шебер үйлесімі, ой мен сөзді дәлелді түрде жеткізе білу қабілеті ықпал етеді.

Ой мен сөздің керемет үйлесімі жазушының шығармашылығын ерекшелендіреді: сөйлемдер үйлесімді, айқын, түсінікті, жанды, бей-жай қалдырмайды, сананы оятады.

Осы тұрғыдан алғанда, Мұхтар Мағауин – адамның ішкі әлеміне терең енудің көптеген көркемдік әдістері мен тәсілдерін игерген үлкен суретші. Жазушының кейіпкерлері қарапайым және қарапайым адамдар болғанына қарамастан, олардың әрқайсысының өзіндік өмірі, тағдыры, мінезі, өзіне ғана тән әрекеттері бар, олардың рухани әлемін ашады.

Сондықтан жазушы олардың ішкі әлеміне терең еніп, кейіпкерлерінің іс-әрекеттеріне олардың әрқайсысының сезімдері, психикалық жағдайы арқылы баға береді.

М. Мағауин шығармашылығының тақырыбы кең. Өмір шындығын көркемдік формада көрсетуге тырысып, жазушы кейіпкер өмірінің әлеуметтік, рухани салаларына терең үңіледі [7].

Жазушы қазіргі қоғамды әлемдік сана тұрғысынан тереңірек білуге деген ұмтылысының арқасында қоғам мен адамның қарым-қатынасы арқылы кейіпкердің ішкі әлемінің психологиясына терең енеді.

Әдебиет – шексіз мүмкіндіктері бар рухани әлем. Кейіпкердің жан-жақты бейнесін жасау, адамның рухани көріністеріне терең ену үшін ол өз жұмысында барлық мүмкіндіктерді кеңінен және көркемдік шеберлікпен қолданады: көркемдік әдістер-әдістер, көркемдік-бейнелі құралдар.

Кеңестік әдебиеттануда жазушының шығармашылық жолының эволюциясы романтизмнен өмірлік реализмге дейін түсіндірілді. Уақыт мұндай пайымдаулардың сәтсіздігін көрсетті. М. Мағауиннің шығармаларын салыстыру оның стилінің эволюциясын байқауға мүмкіндік береді. М. Мағауин ерте шығармалардағы қатаң реализмнен кейінгі шығармалардағы романтизмге, модернизмге көшуді байқайды.

Бүгінгі таңда идеалдардың құлдырауы дәуірінде, біздің әдебиетімізде романтизм жетіспейді,әрине, идеализация немесе сентименталды безендіру мағынасында емес.

Романтизм мағынасында, ең алдымен, суретшінің өмірге деген көзқарасының ерекше түрі ретінде өмірлік рухты гиперболизациялау. Шын мәнінде, романтикалық өнер, марксистік идеологтардың бізді күн сайын шабыттандырғанына қарамастан, бұл көбінесе жоғалту сезімі, идеалға деген құштарлық [8].

Осыған байланысты «Қыпшақ сұлуын» М.Мағауин шығармашылығында ғана емес, сонымен қатар жаңа кезеңдегі қазақ әдебиетінде ерекше лиризм, сұлулықтың, руханилықтың жоғарылауы, идеалға ұмтылу, автор көтерген мәселенің өзектілігі үшін ең жақсы деп атауға болады.