Қазақстан республикасының білім және ғылым

 

47 

 

А. Ыкымжанова. Потенциал  финансового рынка //Финансы 

Казахстана.-1999.-№6.с.60-64. 

 

Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Алматы: Каржы-

каражат, 2001. – 512с 

 

А.М. Ыкымжанова. К вопросу формирования и развития 

финансового рынка в Казахстана// Вестник Каргу им. Е. А. 

Букетова 

 

И. Доронин Мировой  финансовый рынок на пороге 21 

века//Мировая экономика и международные отношения.-2000.-

№ 8. с. 33-40 

 

Ташенова С.Д. Гайсин С.Д. Инструменты финансового рынка // 

Банки Казахстана.-2004.- №1.с.25 -30 

 

Тенденции и перспективы развития финансового сектора   в 

Казахстане // Банки Казахстана.-2003.-№12.с.31-40 

 

Через гармонизацию законодательства к созданию единого 

финансового рынка//Рынок ценных бумаг.-2003.-№12 с. 40-45. 

 

Овсесян А.А. Проблемы глобализации и основные тенденции 

развития финансовых рынков.//Финансы и кредит.-2002.-№2 

 

Ржановская. Новая роль финансового рынка в мобилизации и 

эффективном использовании инвестиционных ресурсов // 

Финансы и кредит.-2001 .-№6 с. 9-15. 

 

Марченко Г. Перспективы развития финансового сектора // 

Промышленность Казахстана.-2002.№12 

 

Финансовый рынок на пороге глобализации// Промышленность 

Казахстана.-2003.-№1 с.14-15 

 

И. Г. Доронин. Новые явления и тенденции в экономике и на 

финансовом рынке западных стран//Деньги и кредит.-

2003.0№9.с 51- 61. 

 

Перар Ж. Управление международными денежными потоками. 

М.: Финансы и статистика.1998.-208с. 

 

Бочарова Т.А. Денежно – финансовый рынок и формирование 

спроса на платежные средства//Финансы.-2001.-№11.-с.22-25 

 

Нурсеит Н.А. Привлечение сбережений в финансовую систему 

страны//Банки Казахстана.-2002.-№12.-с.27-43. 

 

Қосымша әдебиеттер: 

 

Маневич В.Е. Рынки денег  и капитала в России //Бизнес и 

банки.-2003.-№48 

 

48 

 

Инструкция о требованиях к наличию систем управления 

рисками и внутреннего контроля в банках второго 

уровня//Казахстанская правда.-2004.-№27. 

 

Золотой сектор финансового  рынка// Финансы и кредит .-1998.-

№2 

 

К вопросу государственного регулирования деятельности 

кредитных организаций на  финансовых рынках//Деньги и 

кредит.-1997.-№12 

 

Обзор финансовых рынков//Банки Казахстана (необходимо 

просматривать журнал ежемесячно) 

 

Г. Косолапов Структура финансового рынка и финансово - 

промышленные группы // Рынок ценных бумаг.-2002.-№2.-

с.51- 54 

 

Е. Уркунчини. Страховые организации, как институциональные 

инвесторы фондового рынка//Рынок ценных бумаг.-2001.-№1.-

с.12-18. 

 

www. nationalbank.kz 

 

www. kase.kz 

 

www.expert.ru

 

 

 

www.finmarket.ru

 

 

www.worldeconomy.ru

 

 

www.finance.yahoo.com

 

 

www.aup.ru

 

 

www.appraiser.ru

 

 

www.mirkin.ru

 

 

www.finansy.ru

 

 

www. narod.ru 

 

www.pavlodar.com

 

 

www.nck. kz 

 

Журнал «Рынок ценных бумаг», «Рынок ценных бумаг 

Казахстана», «Финансы и    кредит», «Банки Казахстана» 

«Альпари», «Саясат», «Страховое ревю» 

 

Статистический бюллетень НБ РК, Агентства по статистике 

 

Отчеты KASE, НБ РК  

 

Газета «Панорама»,  «Бизнес и банки», «Финансовая газета» 

 

 

 

 

 

49 

 

Дәрістік кешен 

Тақырып 1: Бағалы қағаздардың экономикалық мәні 

мен классификациясы 

1. Бағалы қағаздар түсінігі және экономикалық мәні 

2. Бағалы қағаздардың негізгі сипаттамасы және оның қасиеті 

3. Бағалы қағаздардың классификациясы 

4. I, II – ретті Бағалы қағаздар 

1. Бағалы қағаздар түсінігі және экономикалық мәні 

Бағалы  қағаздар  –  капиталдың  тауарлық,  өндірістік  және  ақшалай 

түрінен ерекшеленетін бар болу түрі. Бағалы қағаздар олардың орнын 

алмастыра отырып нарықта тауар орнына өтіп табыс әкеледі.  

Бағалы қағаздар төмендегі функцияларды атқарады: 

-

 

ақшалай 

заттарды 

(капиталдарды) 

былайша 

таратады: 

экономиканың  салалары  мен  сфераларына;  аймақтар  мен  елдерге; 

топтармен 

халықтың 

деңгейіне; 

халықтармен 

экономика 

сфераларына; халықтармен мемлекеттерге және т.б. 

-

 

оның  иелеріне  капиталдан  өзге  заттарға  ұосымша  құқық 

ұсынады; 

-

 

капиталға табыс  алуды және капиталдың өзін қайтарып алуды 

қамтамасыз етеді.  

Бағалы қағаздардың негізгі сипаттамасы және оның қасиеті 

Бағалы қағаздардың біршама сипаттамасы (белгілері) бар: 

уақытша сипаттамалар. 

кеңістіктік сипаттамалар. 

нарықтық сипаттамалар. 

Бағалы қағаздар ретінде төмендегі талаптарды қанағаттандыратын 

немесе мынадай қасиеттері бар құжаттар ғана қабылданады: 

-

 

айналымдық  

-

 

азаматтық айналымға келетін 

-

 

стандарттық 

-

 

сериялылық  

-

 

құжаттылық  

-

 

мемлекеттік деңгейде мойындалған және реттелетін 

-

 

нарықтық 

-

 

өтімділік 

-

 

тәуекелділік 

-

 

орындауға міндеттілік. 

3. Бағалы қағаздардың классификациясы  

Бағалы қағаздар түрі ретінде Бағалы қағаздар ие барлық қасиеттер 

 

50 

жалпы, бірдей тән болатын олардың жинағы алынады. 

Бағалы  қағаздар  классификациясын  төмендегі  классификациялық 

белгілер бойынша қарастыру қажет: 

-

 

бар болу мезімі: уақыты шектеулі және уақыты шектеусіз; 

-

 

шығуы: алғашқы және екінші; 

-

 

бар болу түрі: қағаз, немесе құжаттық және қағаз емес, немесе 

құжаттық емес; 

-

 

ұлттық тиістілік: ұлттық және шет елдік; 

-

 

қолтанылу  түрі:  инвестициялық  және  инвестициялық  емес 

(тауарлар  мен  Бағалы  қағаздардың  айналымына  қызмет 

көрсету); 

-

 

ие болу реті: ұсынылған және атаулы. 

-

 

шығарылу түрі: эммисиондық және эмиссиондық емес; 

-

 

жеке меншік түрі: мемлекеттік және мемлекеттік емес; 

-

 

айналым  сипаттамасы:  нарықтық  немесе  еркін  айналым  және 

нарықтық емес; 

-

 

тәуекелділік  деңгейі:  тәуекелділік  жоқ  немесе  аз,  тәуекелділік 

бар; 

-

 

табыс: табысты және табыс жоқ; 

-

 

заттарды салу түрі: қарыздық және үлестік; 

-

 

экономикалық  мәні  (құқық  түрі):  акциялар,  облигациялар, 

вексельдер және т.б.; 

-

 

иесіне қарай Бағалы қағаздарды былайша жіктейді; 

-

 

атаулы  Бағалы қағаздар; 

-

 

ұсынылған Бағалы қағаздар. 

I, II – ретті Бағалы қағаздар 

Қазір  әлемдік  тәжірибеде  Бағалы  қағаздар  үлкен  екі  классқа 

бөлінеді: 

1 класс – негізгі Бағалы қағаздар 

2 класс – туынды Бағалы қағаздар 

Негізгі  Бағалы  қағаздар  –  түбінде  қандайда  бір  активтерге 

мүліктік  құқық  жататын  негізгі  Бағалы  қағаздар,  әдетте  тауарлар, 

ақша, капитал, зат және т.б. 

Туынды  Бағалы  қағаздар  –  биржалық  акцияның  Бағалы  қағазы 

негізінде  жатқан  бағаның  өзгеруімен  туындайтын  затқа  деген 

құқықтың (міндеттілік) құжаттық емес түрі. 

Негізгі әдебиет: 1,3,4,5,9,11,13,14,20. 

Қосымша әдебиет: 1,2,4,9,10,11,12,14,16. 

 

 

51 

Тақырып  2.  Бағалы  қағаздар  нарығының  жалпы  сипаттамасы 

және құрылымы 

1 Бағалы қағаздар нарығы: мәні, мазмұны және функциялары 

2 Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар 

3 Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру түрлері 

1. Бағалы қағаздар нарығы: мәні, мазмұны және функциялары 

Бағалы  қағаздар  нарығы    дегеніміз  Бағалы  қағаздарды  шығару 

және айналымы жөніндегі экономикалық қатынастардың жиынтығы. 

Бағалы  қағаздар  нарығында  өз  кезегінде  екі  топқа  шартты  түрде 

бөлінетін  бірнеше  функциялардың  тізбегі  бар:  әдетте  әрбір  нарықта 

болатын  жалпы  нарықтық  функциялар  және  тура  осы  нарықты 

өзгелерден ерекшелейтін өзіндік функциялар. 

Жалпы нарықтық функцияларға төмендегілер жатады: 

-

 

Коммерциялық функция; 

-

 

Бағалық функция; 

-

 

Ақпараттық функция; 

-

 

Реттеу функциялары. 

Нарықтың өзіндік функцияларына: 

-

 

Қайта тарату функциялары; 

-

 

Бағалық  және  қаржылық  тәуекелдіктен  сақтау  функциясын 

жатқызады. 

2. Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар 

Бағалы  қағаздар  нарығына  қатысушылар  –  Бағалы  қағаздарды 

сатушы  немесе  сатып  алушы  жеке  тұлғалар  не  заңды  тұлғалар,яғни 

олар  өзара  Бағалы  қағаздар  айналымына  тиісті  қандайда  бір 

экономикалық қатынасқа түседі.  

Бағалы 

қағаздар 

нарығына 

қатысушылардың 

атқаратын 

қызметтеріне қарай төмендегідей негізгі топтары бар: 

-

 

эмитентер; 

-

 

инвесторлар; 

-

 

қор делдалдар (джобберлер); 

-

 

қор нарығына қызмет ететін мекемелер; 

-

 

реттеу және бақылаумен айналысатын мемлекеттік мекемелер. 

3. Бағалы қағаздар нарығын ұйымдастыру түрлері 

Бағалы  қағаздар  нарығының  құрамдық  бөлігі  Бағалы  қағаздың 

қандайда бір түрін өз негізі деп алмайды, ал осы нарықтағы сатудың 

түрін  есептейді.  Осы  тұрғыдан  алғанда  Бағалы  қағаздар  нарығының 

мынадай нарықтарын ерекшелеу керек: 

-

 

алғашқы және екінші; 

 

52 

-

 

ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған; 

-

 

биржалық және биржалық емес; 

-

 

дәстүрлі және компьютерленген; 

-

 

кассалық және мерзімді. 

Негізгі әдебиет: 1,3,4,5,9,11,13,14,20. 

Қосымша әдебиет: 1,2,4,9,10,11,12,14,16. 

 

Тақырып 3. Бағалы қағаздар нарығын реттеу  

1 Бағалы қағаздар нарығын реттеу түсінігі және мақсаты 

2 Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу 

3 Бағалы қағаздар нарығын өзіндік реттеу 

Бағалы қағаздар нарығын реттеу түсінігі және мақсаты 

Бағалы 

қағаздар 

нарығын 

реттеу 

– 

оның 

барлық 

қатысушыларының  реттелген  қызметі  және  олардың  арасындағы 

құқылы  қоғамның  әрекетімен  қарастырылған  мекеме  тарапынан 

амалдары. 

Нарықтың  қатысушыларының  реттеуі  төмендегідей  болуы 

мүмкін: 

-

 

ішкі; 

-

 

сырттай. 

Бағалы қағаздар нарығын реттеуді реттеу функцияларын атқаруға 

құқыға  бар  мекемелер  немесе  органдар  жүзеге  асырады.  Осы 

тұрғыдан алғанда мынадай етіп жіктеуге болады: 

-

 

нарықты мемлекеттік реттеу; 

-

 

нарықтың өзіндік реттелуі; 

-

 

қоғамдық реттеу. 

Бағалы қағаздар нарығын реттеудің мақсаты: 

-

 

нарықтағы  ретті  қолдау,  нарықтың  барлық  қатысушыларына 

дұрыс жағдай жасау; 

-

 

нарықтың  қатысушыларын  алааяқ  пен  тәртіпсіз  жеке  тұлғалар 

не мекемелерден қорғау; 

-

 

Бағалы  қағаздарға  деген  сұраныс  пен  ұсыныстар  негізінде 

бағалауға деген еркін және ашық процесті қамтамасыз ету; 

-

 

кәсіпкерлікке  әрқашан  қолдау  табылатындай  және  әрбір 

тәуекелділікке төленетіндей тиімді нарық құру; 

-

 

қоғамға қажет нарықты және нарықтық құрылымды, нарықтық 

бастаулар мен жаңа бастамаларды қолдау; 

-

 

қандайда  бір  қоғамдық  мақсатқа  қол  жеткізу  бағытында 

нарыққа әсер ету. 

 

53 

Бағалы  қағаздар  нарығында  реттеу  процесіне  төмендегілерді 

енгізе аламыз: 

-

 

нарықты басқарудың нормативтік базасын құру; 

-

 

нарықтық кәсіби қатысушыларын таңдау; 

-

 

барлық нарыққа қатысушылардың нарықты басқару нормалары 

мен функцияларын сақтауын қадағалау; 

-

 

нарықта  бекітілген  нормалар  мен  тәртіптерден  ауытқағандық 

үшін санкциялар жүйесін; 

Бағалы қағаздар нарығын реттеу принциптері: 

-

 

бір  жағынан  эмитент  пен  инвестор  арасындағы  қатынастарға 

деген реттеуді тиесіліктерге бөлу, екінші бір қырынан алғанда 

нарықтың кәсіби қатысушыларымен бірге; 

-

 

Бағалы 

қағаздардың 

барлық 

түрлерінің 

арасынан 

инвестициялық  деп  аталғанын  ерекшелеу,  яғни  жалпы  түрде 

сериямен  шығарылымға  жіберілетіндер  және  де  олар  тез 

таралымға еніп нарық тез ұйымдастырылады; 

-

 

нарықтың  барлық  қатысушылары  жайлы  ақпаратты  ашу 

процедурасын барынша толық қолдану; 

-

 

қызмет  көрсету  сапасын  арттыру  және  олардың  сапасын 

төмендету  механизмі  ретінде  бәсекелестікті  қамтамасыз  ету 

қажеттігі; 

-

 

мемлекеттік  және  мемлекеттік  емес  басқару  органдары 

арасында  Бағалы  қағаздар  нарығын  реттеу  функциясын 

барынша тиімді тарату. 

Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу 

Бағалы  қағаздар  нарығын  мемлекеттік  реттеу  дегеніміз 

мемлекеттік басқарудың қоғамдық органдары жағынан реттеу. 

Мемлекеттік реттеудің мақсаты: 

-

 

Бағалы  қағаздар  нарығының  сенімділігі  мен  дамуын 

қамтамасыз ету; 

-

 

экономикалық  өсуге  барынша  ықпал  ететіндей  елде 

қалыптасқан жағдайды ескере отырып ұлттық модель жасау; 

-

 

нарыққа қатысушылар үшін ойын тәртібін бекіту; 

-

 

нарық  мамандары  мен  тұтынушылары  үшін  қаржылық 

тұрақтылық және қауіпсіздік үшін бақылау жасау; 

-

 

нарық  жағдайы  жайлы  ақпараттар  жүйесін  құру  және 

инвесторларға арнап оның ашықтығы қамтамасыз ету; 

-

 

инвесторларды мүмкін жоғалтулардан қорғау жүйесін құру; 

-

 

мемлекеттік  Бағалы  қағаздар  нарығы  дамуының  шектен  тыс 

 

54 

болмауына қадаға жасау; 

Әлемдік  тәжірибеде  Бағалы  қағаздар  нарығын  мемлекеттік 

реттеудің үш моделі бар: 

-

 

үкіметтік  тікелей  бақылау  жолымен  (Ирландия,  Нидерланды, 

Португалия); 

-

 

қаржылық  –  банктік  органдар  көмегімен  бақылау  жолы 

(Германия, Бельгия, Дания); 

-

 

арнайы құрылған мекемелер арқылы (АҚШ, Франция, Италия, 

Испания, Ұлыбритания). 

3. Бағалы қағаздар нарығын өзіндік реттеу  

Бағалы  қағаздар  нарығының  кәсіби  қатысушыларының 

өзіндік  басқару  органдары  деп  заңға  және  коммерциялық 

организациялар  принциптеріне  сәйкес  олардың  ерікті  түрде  бірігуін 

айтады. 

Өзіндік реттеу органдарының құқықтары: 

-

 

нарықтағы  амалдар  мен  кәсіби  қызметтің  міндетті  тәртіптері 

мен стандарттарын құру; 

-

 

мамандардың  кәсіби  дайындығын  жүзеге  асыру,  осы  нарықта 

жұмыс істеу үшін міндетті түрде қажет талаптарды бекіту; 

-

 

бекітілген 

талаптар 

мен 

нормативтерді 

нарыққа 

қатысушылардың орындауына қадаға жасау; 

-

 

нарықтағы ақпараттық кәсіп; 

-

 

мемлекеттік  басқару  органдарындағы  нарық  қызығушылығын 

қорғаушылардың байланысын қамтамасыз ету. 

Негізгі әдебиет: 1,3,4,5,9,11,13,14,20. 

Қосымша әдебиет: 1,2,4,9,10,11,12,14,16. 

 

Тақырып 4. Акция және оның жіктелуі 

1 Акцияның экономикалық мәні 

2 Акцияның классификациясы 

3 Акция бағасы және оған әсер етуші факторлар 

4  Акцияның  түсімділігі  және  «дивидент»  түсінігі.  Түсімдік 

көрсеткіштері. 

1.

 

Акцияның экономикалық мәні 

Акция  –  акционерлік  қоғамның  негізгі  капиталына  бірыңғай 

салым енгізгендігін куәландыратын Бағалы қағаз.  

Акцияның төмендегідей қасиеттері бар: 



 

акция – меншік титулы; 



 

оның бар болу мерзімі шектеусіз; 

 

55 



 

шектеулі жауапкершілік сипаты бар; 



 

акцияның тұтастық сипаты бар. 

Акция  иегерлерін  немесе  акционерлерді  аталған  топтарға  бөлуге 

болады: 

- жеке (дербес); 

- институционалдық; 

- корпоративтік. 

2.

 

 Акцияның классификациясы 

Классификациялық  белгілері  бойынша  акцияның  келесі  түрлері 

бар: 

-

 

акционерлік  қоғамның  қаулыда  көрсетілген  сипаты  бойынша: 

орналастырылған және жарияланған; 

-

 

иегерлік тәртібінен тәуелділік жағынан (легимитация әдісінен): 

атаулы және ұсынылған; 

-

 

акцияға  құқығының  бар  болу  көлемі  жағынан  келесі  түрлерге 

бөлу 

қабылданған: 

қарапайым 

және 

асырылған 

(преференциалдық). 

Асырылған акциялар өз кезегінте келесі түрлерге жіктеледі: 

-

 

кумулятивтік және конвертирленетін; 

-

 

пікірлік, немесе қайтарымды асырылған акциялар; 

-

 

қатысушы үлесі бар асырылған акциялар; 

-

 

дивидент бағасы ауыспалы болатын асырылған акциялар; 

-

 

кепілдендірілген асырылған акциялар. 

3.

 

Акция бағасы және оған әсер етуші факторлар 

Бағалы қағаздардың бар болу айналымы:  



 

шығарылуы; 



 

алғашқы енгізілуі; 



 

акцияның айналымы. 

Заң  бойынша  алғанда  акцияның  шығарылуы  кезіндегі  алғашқы 

бағасы–  номиналды.  Акцияның  Бағалық  бағасы  оның  эмиссиялық 

бағасын бекіту керек болатын алғашқы енгізілуі кезінде орын алады. 

Одан  кейінгі  барлық  шығарулар  кезінде  акция  нарықтық  баға 

бойынша таратылады.  

Номиналды бағадан эмиссиялық бағадан артуы эмиссиялық түсім 

немесе табыс деп аталады. 

Нарықтық (курстық) баға – бұл акцияның екінші нарықта сатылу 

немесе сатып алыну бағасы. 

Котировка бойынша екі баға бар деп саналады. 

1.

 

Сатып  алу  бағасы,  бұл  сатып  алушының  акцияны  сатып  алуға 

 

56 

ұсынған бағасы немесе сұраныс бағасы (bid price) – бид баға. 

2.

 

Ұсыну бағасы, бұл акцияның иегері немесе эмитенттің акцияны 

сатуға қойған бағасы  – ұсыныс бағасы (offer price)  – офферту - 

баға. 

Курстық құнның (К) есептелу формуласы кең танымал: 

100

*

.

.)

(

пайыз

ссудалы

тенге

Дивиденд

К



% 

 

Курстық  Бағалы  есептеу формуласы дивиденттің өсу мүмкіндігін 

және осы акцияға салу тәуекелдігін ескерген кезде ауысуы мүмкін: 

 

%

100

*

.

.

.

толем

тауекелге

пайыз

ссудалы

жобасы о

с

дивидентті

Дивидент

К







* 

Акцияның  номиналдың  100  ақшалай  бірлігіне  есептегендегі 

нарықтық бағасы курс деп аталады:  

 

100

*

н

р

а

Н

К

К



, 

мұндағы К

а

- курс; 

К

р

- нарықтық баға; 

Н

н

-номиналды баға.  

жүктеу/скачать 0,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: