Ќазаќстан республикасыныњ білім жєне ѓылым министірлігі

Шарт тәрiздiлерден туындайтын мiндеттемелердiң жалпы ұғымы

Бөтен адамдардың iстерiн тапсырмасыз жүргiзу: қажеттi алғышарттары мен құқықтық салдары

Негiзсiз баюдан туындайтын мiндеттемелер

Кондикция және оның тұрлерi

 Мақсаты: Жеке деликттерден және деликт тәрізді әрекеттен туындайтын міндеттемелердің ерекшеліктерін оқыту.

1. Деликт ұғымы.деликт тәрізді әрекеттен туындайтын міндеттемелер.

2. Жеке жәбір. Ұрлық. Мүлікті заңсыз пайдалану.

      1.Рим мемлекетiнде жеке құқық бұзышылыққа (delictum privatum) қылмыстық әрекеттерге қарағанда жеке тұлғалардың құқығы мен мүдделерiнiң бұзылуы жататын. Сондықтан деликт жасаушы тұлға жәбiрленушiге айыппұл,шығынды өндiру сияқты өтемдер жасайтын. Жеке құқық бұзушылық қатарына  Рим мемлекетiнде қазiргi замандағы ауыр қылмыстардың қатарына жататын кейбiр қылмыстар жататын.

Мыс: ұрлық, тонау.

 Құқық бұзушылықтан туындайтын мiндеттеме мiндеттеменiң ең көне түрлерiнiң бiрi болып табылады. Ерте заманда оған санкция ретiнде жәбiрленушi және оның туыстары тарапынан жеке ақысын алу болатын. Уақыт ұте келе кiнәлi тараппен жәбiрленушi тарап келiсiп, жеке ақысының орнына айыппұл төлейтiн болды. Заман дамыған сайын жеке ақысын алу мүлде жойылып, тек айыппұл тұлеу сияқты жазалау шаралары қолданылатын болды.

құқықтың дамуымен әрекеттi жеке деликт деп тану үшiн деликт жасаушының субьективтiк кiнәсi болуы керек едi. Заңды деликт болу үшiн мына элементтер болуы керек:

Бiр тұлғаның 2-шi тұлғаға заңсыз әрекетпен келтiрген обьективтi зияны болуы тиiс;

Заңсыз iс-әрекет жасаушының кiнәсi (абайсыздық немесе қасақаналық );

Жасалған әрекеттiң заңға қайшы болуы;

2.Iniuria-терминi жалпы заңға қарсы әрекеттi бiлдiретiн. ХII-кесте заңдарында жеке кiнәнiң бiрнеше тұрлерi кұрсетiлген. Мыс: адамның денесiнiң сыртқы қабатын зақымдау, ”қанға қан” принципiмен жазаланатын, iшкi сүйектерiн зақымдау.

  Furtum-қазiргi замандағы ұрлық терминiмен ұқсас келедi.Ертедегi Рим мемлекетiнде ұрлық жасаған адамды билiк басшылары бiраз жазалап ,кейiн жәбiрленушiнiң билiгiне беретiн болған. Ал егер тұнде қаруланған ұрлық жасаған адамды ұлтiруге жол берiлген. Ал қылмыс үстiнде ұсталмаған ұрыға мүлiктiң 2-есе құнын төлеттiретiн болған.

Damnum iniuria datum - бұтеннiң мүлкiне зиян келтiру немесе заңсыз бұдiру. Ертедегi Рим мемлекетiнде деликтiң бұл түрi болмаған, бұндай құқық  бұзушылықтар тек Аквилийдiң заңдарында баяндалды. Мыс: бөтеннiң ағашын кесу, үйiн ұртеу.

3.Заң бойынша рұқсат етiлмеген, бiрақ деликт қатарына да кiрмейтiн  iс-әректтер деликт тәрiздi әрекеттер деп аталатын. Және мұндай iс-әрекеттер үшiн мiндеттеме белгiленедi.

 Деликт тәрiздi әрекеттерден туындайтын мiндеттемелерге мысал ретiнде тұмендегiлердi жатқызуға болады:

Егер ғимараттың терезесiнен адам жұретiн жерге бiр нәрсе тұсетiн немесе төгiлетiн болса және осыдан бiреу қандай да зардап шегетiн болса,онда ол адам преторлық эдикт бойынша тұгiлген үйдiң иесiне қарсы талап қоюға құқығы болатын. Үйдiң иесiнiң кiнәлiлiгiне қарамастан ол мiндеттемеге ие болатын. Мыс: егер жоғарыдан құлаған заттың кесiрiнен бөтеннiң мүлкi бүлiнетiн болса, онда оның екi есе құнын тұлеттiретiн болған; ал егер азат адамның өлiмiне әкеп соғатын болса, онда 50 мың сестерции көлемiнде айыппұл төлеттiретiн болған.

Деликт тәрiздi әрекеттен туындайтын мiндеттемелерге тағы бiр мысал ретiнде, егер үйдiң терезесiнде құлау қауiпi бар және содан зиян келтiру қауiпi бар зат iлiнiп тұратын болса, онда кез келген азамат зиян келтiрмегенiне қарамастан үй иесiне қарсы талап қоюға құқылы болатын. Мұндай талап бойынша 10 мың сестерции айыппұл төленетiн.