Рим құқығының  ұғымы, жүйесі

Латын тiлiнде Азаматтық деген сөзге civiles. Алайда ius civile қазiргi азаматтық құқыққа толығымен сәйкес келмейдi. Бұл терминмен бiрден Еж. Римнiң ұлттық құқығы сипатталады. Бұл құқықтың тек Рим азаматтарына – квириттерге ғана таралған. Сондықтан, ол кейде Квириттiк құқық деп аталады. Бұл жағдайда ius civile халық құқығына, яғни  ius gentium-ге қарсы шығады. ius gentium Римнiң барлық тұрғындарына тән, соның iшiнде перегриндерге тән құқық болатын. ius gentium перегриндермен Рим азаматтарының арасындағы туындайтын мүлiктiк құқықты реттейтiн болғандықтан, ол Рим азаматтарының құқықтарының бiрi болып табылатын. Рим құқығы терминiмен Рим заңгерлерi кең философиялық категорияны қамтитын, жалпы барлық халыққа тән, олардың табиғи құқығын айқындайтын құқық деп есептеген – ius, naturale - табиғи құқық. ius civile-кей жағдайда құқықтың кей жүйесiне қарсы шығады. Олар преторлардың тәжрибесiнде және магистраттардың тәжрибесiнде қалыптасқан құқық, кейде преторлық құқық деп аталады. Бұл қарсылықта ius civile – халық жиналысында, кейiннен сенаттан шыққан құқық нормаларын белгiлейдi. Сонымен азаматтық құқыққа бүгiнгi түсiнiк бойынша Римде 3 аталған жүйе кiрген:

1.       Цивильдiк құқық (қарапайым құқық)

2.       Халық құқығы.

3.       Преторлар құқығы.

Бұл үш түсiнiкке жалпы терминi ретiнде ius privatium, яғни жеке құқық деген мағынаны бiлдiредi. Жеке құқық көпшiлiк құқыққа қарсы қарсы қойылады. Римнiң классикалық мерзiмдегi Ульпиан атты заңгерi құқықтың осы 2 саласын былай бұлектейдi: Көпшiлiк құқық - бұл Рим мемлекетiнiң мәртебесiне және жағдайына қатысты құқық, ал Жеке құқық жеке тұлғалардың мұдделерi мен пайдасына қатысты құқық. Сонымен жеке және көпшiлiк құқықтарды ажырататын жағдай Ульпианның ойы бойынша құқықтық қорғаудағы сипаты: Көпшiлiк құқық саласына жеке тұлғалардың мүдделерiн қорғайтын нормалар, ал жеке құқық саласына мемлекет мүдделерiн қорғайтын нормалар жатады.

Рим заңгерлерiнiң құқықты көпшiлiк  және жеке құқыққа бөлуi тәжiрибесi бүгiнгi күнгi көпшiлiк құқық жүйелерiнде де кейбiр елдерде қабылданған мысалы: Франция мен Германияда, азаматтық құқықты бөлудi талап етедi. Субъектiлердiң өзара мүлiктiк қатынастарын реттеу. Сауда жағдайындағы қатынастардан бөлiп шығарады.Сауда қатынастары арқылы реттеледi. Азаматтық құқық ссуда құқығымен бiрiгiп жеке құқықты қарастырады, ол азаматтық құқық синонимi сипатында қолданылады. Жоғарыда көрсетiлген көпшiлiк мүдделер мен жеке мүдделер құқығын бұлектеу өзiнiң сипаты арқылы да айырмашылықта болады. Жеке қоғамдық қатынастарды реттеуде кұпшiлiк құқыққа келесi принциптер тән:

1.       Көпшiлiк құқықтың мәселелерi жеке тұлғалардың келiсiмi арқылы өзгертiлмейдi.

2.       Құқықтық нормаларды қандай да жағдайда жеке тұлғалар өзгерте алмайды.

Мiне осы көрсетiлген жағдайларда көпшiлiк құқық мәселерiнiң 2 жақтың келiсiмi арқылы өзгертiлуге болмайтындығы дәлелденедi. Бұндай жағдайда бұгiнгi күнгi теорияда императивтiк, әмiршiлдiк мiндеттi тұрде орындалуы қажет деп аталады. Императивтiк нормалар жеке азаматтық құқықта кездеседi. Мысалы: Римдегi қамқоршылыққа алу институты жеке азаматтық құқық институты болып табылады. Дегенмен, құқық институтына қатысты мәселелер мысалы, қамқоршының қамқорлықтағы тұлғаның мүлкiн өз қарамағына алуы императивтiк нормалармен реттеледi. Жеке азаматтық құқыққа тән емес бұл құқық саласына бiр жағынана екi жақ ұз ерiктерiмен келiсiмге келуi тән болса, 12 кесте заңдарында көзделген.

  2. Рим жеке құқығының жүйесі жеке кұқығының құқықтық нормаларының топтастырылуының  анықталған тәртібі.

Теорияда құқықтық нормалардың топтастырылуының екі жүйесін атап көрсетеді: пандектілік жэне институциялық.

Пандектілік жүйе төрт негізгі арнайы бөлімдерді қамтиды:

Заттық құкық

Міндеттемелік құқық

Отбасы қүқығы

Мұрагерлік құқық

Институциялық жүйеде жалпы бөлім болмайды, ал негізгі бөлім мынадай бөлімдерге бөлінеді

Құқық субъектілері

Заттық құқық

Міндеттемелік қүдық

Мұрагерлік құқық.                                

Рим жеке кұқығын топтастырудың негізі жария жэне жеке құқыққа бөлінуіне байланысты. Ерте рим жеке құқығы квирит тайпаларының атымен квириттік деп аталды. Бүл жүйе кейіннен цивильдік құқық деп аталды және ол қатаң ұлттық сипатқа ие болды. Тар мағынадағы цивильдік қүқық деп, заңдармен бекітілген жеке құқыктың тар ұлттық жүйесі танылды. Цивильдік құқықпен қатар преторлық кұқық жүйесі қалыптасты. Құлиеленушілер таптардың- жер иеленушілер мен өңдеушілердің өсуі таптық қайшылықтардың өсуіне әкеліп сокты. Рим емес азаматтардың арасындағы қатынастарды кұқықтық реттеу қажеттілігі туды. Бұл арнайы лауазым иесі- претордың арнайы актіні қабылдауы арқылы жүзеге асырылды. Осы актілердің жиынтығы преторлық құқықты құрады.

Цивильдік кұкық тек рим азаматтарына қолданылды. Кейіннен шаруашылык қатынастардьщ өркендеуіне байланысты басқа рим емес азаматтармен пайда болған қатынастарды қүқықтық реттеу халық қүқығы арқылы жүзеге асырылды және аталған құқық римдік емес басқа барлық азаматтардың құқықтарын қорғады.

Бүл құкық жүйесі әртүрлі ұлттың өкілдері қатысқан халықаралық тауар айналымының қағидаларынан жэне жалпы нормалардан қалыптасты. Халық құқығының мазмұны әмбебап құқықтық жүйесінің -рим классикалық құқығының пайда болуына негіз болды. Бұл жүйенің тауар өндірісінің және тауар айналымының дамуына қосқан үлесі зор.

Рим жеке құқығы өзінің дамуында классикалыққа дейінгі кезеңнен, классикалық кезеңге және кейіннен абсолюттік монархия кезеңінен өтті. Бірінші кезеңде рим құқығы патриархальдық қоғамдық

қатынастарды реттеуге қызмет етті. Классикалық кезеңде рим жеке

құқығы тауар - ақша қатынастарын реттеуге кызмет етті. Абсолютті

монархия кезеңінде жеке құқық нормаларын кодификациялау

жүйелеу жургізілді.

Рим құқығының бұл ерекшелiктерi орта ғасырдағы Европаның дамып келе жатқан өнеркәсiбi мен саудасы әрi қарай жетiлген құқықтық базаны талап етуi қарапайым құқықтық феодалдық нормалары өмiр талабын қанағаттандыра алмаған жағдайда - рим құқығының рецепциясы деген өте қызық процестiң туындауына әсер еттi.

 Рецепция арқылы ортағасыр мемлекетi тәжiрибесiне енiп, Рим құқығы кейiнiрек басқа да азаматтық құқықтық нормаларды қамтиды. Рим құқығы ұз әсерiн азаматтық құқыққа да тигiздi. Сондықтан да азаматтық құқықты терең түсiну рим құқығын бiлмей мүмкiн емес. Заң теориясы мен тәжiрибесiнде тұрақталған кейбiр терминдер мен түсiнiктердi (Мыс: реституция, вендикация, универсалдық, мирасқорлық, мұрагерлiк және т.б) ұзiнiң туындаған жерiнен бастап оқып бiлмесе, оларды жақсы түсiну мүмкiн емес.

  2. Рим құқығы өзiнiң айқындылығымен, атап айтсақ жақсы заңдылық технологиясымен ерекшеленедi.

 Сондықтан да, олар бұгiнгi заңгерлерге заң категорияларын айқын бөлектеп тұжырымдауға жақсы мүмкiндiк бередi. Заң технологиясын игеру заң шығару жұмысында және заңды дұрыс қолдану iстерiнде де өте қажет. Заңдар әркiмге түсiнiктi тiлмен ғана баяндалып қоймай, олардың редакциясы және мәтiнi заң шығарушының ненi айтқысы келгенiне сай болуы тиiс. Заң жалпы норма, ал жалпылық барлық мүмкiндiктердi дамытуы қажет. Заң шығарушыға қоятын осы талаптарды iске асыру заң технологиясын жоғарғы деңгейде игерудi талап етедi. Заңды қолданушы заңгер заңның жалпы нормаларын және өмiрдегi нақты жағдайлардың құрамын жақсы талдай бiлiп, олардан дұрыс қорытынды шығаруы тиiс. Рим құқығы ұзiнiң нақтылығы және айқындылығымен талаптарға жауапты үлгiсi ретiнде айқындалады.

Рим құқығына тек мемлекет әсері ѓана емес, мәдениеттіњ де дамуы себебін тигізеді. Мәдениет саласыныњ қалыптасуы арқасында сауда саттықта қарқын алды, сол кездіњ өзінде-ақ құқықтық міндеттемелер сатып алу мен сатушы, борышқор, шарт, міндеттемелер сияқты қ±қықтық элементтер кµріне бастады.

Өзінің мәні мен мањызына байланысты Рим құқығы қазіргі заңгерге өте керекті нәрсе болып тұр. Оны оқып т‰сіну зањ тәжірибесінде де, дәл айтқанда заң шығару жұмысымен айналысушыларѓа да мањызды.