-дәріс. ҚР-ғы сақтандыру сыныптамасы

1. 
   Сақтандыруда қолданылатын негізгі ұғымдар мен терминдер.
   
2. 
   Сақтандыруды сыныптаудың қажеттілігі. Сақтандыру сыныптамасы-
   
3. 
   ның негіздері.
   
4. 
   Сақтандыру обьектісі және қауіп түрі бойынша сыныптамасы.
   
5. 
   ҚР-ғы сақтандыру сыныптамасы: саласы, түрлері, сыныптары.
   
6. 
   Міндетті әлеуметтік сақтандыру және оны жүргізу жағдайлары.
   
7. 
   Әлеуметтік және жеке сақтандырудың жалпы белгілері.
   
8. 
   Сақтандырудың нысандары және әдістері.
   

Экономикалық категория ретінде сақтандыру функциялары және оның мазмұны тығыз байланысты. Сақтандырудың экономикалық категория ретіндегі функциялары келесідей болып келеді:

1. Ақша қаражаттарының мамандандырылған сақтық қорын құру.

2. Азаматтарды жеке материалдық қамсыздандыру және шығындарын өтеу.

3. Шығындарды алдын-алу және минимизациялау.

Бірінші функция – сақтандыру компаниялары өздерінің жауапкершілігіне алатын тәуекелдерді төлеуге арналған акция қаражаттарының мамандандырылған сақтық қорын құру. Бұл қор міндетті және ерікті түрде құрылуы мүмкін. Мемлекет экономикалық және әлеуметтік жағдай негізінде елдегі сақтандыру ісінің дамуын реттейді. Мамандандырылған сақтық қорын құру функциясы өтемдер мен төлемдерге кепіл беретін және сақтандырудың тұрақтылығын қамтамасыз ететін резервтік қор жүйесімен реализацияланады. Моральдық тұрғыда сақтандыру процесінің әрбір қатысушысы, мысалы өмірді сақтандыру кезінде сақтандыру шартының мерзімі аяқталған кезде неше сақтандыру жағдайы туындаған кезде материалдық түрде қамтамасыз етілетіндігінде сенімді болады. Меншікті сақтандыруда мамандандырылған сақтық қорын құру функциясы арқылы сақтандыру шартында көрсетілген зиян келтірілген меншіктің сақтандыру сомасы шегіндегі құны ғана өтеліп қоймай, сонымен қатар зиян келтірілген меншіктің бір бөлігінің немесе толық материалдық құнының өтелуіне жағдай жасалады.

Мамандандырылған сақтық қорын құру функциясы арқылы банктерге немесе өзге де коммерциялық құрылымдарға уақытша бос қаражаттарды инвестициялау, қозғалмайтын мүлікке, бағалы қағаздарға және т.с.с. ақша қаражаттарын салу проблемасы шешіледі. Нарықтың дамуына байланысты сақтандыруда уақытша бос қаражаттарды қолдану механизмі кеңейіп, дами түседі, сақтандырудың арнайы сақтық қорын құру функциясының маңызы арта түседі.

Екінші функция – азаматтардың шығындарын өтеу немесе жеке материалдық қамсыздандырылуы. Меншікке байланысты шығындарын өтеу құқығына тек сақтық қорды құрудың қатысушылары болып табылатын заңды немесе жеке тұлғалар бола алады. Заңды немесе жеке тұлағалардың шығындарын көрсетілген функция арқылы өтеу тек меншікті сақтандыру келісім шарты шегінде жүзеге асырылады. Шығындарды өтеу тәртібі сақтандыру шарты негізінде сақтандыру компанияларымен анықталады және мемлекетпен реттеледі.

Сақтандырудың үшінші функциясы – шығындарды алдын алу және минимизациялау – апаттардың, жағымсыз жағдайлардың кері нәтижелерін алдын алу немесе төмендетуді қаржыландырудың кең шеңберлі комплексі. Мұнда сонымен қатар сақтандырушы тарапынан сақтандыру шартында көрсетілген меншікке ұқыпты қарым-қатынасын заңдылықтарымен құқықтық ықпал ету жатады. Бұл функцияны жүзеге асыру мақсатында сақтандырушы арнайы ақша қорын құрады.

Бюджеттің шығындалу бөлігіне салмақ түсуді төмендетумен қатар, сақтандыру қоғамда тағы екі маңызды функция атқарады.

Осылайша жоғарыда қарастырылғандай, сақтандыру мемлекеттің әлеуметтік жүйесінің маңызды элементі болып табылатын әлеуметтік қамсыздандыру бойынша сұрақтарды шешуге мүмкіндік береді. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесі мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандырудың корпоративтік сақтандырудан, жеке сақтандырудан, мемлекеттік емес зейнетақылық қамсыздандырудан тұрады.

Сақтандырудың келесі маңызды функциясының бірі – экономикаға инвестициялық ресурстарды тарту мүмкіндігі. Мысалы, Европаның, Жапонияның,АҚШ-тың сақтандыру компаниялары 1989 жылы экономикаға салынған 4 трлн. долл.сомасы көлеміндегі қаражаттардың жалпы көлемін басқарды, оның 80% өмірді сақтандыру бойынша операцияларды қамтамасыз етуге жұмсалынды. Осылайша, көріп отырғанымыздай дамыған елдердегі сақтандыру өзінің спецификасы және атқаратын функцияларымен байланысты экономиканың стратегиялық секторы болып табылады.

Қауіп түрлері мен сақтандыру обьектісі бойынша сыныпталудың жалпы принциптері мен негіздері:

Сақтандыру мамандандырылған сақтандыру ұйымдарымен жүргізіледі, олар мемлекеттік және мемлекеттік емес болуы мүмкін. Олардың қызмет ету сферасы сыртқы, ішкі және аралас сақтық рыногын қамтуы мүмкін. Осылайша сақтандыру дамыған сақтық рыногы жағдайында мемлекеттің ішінде де, шетелде де жүргізіле алады. Бұл – сақтандырудың ұйымдастырылған классификациясы. Алайда сақтандыру қарым-қатынасы сақтандыру обьектісін және қауіп түрлерінің сыныптамысының көмегімен бейнеленеді.

Сақтандыру сақтандырушылардың әртүрлі категориясын қамтиды. Ол сақтық жауапкершілік көлемімен ерекшеленіп, заң күшімен немесе ерікті түрде жүргізілуі керек. Және де сақтық қарым-қатынастың әртүрлігін реттеу үшін және біртекті өзара байланысты жүйені құру үшін осы сақтандыру сыныптамасы қажет.

Сыныпталу деп иерархиялық бір жүйеге келтірілген звеноларының өзара байланысын түсінеді. Кез келген сыныптаманың шегінде барлық өзара байланысты звеноларды қамтитын мынадай критерийтелр болуы керек. Сақтандыру классификацияның негізнде үш критерий жатыр: сақтандыру обьектілері және сақтық жауапкершілік көлеміндегі айырмашылық. Соған сәйкес екі сынып қолданылады: сақтындыру обьектісі бойынша және қауіп-қатер түрі бойынша.

Біріншісі – жалпылама сыныптама болып табылады.

Еікншісі – бөлшектік, тек меншікті сақтандыруды қамтиды. Сақтандыру обьектісі бойынша жалпылама сақтандыру сыныптамасына келесідей анықтама беруге болады. Бұл сыныптың звеносы болып табылатын сақтандыруды сала және түрлері бойынша иерархиялық жүйесі.

Сыныптаманың әрбір звеносы рет-ретімен орналастырылады. Жоғарғы звено – сала, ортаңғы – салааралық, төменгі – сақтандыру түрі. Сыныптаманың барлық звенолары сақтандырудың нысандарын қамтиды – міндетті және ерікті.

Сақтандырудың салалары, түрлері және нысандары. Қауіп-қатер түрі бойынша сыныптама.

Сақтандыруды сала бойынша бөлудің негінде сақтандыру обьектілерінің принциптік айырмашылықтары жатыр. Осы критерийге сәйкес сақтық қарым-қатынасты 4 салаға бөлуге болады: меншіктік, азаматтардың өмір сүру деңгейін сақтандыру, жауапкершілікті сақтандыру және кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру. Меншікті сақтандыруда обьект болып материалдық құндылықтар табылады; азаматтардың өмір сүру деңгейін сақтандыруда – олардың өмірі; денсаулығы және еңбек қабілеттілігі. Егер қандай да бір жағдайлардың салдарынан өмір сүру деңгейі төмендейтін болса, онда сақтандыру көмекке келеді. Жауапкершілікті сақтандыруда сәйкес шығындарды өтеуді сақтық ұйымдар жүргізеді.

Кәсіпкерлікті сақтандырудың обьектісі болып сақтандырушының табысының мүмкін болатын шығындапры; мысалы: жабдықтардың тұрып қалуынан болатын шығындар, іске аспай қалған келісімдер бойынша жоғалтқан түсім, жаңа техника мен технологияны енгізудегі тәуекелділік. Алайда сақтандыруды көрсетілген салаларға бөлу сақтандыруға қатысатын кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың сақтық мүдделерін толық көрсетпейді. Бұл мүдделерді нақтылау үшін салалардан ішкі саланы және сақтандыру түрлерін бөліп алу керек.

Меншікті сақтандыру сақтандырушылар категориясына және меншік нысанына байланысты бірнеше ішкі салаға бөлінеді: мемлекеттік кәсіпорындардың меншілігін сақтандыру, колхоздардың, совхоздардың, арендаторлардың, кооперативтік және қоғамдық ұйымдардың, азаматтардың меншігі. Азаматтардың өмір деңгейін сақтандыру екі ішкі саладан тұрады: жұмысшыларды әлеуметтік сақтандыру және азаматтарды жеке сақтандыру. Өз кезегінде, әлеуметтік және жеке сақтандырудың нақтырақ ішкі саласы болуы мүмкін. Мысалы, әлеуметтік сақтандыру бойынша: зейнетақыны, пособияларды, льготтарды сақтандыру; жеке сақтандыру бойынша: өмірді сақтандыру және жағымсыз жағдайлардан сақтандыру. Жауапкершілікті сақтандырудың ішкі салалары: қарызды сақтандыру және шығынды өтемеуден сақтандыру, оны сонымен қатар азаматтық жауапкерішілікті сақтандыру деп те атайды. Кәсіпкерлік сақтандыруда – екі ішкі сала: табысты тура және жанама жоғалту тәуекелінен сақтандыру. Тура жоғалтуларға мысалы, жабдықтардың тұрып қалуы жатса, жанамаға – саудадағы үзілістен немесе түсімді жоғалтудан сақтандыру жатады.