Қазақстан тарихы бойынша түсіндірме жазба
Көшпелілер өркениетінің әлем мәдениетіне қосқан үлесіне талдау жасаңыз
жүктеу/скачать 1,1 Mb.
|
| 2. Көшпелілер өркениетінің әлем мәдениетіне қосқан үлесіне талдау жасаңыз
Көшпелілік тұрмыс-салт пен мәдениет үш мың жылдан астам уақыт бойы үнемі шыңдалып даму, сапалық өсу үстінде болды. Көшпелілер мал жаюдың тәсілдерін жетік білумен қатар, мал тұқымының сапасын арттырды. Тұрмыстық бұйымдардан бастап рухани өмірін, әдет-ғұрпын, жөн-жосық, тәлім-тәрбие ережелерін жетілдіріп отырды. Жылқы өсіру. Жылқыны қолға үйрете бастау көшпелі шаруашылық пен өркениет дамуының негізін қалады. Жылқыны қолға үйрету адамзат өркениетіндегі, әсіресе дала өркениетіндегі дамудың ең үздік жетістіктерінің бірі болды. Қазіргі Қазақстан аумағы жылқының ең алғашқы қолға үйретілген мекені болғандығын археологиялық қазба жұмыстары дәлелдеп отыр. Оған Солтүстік Қазақстандағы энеолит кезеңіне жататын Ботай мәдениеті нақты дәлел. Дала тұрғындарының мініс атын пайдалануы, атты әскердің пайда болуы жекелеген аудандардың мәдени-шаруашылық жағынан томаға-тұйықтығын бұзды. Сөйтіп, шалғай халықтармен, мемлекеттермен экономикалық және мәдени байланыстар жасауын қамтамасыз етті.Әлемде алғаш рет екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан көшпелілер, үзеңгіні де алғаш рет көшпелілер қолданған. Олар ауыр, түзу семсердің орнына қайқы қылышты да жасап шығарған. Ал көшпелілердің баспанасы - киіз үй аса қолайлы әрі әбден жетілген құрылыс үлгісі саналады. Ұлы Жібек жолы.Қазақстан арқылы Ұлы Жібек жолы өткен. Ол Қытайдан басталып, Римге барып аяқталған. Ұлы Жібек жолы – Еуразия құрлығындағы сауда, керуен жолдарының жалпы атауы.Б.з.б. VІ-ІІІ ғасырларда сақтар Қытаймен, Үндістан және Персиямен сауда-саттық жүргізіп тұрған. Бұған сақ обаларынан табылған қытай айналары, Ираннан әкелінген бұйымдар дәлел болады.Ғалымдардың пікірінше, Ұлы Жібек жолы арқылы жүйелі қарым-қатынас б.з.б. ІІ ғасырда басталған. Ұлы Жібек жолы Үйсіндер мен Қаңлылардың жері арқылы өткен. Негізгі тауар жібек еді. Оны басшылар мен елшілерге сыйға тартқан, көптеген елдерде жауынгерлерге еңбекақы орнына жібек берген. Жібек Қытайда шығарылды. Көптеген елдердің саудагерлері осы қымбат тауарды алу үшін қазақ даласында болған. Сөйтіп Рим шынысы мен теңгелері, Қытайдың ыдыстары, айналары мен жібегі, Еуропа ілгектері, Иранның өрнекті асыл жүзіктері бізге де жеткен. «Аң стилі». Көшпелілер арасында өнер жақсы дамыды. Мысалы, қаңлылардың ән-күй, би өнері дамыған, үйсіндер таңғажайып қыш-құмыралар жасады.Сақтар мен сарматтардың өнерінде «аң стилі» деген өзіндік бейнелеу өнерінің түрі болтан. Бұл стиль б.з.б. VІІ-VІ ғасырларда шыққан.Орталық Қазақстанда б.з.б.VІІ-V ғасырларда «аң стилімен» қатар «полихром стилі» де дамыды. Көшпелілер заттарды безендіруді, яғни бұйымға түрлі түсті тастарды жапсыруды жақсы білген. Олар заттарды түйіршіктермен әшекейлеген. Б.з.ІІІ-Vғасырларында «полихром стилі» барынша гүлденді.Аң стиліндегі бұйымдар алтын мен күміс, қола, жез, ағаш, былғары, киіз т.б. материалдардан жасалған. «Аң стилі» бейнелерімен құрал-жабдық, қару, жарақтар, киім мен ат әбзелдері әшекейленді. Аузымен құс тістеген қанатты пырақ, қанатты құмай тазы, шүйдесінен бастап құйрығына дейін мүйіз біткен бұғы өмірде кездеспейді. Бірақ аң стиліндегі қиял-ғажайып кейіптегі аңдар бейнесі адамға ерекше әсер етеді. Аң стиліндегі өнер туындыларында сақ-скифтердің қоршаған орта, аңдар жайлы ұғым-түсінігі мен эстетикалық талғамы, жалпы дүниетанымы көрініс тапқан.Аң стилі шығысында монғол даласынан, батысында Дунайға дейін(7мың км) аралықта тараған. Көшпелілердің б.з.б.VІІІ-ІІІ дейінгі(500 жыл) аралықта жасалған аң стиліндегі бұйымдары Орта Азия мен Қазақстан, Сібір, Оңтүстік-Шығыс Еуропа аймағынан табылған. Металл өңдеу. Б.з.б.VІІІ-VІІғғ. көптеген тайпалар үшін темірді ашу және кеңінен қолдану кезеңі болды. Бұған әр аймақ әр мезгілде қол жеткізді. Еуразия даласында темір игеруге алғаш қадам жасаған өңірлерге Қазақстан мен Оңтүстік Сібірді жатқызуға болады. Көне заманда кім металл өңдеуді жақсы игерсе, соларда өндіріс жақсы дамыды. Әскери-соғыс ісінде де металл қару-жарақтың рөлі зор болды.Металлургия ісі мәдениеттің де дамуына жағымды әсер етті. Сондықтан, біздің жерімізден бірнеше «Алтын адамның» табылуы қазақ даласының ежелден өркениет ошағы болғанын дәлелдейді. Мемлекеттік басқару жүйесі. Көшпелілердің өзіндік басқару жүйесі, мемлекеттілік дәстүрі ежелден-ақ қалыптасты(сақ, үйсін, қаңлы , ғұн) және отырықшы халықтармен салыстырғанда өзгеше болды. Көшпелілердің ел басқару жүйесі ру-тайпалық құрылымымен тығыз байланысты болды. Көшпелілер тұрмысындағы адамгершілік пен өкімшіліктің үйлесімді жүйесі қытайлардың назарын аударып отырған. Қытай билеушілері ғұндардың шабуылынан ғана емес, көбінесе қытайлардың далаға кетіп қалуынан да қорыққан. Жазу. Көшпелілерде ежелгі дәуірден-ақ өркениеттіліктің белгісі- жазу болған. Ғалымдардың болжамы бойынша қаңлы, ғұндардың жазуы болған. Сақтардың да күміс тостағанға шекілген жазба бедерлері белгілі. Ежелгі сақ дәуірінің жалғасы болып саналатын түркілердің VІІ-VІІІғғ. жататын ежелгі жазбалары(руна жазуы) тұңғыш рет ХVІІІғ. 20жж. Енисей аңғарынан ашылды. жүктеу/скачать 1,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|