І дүниежүзілік соғыс Қазақстанның да дамуына зардабын тигізді. Өнеркәсіптің әр салаларында, әсіресе кен өндірісі, Қазақстанның орталық аудандарында көмір, батыста мұнай өндіру құлдырап кетті. Ембіде мұнай өндіру 1914 жылы 265 560 тоннадан 1915 жылы 80 мың тоннаға дейін кеміп кетті.Соғысқа мыңдаған адам аттануына байланысты жұмысшылардың күрт төмендеуіне әкелді. Шетелдік кәсіпкерлер жұмысшылардың мүшкіл жағдайын пайдаланып, қанауды күшейтті. Өндіріс орындарында жұмыс мерзімінің ұзақтығы 12-14 сағатқа созылды. 12-14 жастағы жеткіншектердің еңбегін қанау үйреншілкті жайтқа айналды. Жалақы мөлшерін жүйелі түрде азайтты, ең қажетті тауарларға деген бағаны көтерді. Ұн-70%-ға, қант-50 %-ға, сабын-200%-дан астам өсіп, күнделікті өмір қажетін өтейтін бұйымдардың қымбаттауы еңбекшілердің наразылығын туғызды. 1915 жылы Екібастұз, Қарағанды көмір кендері, Спасск зауытының қазақ жұмысшылары ереуіл жасады. Келесі жылы Риддер түсті металл, Ембі мұнай кәсіпшілігі, Орынбор-Ташкент темір жолын т.б. өндіріс орындарын қамтыды. Елдің әлеуметтік-саяси жағдайы шиеленісіп, Қазақстандағы жұмысшы, шаруа, әсіресе ұлт-азаттық қозғалыс өршуі 1916 жылғы қазақтардың көтерілісіне ұласты.
|
Өлкені талау І дүниежүзілік соғыс жылдары ауқымды сипат алды.
Қазақ даласынан арзан бағамен көп мөлшерде мал сатып алынды. Патша армиясы үшін киіз үй мен бұйымдар жиналды. Салық мөлшері өсіп, соғыс салығы енгізілді, земстволық, жол және басқа онға жуық алымдар мен ақшалай салық түрлері енгізілді. Мысалы, соғыстың үш жылының ішінде Түркістан өлкесінен 70 мың жылқы, 12,7 мың түйе, 13 мыңнан аса киіз үй әкетілді. Жетісу өлкесінен 34 млн сомның малы мен мал шаруашылығы өнімдері жиналды. Жергілікті халық соғысқа арналған жүктерді (негізінен, азықты) теміржол станциясына тасуға мәжбүр болды. Ауыл шаруашылық өндірісі күрт төмендеді. Өңделетін жер көлемі қысқарғандықтан, астықтың бағасы еселеп өсті. Әскерге алынғандардың отбасыларына көмек дегенді желеу етіп, еңбек міндеткерлігі енгізілді. Жергілікті халық жұмыс күші ретінде қоныс аударушылар деревняларындағы егіншілік жұмыстарын (жер жырту, егін егу, астық жинау)атқаруға тиіс болды. Батырақ қазақтарды кулактар шаруашылықтарына, кәсіпорындарға жұмысқа тартты.
Қазақ жерлерін, әсіресе жайылымдық жерлерді тартып алу жалғаса берді.
1917 жылға қарай Қазақстаннан 45 млн-нан астам десятина жер тартып алынды. Өз елінде жерсіз қалған қырғыз-қазақ жалшылары пайда болды.
|
Қазақ өлкесіне капиталистік қатынастардың енуі, патша үкіметі отарлық езгісінің күшеюі халықтың ұлттық сана-сезімінің өсуіне жеткізді.
Ресей империясының қол астында отарлық езгіде жаншылған халықтардың ХХ ғасырдың басындағы азаттық күресінің өрбуіне – түрікшілдік, исламшылдық идеялары елеулі әсер етті. Бұл идеялар түркі халықтары мен мұсылман жамағатын бірлікке, өзара байланыстарын нығайтуға шақырды. Түрікшілдік идеясының көшбасында И.Гаспринский тұрды. Қазақтың бірқатар зиялылары М.Шоқай, М.Тынышбаев т.б. бұл идеяны қолдады. Ал, ұлт зиялыларының саяси-идеялық көзқарастарын «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеті айқын білдірді. Бұл баспаларда, патша үкіметінің отаршылдық саясаты әшкереленді. Қазақ даласында ағарту мен білім беру ісін, тауар-ақша қатынастарын дамыту, аграрлық мәселені шешу проблемалары қарастырылды, жерді сатуға қарсы шықты. Толып жатқан проблемаларды көтеруде
қазақ зиялылары Мемлекеттік Дума мінбесін пайдалануға тырысты. Ә.Бөкейханов бастаған ұлт зиялылары қазақ қоғамын эволюциялық жолмен дамытуды жақтады.
|
