Қазақстанның Ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Бір жылда 6 рет жарық көреді Құрылтайшы: «ҚҰҚЫҚТЫҚ миссия»
жүктеу/скачать 5,5 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абдикеримова А.А.
| частью
децентрализованной системы управления являются регионы, Советы которых выполняют определенные функции центральных органов власти и содействуют координации деятельности центральных и местных органов власти по реализации политики развития подконтрольной территории» [5, С. 90]. Закон от 2 марта 1982 года установил конституционные рамки и административные основы новых полномочий местной власти, а последующие законы распределили их между коммунами, департаментами, регионами и центром. Коммунам передали разрешение проблем, наиболее «близких» населению: помимо традиционных задач (гражданское состояние, организация выборов, социальные акции, коммунальные дороги, функции полиции, начальное образование, распределение жилья, обустройство зон отдыха), коммунам передали новые полномочия в экономической области и сфере урбанизации (планы жилищных построек, зоны согласованного обустройства), а также право выдавать разрешения на строительство. Департаментам передали основную миссию «солидарности» посредством осуществления социальной помощи. В целом полномочия департамента следующие: жилье (соц. помощь по жилью), дороги и транспорт на уровне департамента, строительство, поддержание и оснащение колледжей и профессиональных учреждений, землеустройство, охрана окружающей среды и культура, особенно следует отметить социальные акции и здравоохранение. Так, департамент становится стержнем социальной политики, локальной «солидарности» и превенции. Генеральный Совет отвечает за выплату социальных пособий, предусмотренных Кодексом семьи и социальной помощи: общая медицинская помощь, помощь на дому пожилым людям, оплата пребывания в специализированных социальных учреждениях, социальная помощь ребенку и семье. Ко всему этому в 1988 году добавилось финансирование внедрения прожиточного минимума в рамки политики против исключения. Регионам передали широкие полномочия планирования: контракты Плана, региональное планирование, обустройство территории, экономи- ческая деятельность, образование (строительство и Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 53 поддержание лицеев), профессиональное обучение, транспорт (региональные поезда, региональные транспортные схемы для содействия единой сети «поезда-воздух-дороги»). В 1993 г. Законом о занятости регионам была передана профессиональная начальная подготовка молодежи. Новые ресурсы были переданы территориальным единицам для сопровождения передачи полномочий: 1) налоговые ресурсы: к четырем местным налогам, собираемым ими, добавились: плата за авто, виньетку, налог, взимаемый при переходе права собственности, налог на потребление электричества (для департамента), плата за техпаспорт, налог на водительские права, и налог, взимаемый при переходе права собственности (для региона); 2) бюджетные дотации государства дополняются глобальной дотацией децентрализации и глобальной дотацией на обустройство; 3) создание территориального функционального аппарата, начиная с 1984 г., который сегодня насчитывает 1,5 млн. функционеров, что позволило им руководить и управлять порученными делами. Изначально некоторые функции распре- делялись, а персонал имел право выбора работы (либо в центре, либо в территориальной единице). По инициативе государства вот уже десять лет постоянно развиваются государственные учреждения межкоммунального сотрудничества. Выделим основные три вида: 1) объединение коммун; 2) объединение аггломераций; 3) объединение городов. Процесс децентрализации уже внес глубокие изменения в административно-территориальное устройство Франции. Новая система является более дорогостоящей для государства и приводит к определенной распыленности целей и решений, поскольку органы местного самоуправления заботятся, в первую очередь, о собственных интересах, а не об интересах страны в целом, Тем не менее, децентрализация способствует лучшему распределению задач и повышению ответственности этих органов во всех сферах общественной жизни и повышает уровень демократизации управления территорией. С июня 2002 года Кабинетом министров по инициативе Премьер-министра продолжилось осуществление процесса децентрализации, в рамках политики строительства республики, приближенной к гражданам. Конституционная реформа позволила «заложить основы унитарной и децентрализованной республики, с целью поддержания развития местной демократии на службе граждан, с соблюдением единства и неделимости республики» [6]. Смысловое содержание децентрализации было сконцентрировано вокруг четырех тем: 1) децентрализованная организация республики; 2) расширение признанной доли ответствен- ности на органы местного самоуправления; 3) внедрение принципов прямой местной демократии; 4) статус органов управления заморских территорий. Основным в данном свете новшеством является включение регионов, юридически существующих с 1982 года, в конституционную категорию административно-территориальных образований, к которым до последнего времени, в соответствии со статьей 72, относились коммуны, департаменты и заморские территории. В порядке расширения сфер ответственности за органами местного самоуправления признаются регламентарные полномочия, т.е. право издавать подзаконные и нормативные акты. Им предоставляется право на законодательные эксперименты – в рамках своей компетенции или на основе своей правоспособности, они могут временно отступать от существующих общих законодательных либо регламентарных положений. Парламент и правительство также смогут прибегать к экспериментам, чтобы проверить уместность планируемой передачи тех или иных полномочий органам местного самоуправления. Предусматривается три инструмента реализации прямой демократии: право подачи петиции о включении какого-либо вопроса в повестку дня коллегиального органа местного самоуправления соответствующего уровня; проведение на местном уровне референдумов; проведение консультаций с избирателями по вопросам, касающимся институциональной структуры этих органов. Предусматривается усиление финансовой автономии органов местного самоуправления путем реализации трех этапов: 1) Придания возможности получать, в полном объеме или частично, доходы от любого вида налогов. Таким образом, органы местного самоуправления смогут полностью пользоваться доходами от местных налогов и частью налоговых поступлений, собираемых в счет государства; 2) Конституционного признания возможности устанавливать в рамках, предусмотренных законом, ставки и расклад местных налогов; 3) Исполнения положения, согласно которому передача государством компетенции любого рода органам местного самоуправления будет сопровождаться выделением финансовых ресурсов, равных тем, которые выделялись для реализации соответствующей доли этой компетенции на государственном уровне [7]. Таким образом, государство передает Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 54 административно-территориальным образованиям значительную часть своих полномочий в области социально-экономического развития и обу- стройства территории. Они разрабатывают согласованные программы в тесном взаимо- действии с государством в рамках национального плана. В целом, основываясь на опыте Франции можно подвести определённые позитивные итоги и перспективы децентрализации государственного управления и развития местного самоуправления, выражающиеся: 1) в лучшем осознание локальных проблем; 2) в модернизации управления; 3) в привлечении в регионы больших инвестиций; 4) региональном финансировании образо- вательной системы (строительство новых и содержание старых зданий), регионального железнодорожного транспорта гораздо улучшило положение дел в этих сферахтом; 5) в том, что местные капиталовложения представляют более 75% государственных инвестиций, и отсутствуют сектора, в которых территориальные единицы не финансировали или недофинансировали бы государственные снаряжения; 6) в балансировке развития территории (появление региональных полюсов); 7) в усилении инициативной способности территориальных единиц благодаря упразднению «опеки»; 8) в развитии большего чувства ответственности местных избранников в политическом, административном, финансовом и уголовном плане; 9) в усилении локальной демократии (управление «поблизости») [8]. Однако не следует забывать и негативные аспекты децентрализации государственного управления и развития местного самоуправления во Франции: 1) конкуренция территориальных единиц между собой, нехватка прозрачности и иногда путаница, несмотря на распределение блоков полномочий. Переплетение полномочий между центром и каждым уровнем местного управления создает проблему эффективности государственного аппарата. Нужно было бы вернуться к потерянной первоначальной логике разделения блоков полномочий; 2) передача недостаточных средств или средств, поддерживающих территориальные единицы в состоянии зависимости. Децентрализация не тронула локальные финансы. Передача налогов достаточно слаба, преобладают государственные дотации. Центр является первым локальным налогоплательщиком. Территориальные единицы имеют тенденцию увеличения налогов; 3) недостаточная деконцентрация (проблема незавершенной территориальной реформы государства); 4) общее число территориальных единиц во Франции значительно выше, чем в других европейских странах: более 50 000 единиц, 512 000 местных избранных и около 3 млн. государственных служащих. Слишком много уровней децентрализованной администрации, это особенно касается коммун, большая часть которых имеет недостаточные размер и ресурсы. Межкоммунальность, все более и более необходимая и внедряемая, добавляет дополнительный управленческий уровень. «Переуправление» становится дорогим удовольствием; 5) тенденция воссоздания централизации на локальном уровне с появлением иногда местных «властелинов»; 6) значительные несоответствия между территориальными единицами, что ставит вопрос о равном доступе граждан к услугам, обеспеченным государством. Отсюда и определенный консенсус о возможности упрощения территориального устройства и перераспределении полномочий [9]. ……………………………………. 1. Бурлаков Л.Н. Модели государственного управления и местного самоуправления: международный опыт (сравнительно-типологический анализ) // Функционирование местных органов государственной власти Республики Казахстан: законодательные основы и научно-методические рекомендации: сб. / под общ. ред. С. Серикбаева. – Астана: Акад. гос. службы при Президенте РК, 2004. – С. 343–358. 2. Нысанбаев А.Н. Казахстан. Демократия. Духовное обновление. – Алматы, 1999. – 414 с. 3. Круай К. Децентрализация во Франции // Функционирование местных органов государственной власти Республики Казахстан: законодательные основы и научно-методические рекомендации: сб. / под общ. ред. А.С. Серикбаева. – Астана: Акад. гос. службы при Президенте РК, 2004. – С. 364–372. 4. Токвиль А. Демократия в Америке: пер. с фр. / предисл. Г.Дж. Ласки. – М.: Прогресс, 1992. – 554 с. 5. Киричук С.М. От местного управления к местному самоуправлению: Монография – Тюмень: Вектор Бук, 2005 – 262 с. 6. Конституция Французской Республики // Конституции стран-членов СНГ, Балтии и ряда др. государств мира: сб. // сост. Ж. Баишев, К. Шакиров. – Алматы, 1995. – С. 503–525. 7. Институты самоуправления Франции // Континент. – 2000. – № 11. – С. 32. 8. Комаров О.Е. Местное самоуправление как институт развития гражданского общества в Республике Казахстан: социологический анализ. Дис. канд. социол. наук. – Алматы: КазНУ им. Аль-Фараби, 2010. – 138 с. 9. Миеж К. Организация государственного управления: централизация-децентрализация // Функционирование местных органов государственной власти Республики Казахстан: законодательные основы и научно-методические рекомендации: сб. / под общ. ред. А.С. Серикбаева. – Астана: Акад. гос. службы при Президенте РК, 2004. – С. 372–380. Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 55 Абдикеримова А.А. PhD докторант, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті E-mail: ainur.kaz14@mail.ru ӘКІМШІЛІК ІС ЖҮРГІЗУ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ Түйін. Бұл мақалада сол құқықтық қатынастардың нақты субъектілері арасыда пайда болған әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастарының мазмұны жайында сөз етіледі. Резюме. В этой статье рассматриваются содержания административных процессуальных правоотношении, которые возникают между конкретными субъектами этих правоотношений. Summary. In this article contents administrative procedural legal relationship which arise between specific subjects of these legal relationship are considered. Әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастар- дың айқын көрініетін өзіне тән белгілері, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастар құқықтық нормалармен қарастырылған заңды байланыс болып табылады, олар осы құқықтық қатынастардың нақты субъектілері арасында пайда болады. Әкімшілік-іс жүргізу нормалар-дың заңдық байланысы негізінде пайда болған құқықтық мән мен мазмұн, пайда болған құқықтық қатынастар субъектілеріпроцессуалды заңнамалардың нормаларымен субъективті құқық пен заңды міндеттермен таратылады. Мұнда әкімшілік іс жүргізу нормалар мінез-құлық ережесінің заңдылық түрлері болып табылады, ол мемлекетпен бекітілген және оны сақтау мен орындау туындаған құқықтық қатынастар субъектілері үшін қатаң міндеттелген. Іс жүргізу нормаларының өзіндік ерекшелігі болып, олар тек әлеуметтік-құқықтық ортаның ерекшеліктерімен шартталғандығы емес, сонымен қатар, құқықтық сол саласының материалдық нормалары ерекшеліктерімен де шартталғандығы болып табылады, олар онымен өте тығыз байланыста және олардың қажеттілігіне қызмет етеді. Құқықтық процессуалды нормаларіс жүргізу құқықтық қатынастар жолымен матер-иалды құқық нормаларын қамтитын, құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықты іске асыру тәртібін, міндеттері мен жауапкершіліктерін бекіте отырып, материалды-құқықтық қатынастар көрінісі формасында шығады [1, 9б.]. Сонымен, мемлекеттік ұйымдардың әкім- шілік-құзіреттілік процессінде, осы қатынастарға қатысушылар арасында субъективті құқық пен міндеттер туындайды, олар мұнан ары сол әлеуметтік фонды құрайды, ол олардың өзара арасында пайда болған құқықтық қатынастар шеңберіндегі қатысушылардың мінез-құлықтарын алдын ала анықтайды. Айтылған ойдың дәлелі ретінде, әкімшілік-іс жүргізу құқықтық қатынастардағы олардың қатысушыларының өзара әрекеттері оларға жата- тын субъективті құқық пен оларға берілген (артылған) міндеттермен іске асырылады. Мысалы, әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізу процессінде туындайтын әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастарда тұлғаға,яғни оған қатысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізілгенде ол құқықтылықтың толық комплексімен белгіленеді; - істің хаттамасымен және басқа да материалдарымен танысуға құқылы; - түсінік беруге, хаттама толтыруда және оның мазмұны бойынша ескертулер жасауға: - дәлелдеме жасауға, өтініш беруге және қарсылық білдіруге; - қорғаушының заңды көмегін пайдалануға; - істі қарау барысында ана тілінде немесе білетін тіілінде сөйлеуге; - жүргізіліп отырған процесстің тілін түсінбеген жағдайда аудармашының қызметін пайдалануға; - іс бойынша қамтамасыз ету шараларын қол- дануға шағым жасауға, әкімшілік құқық-бұзушы- лық туралы істе бар құжаттардың хаттамасын және іс бойынша қаулысын, оның ішінен теріп жазып алуға немесе толық көшірмесін жасатуға құқылы; - Қазақстан Республикасының әкімшілік құқықбұзушылық туралы Кодексі мен берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын пайдалануға. Сонымен қатар, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың осы түрлерінің субъектілерінің міндеттері ретінде мынаны атап көрсетуге болады, егер әкімшілік құқық- бұзушылық туралы қаралып отырыған іске жеке тұлғаның, ұйымның(қызметтік тұлғаның) соттың шақыруы бойынша келуден бас тартқан жағдайда, жүргізіліп отырған істе әкімшілік құқық- бұзушылық туралы іс бар болса, онда бұл тұлға, еріксіз алып келуге жатуы мүмкін. Соттың еріксіз алып келу туралы анықтамасы соттық приставымен немесе ішкі істер ұйымымен орындалады; ұйымды анықтау (қызметтік тұлға) әкімшілік құқықбұзушылық туралы істі қараушы – ішкі істер ұйымы (полиция) [2]. Мысал ретінде келтірілген ҚР ӘҚБт 584 бабында көрсетілгендей барлық құқықтық нормалар бір уақытта міндеттейтін және тыйым салатын сипат алады: қандай да әрекетті орындауға міндеттей отырып, норма оның орындалуынан қалыс қала тұруға тыйым салады, керісінше, белгілі бір әрекеттің орындалуына тыйым сала отырып, ол оның аяқталуын міндеттейді. Сонымен қоса, барлық құқықтық нормалар өкілеттілік сипат алады: бұл және басқа да әрекеттің орындалуын міндеттеуші және оның Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 56 орындалмауына тыйым салушы құқық, керісінше, осы әрекеттің орындалуына тыйым салатын және оның орындалмауын міндеттейтін құқық, осы әрекеттің орындалуы немесе орындалмауына сәйкес кімнен болса да талап етуге уәкілдік етеді [3,557б.] Жоғарыда айтылғандарды талдай келе атап өтуіміз қажет, яғни, ҚР ӘҚБт 584 бабында мысал ретінде көрсетілгендей мынаны түсінуге болады, яғни, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастар субъектілеріне бірмезгілде субъективті құқықтар мен міндеттері де берілген. Субъективті құқықтар мен субъективті міндеттер әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың тікелей мазмұнын құрайды. Сонымен қатар,осы құқықтық қатынастардың субъектілерінің құқығы мен міндетінің шебі, құқық нормаларымен қатаң шектеледі, және мұнда, қоғамдық қатынастар жоғалмайды, қайта,құқықтық форма алады, соның көмегінің арқасында олардың мазмұны реттеледі. Сонымен қатар, сын ретінде атап көрсетуге болатыны, әкімшілік құқықбұзушылық туралы іс бойынша жүргізілетін іске қатыстытұлғаның процессуалды уәкілеттігінің көлемі, толық талап етуден айырмашылығы болмайды. ҚР ӘҚБт 584 бабының талдануы мынадай қорытынды жасауымызға мүмкіндік береді, яғни, құқықтық қатынастардың осы қатысушысы тек істің материалдарымен таныса басталғаннан кейін осылай болып танылады. Бұл, әрине, дұрыс емес, себебі, әкімшілік жауапкершілікке тартылған тұлға, іс жүргізу қатынасқа әкімшілік процесстің ерте кезеңінде-ақ түседі де, оған әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеу шараларын қолдану процессінде, әдеттен тыс, оны қарапайым статистке айналдырады. Осыған байланысты қазақстандық заңнамада «әкімшілік құқық-бұзушылық жасаған деп күдіктенуші» институ-тын бекіту қажеттілігі пісіп-жетіліп отыр. Бүгінгі күнге, осы әкімшілік-құзіреттілік қатынастар субъектілері мынадай маңызды іс жүргізуқұқықтармен бекітілген: - барлық әкімшілік-іс жүргізу әрекеттерді жүргізуге қатысу; - әкімшілік құқықбұзушылық туралы істегі бар материалдар мен құжаттардың көшірмесін алу; - істі қарау процессіндегі жауап алушы тұлғаға сұрақ қоюға; жоққа шығарылуы бойынша айыпталып отырған, нормативті құқықтық актілердің мазмұнымен танысуға. Біздің көзқарасымыз бойынша, әкімшілік құқықбұзушылық туралы іс бойынша жүргізілетін процессте, жоғарыда аталаған қатысушының құқықтық жағдайы, көрсетілген процессуалды құқықтармен олардың заңдылық регламентациясы бойынша толықтырылуы тиіс. Сонымен, логикалы жағынан былай деп қорытындылағанымыз жөн, яғни, құқықтық қатынастар мазмұны оның қатысушыларының құқықтары мен міндеттерінен тұрады және оларды пайдалану мен іске асыру бойыншашынайы әрекеттеріде тұрады [4, 376б.]. Сонымен, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың қатысушыларына жататын субъективті құқық пен міндеттер,әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың субъектілерінің құқығы мен міндеттері өзара байланыста және өзара шарттанған болса, құқықтық форманы құрайды [5, 83б.]. Сондықтан құқықтық сипаттамасы бір жағынан, әдеттегідей, басқа жақтыңосыған сәйкес міндеттемелерінің де сипаттамасын білдіреді. Әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастар оның субъектісінің мінез-құлқының сәйкестігін айқындығын болжайды, бұл құқықтық нормалар- мен қарастырылған. Мұнда, субъектілердің өзара мінез-құлықтарының айқындығының деңгейі,өз кезегінде мемлекеттік басқарудың сол аймағын анықтайтын, пайда болу шеңберіндегі әкімшілік–іс жүргізу қатынастар мазмұнына бағынышты болады. Әкімшілік-іс жүргізу құқықтық қатынас- тардың мінез-құлық деңгейінің айқын-далу деңгейі әдетте әкімшілік іс жүргізу нормалармен бекітіледі. Қазіргі заманғы ғылым О.С.Иоффе: «белгілді бір субъектілер арасындағы қатынасты құқықтық қатынастар ретінде қарастырылады, ал ол белгілі бір объектіге байланысты бекітілген, оның салдарынан оның қатысушыларында белгілі бір құқықтылық пен міндеттілік пайда болады. Субъектілер мен объект, құқықтылық пен міндеттеме – барлық құқықтық қатынастардың негізгі элементтері осылар болып табылады. Құқықтылық пен міндеттіліктің талдану- ларына қарап ең алдымен біз мынадан бастаймыз, яғни, құқықтық қатынастар үшін спецификалы элементтер және басқа қоғамдық қатынастарға белгісіз, олар оның басты да жетекші элементтері болып табыылады. Құқықтық қатынастар ерекше сатыдағы қоғамдық қатынастарсияқты, ең алды- мен, оның қатысушылары құқық пен міндеттерді тасымалдаушылар ретінде шығатындығы қарас- тырылады. Сонымен құқықтылық пен құқықтық міндеттер синтезі құқықтық қатынастар мазмұнын құрайды» [3, 549б.]. Құқықтық қатынастар мазмұнының құқық-тық мәнін талдай келе С.С.Алексеев мынаған көңіл аударады, яғни, «құқықтық қатынастарда матер- иалды және заңды мазмұн ерекшеленуі мүмкін. Құқықтық қатынастардың заңдылық мазмұны – бұл субъективті заңдылық құқық пен міндет, ол құқықтық қатынастарға тән ерекше идеологиялық формадағы қоғамдық қатынастардың нақты спецификасын көрсетеді. Құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны – сол нақты мінез-құлық, онда құыққа уәкілеттілігі бардың мүмкіндігі бар, құқыққа міндетті орындауға міндетті. Құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны құқыққа уәкілеттігі бардың мүмкіндік шегіне дейінгі мінез- Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 57 құлқы және құқыққа міндеттінің болуы тиіс мінез- құлқы. Соңғысы өз кезегінде дұрыс әрекетке, әрекеттен қалыс қалуға, шыдамдылыққа бөлінеді» [6, 355б.]. Айтылған ойдың контекстінде, біршама басқаша пікірді Э.Э.Дүйсенов пен Ч.М.Тоқна- заровтар ұстанады, олар «құқықтық қатынастар мазмұны – бұл субъективті құқық пен міндет деп түсінеді. Субъективті құқық пен оған сәйкес міндеттеме құқыққа уәкілетті және міндетті жақтардың заңдылық байланысын құрайды. Оның ішінде құқықтық қатынастар бір және бірнеше заңдылық байланыстардан тұрулары мүмкін. Құқықтық қатынастар мазмұны екі жақты сипат алады. Олар заңдылық және нақтылық мазмұн болып бөлінеді. Құқықтық қатынастардың заңдылық мазмұны – бұл құқыққа уәкілеттінің белгілі бір әрекетке мүмкіндігі, белгілі бір әрекеттің қажеттілігі немесе міндеттінің тыйым салынған әрекеттен қалыс қалуына қажеттілігі, ал шын мәнінде-әрекеттің өзі, онда құқық пен міндет іске асырылады» [7, 58б.]. Мынадай жағдаймен келісуге болады, яғни, әрбір құқықтық қатынастардың өздеріне тән спецификалық материалдық және заңдылық мазмұндары болады, олар олар көптеген факторларға байланысты нақтыланады және әртүрлі құқықтық қатынастарда біркелкі болып көрінбейді. Негізініде, материалды және заңдылы мазмұн әрбір құқықтық қатынастарда жеткілікті түрде жекешелендіріледі, өзіне тән сипат алады да ол бір құқықтық қатынасты басқадан шектеуге мүмкіндік туғызады. Әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың материалды мазмұндары туралы мәселені шешу үшін, екі жағдайды ескеру қажет: - біріншіден, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастар екінші реттік сипаттамасы, корреспондендірілген материалдық құқықтық қатынастармен салыстыру бойынша; - екіншіден, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың байланысы материалдық әкім- шілік-құқықтық қатынастармен ғана емес, соны- мен қатар, нормалармен реттелетін құқықтың басқа саласының материалдық қатынастарымен де байланысты. Осыдан барып, егер, әкімшілі-құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны болып оларға бекітілген нақты қоғамдық қатынастар болса, онда, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың материалды мазмұны одан күрделірек болады. оны, материалдық әкімшілік- құқықтық қатынастармен бекітілген тек нақты қоғамдық қатынас ғана құрамайды, сонымен қатар, осы материалдық құқықтық қатынастардың өзі де құрайды. Яғни, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны өз ішінде екі тығыз байланысқан компонентті құрайды (нақты және заңды) олар біріге отырып белгілі бір жүйе сияқты және мынадай формулада беріледі «қоғамдық қатынастар-материалды құқықтық қатынастар». Мұнда анау айтқандай міндетті емес, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың материалды мазмұнының заңды компоненті сондай-ақ әкімшілік құқық та болды, себебі, айтқанымыздай, әкімшілік іс жүргізу көмегімен материалды қатынас, құқықтың басқа да саласына қатысты бола алады. Әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынас, содан, жанамаланған матер- иалды құқықтық қатынастың нақты қоғамдық қатынастың іске асуының екінші кезеңі болады. Әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың материалды мазмұны болуы мүмкін жағдай мен шын мәнінде материалды қатынастар құқықтың бірқатар саласы болып табылатындығы, материалдық құқықтық қатынастардың әрбір түрінің ерекшеліктеріне сәйкес есеп жүргізу қажеттігін көрсетеді, ол өз кезегінде, әкімшілік іс жүргізу қатынастардың заңды мазмұнының сипаттамасына тікелей қатысы барлығын білдіреді [8,51-53б.]. С.Н.Братусь құқықтық қатынастардың мазмұны деп «оның қатысушыларының (құқықтары мен міндеттері) тек қана нақты мүмкін және нақты тиісті мінез-құлықтары болып табылмайды, сонымен бірге құқықтар мен міндеттермен сәйкес оның әртүрлілігімен қосаіске асырылатын нақтылы мінез-құлық (тәртібі) (экономикалық, билеуші-ұйымдастырушылық, мәдени-әлеуметтік тағы басқа)» [9,58б.]. Жоғарыда аталған зерттеушілердің көзқарас- тарымен келісе келе, біз мынадай қорытындыға келеміз, яғни, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың мазмұны субъективті құқық пен міндеттердің аталған құқықтық қатынастардың субъектілерінің жиынтығымен ескеріледі Сонымен, құқықтық қатынастардың заңды- лық мазмұнына ең алдымен, субъективті құқық енеді. С.С.Алексеевтың ескертпесі бойынша субъективті құқық – «бұл басқа тұлғалардың заңдылық міндеттемелерімен қамтамасыз етілген, құқыққа уәкілеттіге жататыноның мүдделерін қанағаттандыру мақсатында рұқсат етілген тәртібінің шарасы». Субъективті құқық, осы тұлғаның қатаң анықталған мүмкіндіктерімен белгіленген, онда белгілі «заңдылық мүмкіндік-юридический плюс» бар, «Шара» сөзі объективті құқықты анықтауда, ол тұлғаға бекітілген заңдылық мүмкіндіктердің шексіз емес екендігін көрсетеді, олар мазмұны бойынша анық көрсетілген, бұл шепте тұлға өзінің тәртібін (құрастыра) қоя алады. Құқыққа уәкілеттіге берілген рұқсат етілген тәртібінің шебі мемлекетпен қамтамасыз етіледі, және бұл құқықтық жақпен заңдылық міндеттердің басқа тұлғаға жүктелуімен жетеді. Соңғыларын орындамау (құқықбұзушылық) мемлекеттік мәжбүрлеудің шараларын қолдану үшін негіз болып қызмет етеді, оның ішінде, заңдылық Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 58 жауапкершілік шарасын қолдану үшін» [6, 356- 357бб.]. С.С.Алексеев бойынша, «құқықтық жүйеде субъективті құқықтың ерекше қызметтері олардыңтікелей көрінетін жеке құқығының толығымен әлеуметтік құндылығын анықтайды, Субъективті құқыққа тән қасиет, оған тәртіп-тілікті және жинақтылықты қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды, олар активтіліктің, жеке-ліктің, сол нақты таптық көріністегі инициатива мен еркіндіктің дамуымен байланысты, ал бұл оның дамуындағы осы кезеңіне, қоғамдағы әлеуметтік-таптық қатынастар жүйесіне тән. Оның ішінде, азаматтарға қолданылатын жиынтық субъективті құқық азаматына жататын оның жеке автономиясының, еркіндігінің шеңберін(аумағын) белгілейді. Құқық субъективті түрде мүдделермен терең бірлікте болады» [6,358б.]. Айтылған оймен сәйкескелетін және контексте көрсетілген В.К.Бабаев өзінің көзқарасында: «Субъект басқа құқық – құқық, құқықтық қатынас субъектісіне жатады, яғни, құқыққа уәкілетті тұлғаға. Субъективті құқықта үнемі құқыққа уәкілеттінің мүддесі бекітілген – материалды, отбасылық саяси және т.б. Субъективті құқық үшін оның құндылығы осында. Субъективті құқық – бұл мүмкін тәртіп, яғни, оның іске асырылуы құқықққа уәкілеттінің қарауына, оның еркі мен қалауына толығымен байланысты. Дегенмен мүмкін болатын тәртіптің шебі, сонымен қоса, іске асырылатын мүдденің шебі, объективті құқықтың нормаларымен айқын сызып көрсетілген. Дәл осы себептен субъективті құқықтың сипаттамасыүшін «шара» сөзі қолданылады – мүмкін тәртіптің шаралары. Субъективті құқық еркіндікпен өте дұрыс байланысқан. Бұл еркіндік шарасы» [10, 355б.]. Мемлекет үшін әртүрлі субъектілерге құқық берудің маңызы сонда, онда, ол осы жағдайдағы міндеттілік ретіндеміндетті тұлғаның тәртібін қамтамасыз етеді. Құқыққа уәкілетті үшін оны субъективті құқықпен қамтамасыз етудің маңызы сонда, ондаол осы жағдайдағы құқыққа уәкілеттіге қажетті басқа тұлғаның сондай тәртібін қамтамасыз етеді. Осыдан барып, ары қарай, яғни, субъективті құқық басқа тұлғаның осындай тәртібін қамтамасыз ететін заңдылық құрал, және мемлекет міндетті деп танитын құқыққа уәкілетті қажет.[3, 558-559бб.]. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, мынадай қорытынды жасауға болады, яғни, субъективті құқық сәйкестенген принципте құрылған,олар негізін қалайтын идеялардың жетекші бастаулары болып табылады, ал олар әкімшілік іс жүргізу қатынастардың субъекті- лерінің құқықтарын іске асыруға бағытталған. Принциптерде терең, мықты заңдық байланыстар көрініс тапқан, осылардың арқасында субъективті құқық институты құқықтың жеке дара компоненті болып табылады. Принциптерді зерттеу субъективті құқықтың тек қана әлеуметтік, құқықтық және адамгершілік жақтарын зерттеп қоймайды, сонымен қатар оның нақты мазмұнын түсіндіреді. Мұның барлығы практикалық мәселелерді шешу үшін өте қажет. Субъективті құқық принциптері ішінде, олардың мына төмендегілерін атап көрсету қажет: - субъективті тәртіп мүмкін тәртіптің (рұқсат етілген) мөлшері. Мүмкін тәртіп тәртіпті таңдауға құқық береді: әйтеуір бір әрекет ету немесе қандай да бір әрекеттен тартына тұру; - субъективті құқықтың мазмұны нормалармен және заңды фактілермен бекітіледі (белгіленеді); - бір жақтың субъективті құқығын басқа жақтың субъективті міндеттері алмастырып отырады; - құқыққа уәкілетті тұлғада субъективті құқық оның мүддесін қанағаттандыру үшін пайда болады; Айтылған ойдан, субъективті құқық құра- мына кіретін негізгі құқыққа уәкілетілікті де атап көрсетуіміз керек. Әдеттегідей, олар негізгіүш түрде берілген: - талап ету құқығы, мұның мағыналық мәні, басқа жақтан (екінші жақтан) міндетін уақыт өткізбей атқаруын талап ету мүмкіндігі; - дұрыс әрекетке құқық, яғни, қандай да бір болмасын игілік әкелетін жеке өзінің нақты әрекеті; - талаптану, яғни, міндетті өз еркімен атқар- маған жағдайда, және мемлекеттік механизмді пайдалана отырыпосы міндетті мәжбүрлі түрде атқару. Сонымен, субъективті құқық деп заңды қамтамасыз етілген белгілі бір тәртіптің мүмкіндігі, ал осы осы мүмкіндік заңмен қамтама-сыз етілген және мемлекетпен кепілдендірілген. Әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынас- тардың келесі компоненті заңды міндеттеме болып табылады. Ю.К. Толстойдың көзқарасы бойынша «бұл құықтық қатынастардың заңды мазмұнының екінші бөлімі, ол міндетті тұлғаға қажетті тәртіп шарасыұйғарылған, онда тұлға құқыққа уәкілеттінің талабына сәйкес оның мүддесін қанағаттандыру мақсатында орындауға тиіс болады» [11, 46б.]. Заңдылық міндет шартсыздығымен, категориялылығымен ерекшеленеді. Бұл тәртіп тұлғаға күшпен ұйғарылған. Заңдылық міндеттің мазмұнына қатаң бұйрықпен ендірілген – предписать етілген тәртіпке сөзсіз бағыныу, орындау. Осыдан барып – құқықытық қатынас- тарда мемлекеттік-мәжбүрлеу әсерлері (санкция- лармен) шараларымен тәртіптің қамтамасызетілуі шығады, ал олар заңдылық міндеттің өте қажет қасиеті, атрибуты болып табылады [6, 367б.] Заңды міндет түсінігінің мұнан да басқа қызық және үлгілірек болып табылатын ойды Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 59 О.С.Иоффенің ұсынған еңбектерінен кездес-іреміз. Ол азаматтық-құқықтық қатынастар бойынша орындалған еңбек: «Субъективті азаматтық құқыққа қарама-қарсылықты азаматтық-құқықтық міндет құрайды. Объективті құқықтың нормаларымен орындалатын, азаматтардың тәртібін реттеп отыратын, субъективті құқық сияқты бола тұрып, ол субъективті құқықтың тек қана қажетті коррелатысы ретінде шықпайды. Субъективті құқықтың шынайылығы ең алдымен, мынадан көрінеді, яғни,құқыққа уәкілетті тұлғаға қарсы болатын, басқаға жүктелген міндетоған сәйкес келеді. Себебі бұл тұлғалар, құқықа уәкілеттінің өзінің неге құқылы екендігіне міндетті, өйткені міндетің мазмұны субъективті құқықтың мазмұнына толық сәйкес келеді. Бірақ, дегенмен, бір жағынан,құқыққа уәкілетті нені талап ете алуы мүмкін болса, онда оны тұлғалар орындауға міндетті, себебі міндеттің мазмұны субективті құқықтың мазмұнына диаметральді түрде қарама-қарсы. Сондықтан азаматтық- құқықтың міндеттері қарама-қарсылықтың көмегімен субъективті азаматтық құқықтың мәнінен шығарылып тасталған» [3, 562б.]. Әкімшілік проессуалдық қатынастар жүйесінде, заңдылық міндеттің, субъективті құқық сияқты белгілі бір белгілері бар, олар оларды дифференциацилауға және біріктіруге жағдайлар жасайды. Осы көзқарастан заңдылық міндет: - міндетті әрекет немесе онан қалыс қалу түріндегі қажетті тәртіп шаралары; - ол заңды фактілер мен құқықтық нормаларды өкім етуменбекітіледі; - құқыққа уәкілетті жақтың мүддесіне орай бекітіледі; - міндетті тұлғаның, міндетті орындау мен орындамау арасында таңдауға құқығы жоқ. Міндетті дұрыс орындамаған жағдайда оған мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы қолдану қарастырылады. Заңдылық міндеттердің өз көріністерінде үш түрлі формалары болады: - пассивті тәртіп деп аталатын тыйым салныған әрекеттен қалыс қалу; - нақты әрекетті орындау активті әрекетке шақырады; - жеке бастағы, мүліктік немесе ұйымдас- тыру сипатындағы құқықтарда шектеулерді өткізу, мұнда заңды жауапкершілік шаралары алынып отыр [12, 341-342бб.]. Басқарушы сипаттағы қатынастар сияқты әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастарға қатысты, айтуымызға болады, яғни олардың материалдық мазмұны, мемлекеттік басқаруды, өздері өмір сүретін (бар болатын) сол шебінің ерекшеліктерін көрсетеді. Бұл жағдайда, қалай материалды болса, процессуалды әкімшілік- құқықтық қатынас та атқарушы билік ұйымдарының жұмыс жасайтын үш аймағының – экономикалық, мәдени-әлеуметтік немесе әкімшілік-саяси аймағының бірінде пайда болады. Сонымен бірге, осыған ұқсас, жалпы алғанда мемлекеттік басқару шебіндегі қатынастардың пайда болуы сияқты, қай жерде әкімшілік- құқықтық нормалар іске асатын болса, онда оларға әкімшілік-құқықтық реңк береді, сондай – ақ,атқарушы билік ұйымдарының осы немесе басқа шебінде жұмыс жасайтын әкімшілік іс жүргізу құықтық қатынастардың пайда болуы, яғни, осы қатынастарға қатысушылардың құқыққа уәкілеттілігі мен заңдылық міндеттеріненбелгілі бір бейнеде олардың материалдық мазмұнынан көрінеді [8, 53б.]. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, атап өтуіміз қажет, яғни, әкімшілік іс жүргізу құқықтық қатынастардың мазмұны күрделі түснк болып табылады, ол сөзсіз әкімшілік-іс жүргізу құқық- тағы заттың ерекшеліктерін құқықтық реттеумен байланысты. Сонымен қатар әкімшілік іс жүргізу құқықытық қатынастардың спецификасы тек қана олардың формасы мен мазмұнынан көрінбейді, сонымен қатар олардың субъектілері мен объектілерінен де көрінеді. жүктеу/скачать 5,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|