Қазақстанның Ғылымы мен өмірі халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Бір жылда 6 рет жарық көреді Құрылтайшы: «ҚҰҚЫҚТЫҚ миссия»
жүктеу/скачать 5,5 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Список использованой литературы
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 28 Список использованой литературы: 1. Конституция Республики Казахстан, 1995 //http://online.prg.kz/. 2. Конституционный закон Республики Казахстан «О выборах в Республике Казахстан» от 28 сентября 1995 года. № 2464 //http://online.prg.kz/. 3. Представительство ООН в Республике Казах- стан. Цели Развития на пороге тысячелетия в Казахстане /Представительство ООН В Республике Казахстан. – Алматы, 2005. – 27 с. 4. Феминистская Лига Казахстана. Альтернатив- ный доклад НПО о ликвидации всех форм дискримина- ции в отношении женщин: Казахстан. – Алматы. – 2000. – С.2-14. 5. Концепция гендерной политики в Республики Казахстан от 27 ноября 2003г. № 1190 //http://online.prg.kz/. 6. Агентство Республики Казахстан по статистике. Мужчины и женщины Казахстана. Статистический сбор- ник. – Астана, 2014. – 91 с. 7. Стратегия гендерного равенства в Республике Казахстан на 2006-2016гг. № 1677 //http://online.prg.kz/. 8. Кикимова Н. Формирование культуры гендер- ных отношений в семье и обществе //Социология. – 2013. – № 5. – С.17-24. 9. Положение о Национальной комиссии по де- лам женщин и семейно-демографической политике при Президенте Республики Казахстан от 22 декабря 1998 г. № 4176 //http://online.prg.kz/. 10. Закон Республики Казахстан «О государствен- ном социальном заказе» от 12 апреля 2005г. № 36 //http://online.prg.kz/ 11. Гражданский Альянс Казахстана. Обзор состоя- ния неправительственного сектора в Казахстане и пер- спективы развития. – Астана, 2009. – 45 с. 12. Закон Республики Казахстан «О государствен- ных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин и женщин» от 8 декабря 2009 г. № 223- IV //http://online.prg.kz/. 13. Nathan Associates Inc. Региональные различия в Казахстане, показатели экономической деятельности по областям. – 2006. – 34-45 с. 14. ПРООН. НПО: решение проблем бедности. – Алматы, 2003. – 21 с. Аюпова З.К., заң ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, Құсайынов Д.Ө., философия ғылымдарының докторы, Абай атындағы ҚазҰПУ профессоры ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ПРЕЗИДЕНТТІК БИЛІК: ЖАЛПЫ ЖӘНЕ ЕРЕКШЕ БЕЛГІЛЕРІН ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУ Түйіндеме: Бұл мақалада Қазақстан Республикасындағы Президенттік билікке талдау жасалған. Мақала авторлары еліміздегі Президенттік биліктің әлемнің дамыған елдеріндегі Президенттік билік институттарымен сабақтастығын көрсетеді. Сонымен қатар авторлар Қазақстандық Президенттік биліктің ерекшеліктерін мұқият талдаған.Бұл мақалада алдынғы қатарлы Еуропа елдерінің, Ресейдің жәнеҚазақстанның заңгер ғалымдарының еңбектері қарастырылған. Аннотация: В данной статье проводится правовой анализ президентской власти в Республике Казахстан. Авторы ста- тьи показывают преемственность мирового опыта института президентства в развитых странах мира. Они тщательно проанализировали особенности казахстанского опыта в этой области. В этой статье были изучены трудыпередовых европейских, российских и казахстанских ученых-правоведов. Abstract: This article is devoted to the legal analysis of the presidential power in the Republic of Kazakhstan. The authors showed the continuity of the world experience of the presidential power in the civilized foreign countries. They have carefully analyzed the peculiarities of the Kazakhstan’s way in this field. In this article wereresearched the works of the famous Europe- an, Russian and Kazakh scholars. Қазіргі кезде елімізде жүріп жатқан саяси- әлеуметтік процесстер осыған дейінгі құқықтық реформалардың тікелей жемісі деп түсініге болады. Себебі Қазақстан Республикасында 2007 жылы жүргізілген конституциялық реформа республиканың басқару жүйесінің президенттік басқарудан жартылай президенттік басқару нысанына қарай келешекте өзгеруіне құқықтық негіз қалап берді. Қазақстандағы президенттік басқару нысанын таңдамас бұрын осы басқару нысанының басқа мемлекеттердегі түрінен өзгеше, қазақстандық даму жолына сәйкестендіріліп алынғандығын да атап өту керек. Сондықтан да, Қазақстандағы конституциялық реформа мәселелерін зерттеу барысында айқын болған бір мәселе, біздің елімізде президенттік басқару нысанының қазақстандық үлгісі қалыптасқандығы туралы теориялық негіз қаланғандығы. 2007 жылғы іргелі конституциялық өзгерістерді жүргізуге құқықтық плацдарм болған конституциялық реформа мен Қазақстан Республикасының даму ерекшелігі ескерілген, бұл басқару нысаны жайында талдау үшін мемлекеттегі қалыптасқан билік тармақтары туралы айтып өту керек. Биліктің бөлінісі қағидасы демократиялық мемлекеттің ажырамас бір белгісі болып табылатындығы баршаға аян. Қазақстан Республикасында билікті бөлу қағидасының қалыптасуының өзіндік бір қиындықтары болды, ол ең алдымен қазақстандық қоғамның өтпелі кезеңдегі шарт-жағдайына байланысты. Бірінші кезекте, қазақстандық билікті бөлу үлгісінде әлемнің көптеген елдерінде орын алған жалпы идеялар да, сонымен бірге біздің елімізге тән ерекшеліктер де бар екендігіне назар аудару керек. Қазақстан Республикасында бұл қағиданың өзіндік ерекшеліктері бар. Оның қандай ерекшеліктер екендігін академик Ғ. Сапарғалиев толық талдап көрсеткен, бұл талдаманы көлемді болса да айтып өтпеске болмайды: «Қазақстан Республикасы Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 29 Президентінің мәртебесі билік бөлу принципінен тыс қалған сияқты көрінеді. Конституция нормаларын талдау билік бөлу жүйесінде президенттің жағдайы ерекше деп есептеуге негіз қалайды. Біріншіден, Президент толық күйінде биліктің бірде-бір тармағына қосылуы мүмкін емес; екіншіден, оның биліктің барлық үш тармағының қызметіне бірдей араласуына мүмкіндік беретіндей құқы бар; үшіншіден, оның өкілеттігі мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының үйлесімді қызметін және билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз ете алады» [1, 23 б.]. Жалпы, мемлекет және құқық теориясында биліктің бөлініс тұжырымдамасы негізгі қағидалардың бірі болып саналады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік билігінің жұмыс істеуі мен оның ұйымдастырылуына қатысты заңгер-ғалымдардың пікірлері әртүрлі. Ал, біздің ойымызша, ол құқықтық мемлекет үлгісіне қатысты ерекшеліктердегі қарама-қайшылықтарға негізделген. Биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот билігі болып үшке бөлінуі көптеген ғасырлар бойы адамзат идеалындағы мемлекет құруды іздеуімен негізделеді. Ол алғаш ерте заманғы грек ойшылдарының (Аристотель, Полибий) ізденістерінде болған. Ал, демократиялық мемлекет туралы ғылымның негіз қалаушы қағидасы ретінде ағылшын ойшылы Дж. Локк «тежемелік және тепе-теңдік жүйесін – билікті заң шығарушы, атқарушы, сот билігіне бөлуді» ұсынады [2, 274 б.]. Кейінірек бұл ой биліктің бөлініс теориясының негізін қалаушы атақты француз ойшылы мен құқықтанушысы Ш. Монтескьенің еңбектерінде әрі қарай дамытылды. «Заңдар рухы туралы» әйгілі еңбегінде ол биліктің тепе-теңдігі идеясы мен сот билігінің тәуелсіз сипатын дәлелдеп, билікті бөлудің толыққанды тұжырымдамасын ұсынды. «Әрбір мемлекетте биліктің үш түрі бар: заң шығару билігі, халықаралық құқық мәселелерін басқаратын атқарушы билік және азаматтық құқық мәселелерін басқаратын сот билігі» [3, 290 б.]. Ш. Монтескьенің тұжырымы бойынша мемлекеттік құрылымға қатысты саяси еркіндікті қамтамасыз етудің басты шарты билікті бөлу мен өзара тежеу болып табылады дей келе, «заң дегеніміз не?» дегенге нақты анықтама береді және биліктің үш тармағын қарастырады. Оның бұл идеясы АҚШ, Англия, Франция сияқты елдерде конституциялық деңгейде бекітілген. Дж. Локк пен Ш. Монтескьенің көзқарастары заң шығару және атқарушы тармақтарды бір-бірінен бөле отырып, олардың тәуелсіздігі дәрежесіне қатысты әртүрлі ойлары болуымен ерекшеленді. Мәселен, Дж. Локк заң шығару тармағының басқаларына қарағанда үстем тұруын көздесе, ал Ш. Монтескье олардың тепе- теңдігі қажет екендігін негіздейді. Батыс елдеріндегі осындай «биліктің үш тармағы» қағидасы біздің көшпелі қазақ елінде де болғандығы аян. Бұл жөнінде профессор З.Ж. Кенжәлиев былай дейді: «Көшпелі қазақ қоғамында билікке, оның ішінде мемлекеттік билікке көзқарас өзінің дүниетанымдық мөлдірлігімен және пәктігімен ерекшеленді. Билік те, байлық та қолдың кірі, олар адам басында мәңгі тұрмайды. Уақытша ғана тұрақтайтын деп есептейтін сахара жұрты» [4, 90 б.]. Мемлекет басшысы лауазымы мен билік тармақтары бар әрбір елде билікті бөлудің нұсқалары да әртүрлі. Осы салада жүргізілген зерттеулер бірде-бір елде бір-бірімен ұқсас нұсқаның жоқтығын дәлелдеп берген. Сонымен бірге, әрбір елдегі билікті бөлу басқа елдердің тәжірибелеріне сүйене отырып жасалатындығы да анық, себебі билікті бөлудің мәні бірдей. Барлық демократиялы елдерде билікті бөлу қағидасы жүзеге асырылғанымен, бұл қағида тарихи даму барысында бірқатар өзгерістерге ұшырап, нақтыланып келеді. Ол екі мәселеге байланысты орын алған. Біріншіден, мемлекеттегі билік бірмезгілде «бөлінгенімен», біртұтас болуы тиіс екендігі. Сол үшін де жоғарыда айтылған «үш тармақпен» бірге ерекше институт ретінде мемлекет басшысы лауазымы болуы тиіс. Екіншіден, қоғамның постиндустриалдық дәуірге өтуіне орай, атқарушы органдардың қызметі заңдарды орындаумен ғана шектелмейді. Бұл мемлекеттің қоғамдық міндетін, яғни өзінің функциясын іске асыруына байланысты басқару қызметі болмақ. Сондықтан да, үкіметтің бағынысты болуы мен оны жасақтау тәртібі сияқты мәселелер өзекті қалыпта болады. Осыдан келіп, президенттік және басқару нысаны арасындағы таңдау мәселесі шығады. Қоғам мен мемлекеттегі биліктің әрбірі басқасына тепе-теңдікте болуы керек, егер мұндай сипаттағы тежемелік туралы тиісті органдардың құзыретін заң жүзінде бекітетін болсақ, жеті билік туралы айтуға мүмкіндік туады дейді ресейлік жетекші мемлекеттанушының бірі В.В. Лазарев: «тәуелсіз баспасөз бен партиялар білдіретін қоғамдық пікір билігі; тұрақты заң шығару билігі; президент пен үкімет жүзеге асыратын атқарушы билік; сот билігі; мемлекеттің (әскер, полиция, түрме) сияқты материалдық алғышартына айналған материалдық билік; мемлекеттің жоғарғы органдары өкілдік ететін тұтастай мемлекет билігі; жоғары билік және басқару органдары жүзеге асыратын мемлекет мүшелерінің билігі» [5, 297 б.]. Жоғарыда баяндалған тезис теория жүзіндегі идеал норма екендігі белгілі, енді осы зерттеу еңбегіміздің негізгі бөлімі болып табылатын Қазақстан Республикасындағы негізгі билік тармақтарының арақатынасына егжей-тегжейлі тоқталатын боламыз. Қазақстан Республикасында қазақ халқының дәстүрлі ел билеуі мен шетелдің мемлекеттілік тәжірибесімен ұштастырылған билікті бөлудің өзіндік оңтайлы үлгісі қалыптасқан деуге болады, ол біздің ойымызша мынадай белгілерден көрінеді: Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 30 - Президенттің үйлестірушілік рөлімен билік тармақтарының тығыз әрекет жасау мүмкіндігі; - Президент пен Премьер-министр үкімет саясатына басымдықпен ықпал жасау үшін бәсекеде болмайды, ал бірігіп іске асырады; - демократиялық жүйенің нышаны ретінде Премьер-Министр лауазымының болуы; - мемлекеттік саясаттың біртұтастығы; - президенттік билік ерекше функциялар мен құзыреттерге ие, оны билікті бөлу теориясын іске асыруды қамтамасыз ету үшін биліктің басқа тармақтарына беруге болмайды. Мемлекеттік «билікті бөлу идеясы Қазақстанда алғаш рет 1990 жылғы 25-қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған «Қазақ советтік социалистік республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияда» жарияланған болатын» дейді академик Ғ. Сапарғалиев [6, 10 б.]. Аталған Декларацияда республикада мемлекеттік өкімет билігі оны заң шығару, атқару және сот билігіне бөлу принципі бойынша жүзеге асырылатындығы жазылған [7, 2 б.]. Осы құжат бойынша заң шығару билігі Жоғарғы Советке тиесілі болды, ал Президент Республика басшысы болып табылады және онда ең жоғары әкімшілік-атқару билігі болды, ең жоғарғы сот билігін Жоғарғы сот жүргізді. «Декларация» саяси құжат қана болғанымен, осы құжатта мемлекеттік биліктің бөліну қағидасы мойындалып, парламентаризм идеясы жария етілді. Қазақстан Республикасы Конституциясында әрбір билік тармағының тежемелік және тепе- теңдік жүйесін пайдаланатындығы бекітілген. Осыған орай алдымен осы жүйенің мағынасын ашып көрсету орынды болар. Тежемелік және тепе- теңдік жүйесі туралы анықтама Қазақстан Республикасы Конституциясының Ғылыми- құқықтық түсіндірмесінде берілген, соған сәйкес – бұл «Конституцияда белгіленген мемлекеттік билік тармақтарының өздерінің өкілеттіктері шеңберінде қызметін қамтамасыз ететін, өкілеттіктерді асыра пайдаланған жағдайда жауапкершілікті көздейтін ұйымдастыру және құқықтық іс-шаралар жиынтығы» [8, 27 б.]. Билікті бөлу қағидасы қазақстандық ғалымдардың (С.З. Зиманов, Ғ.С. Сапарғалиев және басқалары) ерекше зерттеу объектілерінің бірі. Бұл ғалымдар осы қағиданың ұйымдық-құқықтық әлеуетін, президенттік билікпен билік тармақтарының өзара әрекеттестігін (Е.М. Әбен, С.З. Зиманов), билік тармақтарына жататын мемлекеттік мекемелердің құрылуы мен даму процестерін, біртұтастық проблемаларын (Ғ.С. Сапарғалиев), конституциялық бақылаудың ұйымдастырылуын (М.Т. Баймаханов, Ж.Н. Бәйішев, А.А. Қараев), Конституция теориясының проблемаларын (Қ.К. Айтхожин, А.К. Котов, А.А. Черняков), президенттік институтын (В.А.Малиновский), конституциялық құрылымды (В.А. Ким, Е.К. Кубеев), Парламентаризм туралы (М.Т. Баймаханов) билікті ұйымдастыру қағидасын (Н.Б. Жапарқұлов), атқарушы биліктің проблемалары туралы (Қ.Б. Сафинов) ғылыми тұрғыда талдайды. Билікті бөлу теориясының Қазақстанның мемлекеттік құрылымында қалай іске асырылғанын талдамас бұрын бұл қағиданың билік функцияларын бөлуді немесе басқару органдары арасындағы билікті бөлу мәселесінің қай жағын қарастыратынын ажыратып алу қажет деген ойдамыз. Өйткені, классикалық нысандағы билікті бөлу қағидасы тұрғысынан қарастыру біздегі жағдайға толық сәйкесе алмайды. Оның себебі неде? Мысалы осы теориядағы үстемдік рөліне ие заң шығару тармағы парламент деп көзделетін болса, заңға сәйкес бізде заң шығару құқығы Парламентте де, Президентте де, Үкіметте де бар. Сол үшін де билік тармақтары билік органдарымен толық сәйкестікте тұр деп айтуға негіз жоқ. 1995 жылғы Конституцияға жүгінер болсақ, биліктің үш жүйеге емес, ал үш тармаққа бөлінетіндігі анықталады. Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабы 4-тармағына сәйкес, мемлекеттік билік біртұтас, сондықтан біз зерттеу жұмысында билікті бөлу қағидасын қарастыру барысында мемлекеттік билікті бөлуді емес, ал осы Негізгі Заңда көрсе- тілген билік тармақтары арасындағы өкілеттіктерді бөлу мәселесі тұрғысынан талдайтын боламыз. Әрине, осындай мағынада түсіндіргенде ғана біз Конституциялық Кеңес, прокуратура және т.б. мемлекеттік органдардың мәртебесін анықтауды дұрыс негіздей аламыз. Ал, әрбір орган өз кезегінде басқа органдардың өкілеттіктеріне араласпай, өз өкілеттігін жүзеге асыруы тиіс. Біздің бұл көзқарасымыз жетекші заңгерлер Қ. Жиреншин, Қ. Айтхожиннің: «Мемлекеттік биліктің барлық тармақтары халық атынан әрекет ете отырып, бірыңғай мемлекеттік саясат жүргізуге және Қазақстан халқының еркі білдірілген Конституция мен заңнаманы басшылыққа алуы тиіс» деген тұжырымдарымен сәйкес келеді [9, 12 б.]. Негізі, көптеген елдерде мемлекеттік билікті бөлудегі басты себеп биліктің бір қолда жұмылдырылуына жол бермеу үшін орын алған. Идеалды нұсқада жоғары билік тармақтарын халық құру тиіс. Сонда ғана, халық атынан өкілдік ету және халыққа қызмет ету сияқты конституциялық қағида шынайы жүзеге аспақ. Бірақ, біздің мемлекеттегі қазіргі шарт-жағдай оған жол бермейді деген желеу көп айтылады. Біз тек Президент пен Парламентті халық билігімен, нақтылап айтқанда оларды сайлау жолымен құра аламыз. Ал, атқарушы және сот билігі өкілдерін сайлау жолымен құру туралы айтуға әлі ертерек. Қазақстан мемлекетін демократиялық ұйымдастырудың маңызды негізі билікті бөлу қағидасы болып саналатындықтан мемлекеттік биліктегі бұл жүйе билік тармақтарының жұмыс істеуі кезінде өкілеттіктерінен ауытқуының алдын алуға бағытталуы тиіс. Сол үшін біздің мемлекеттегі билікті бөлу ерекшеліктеріне тоқталып, әрбір билік тармағының өкілеттіктерін Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 31 ашып көрсету қажет. Ең алдымен, президенттің осы жүйедегі орнын анықтап алу дұрыс болар. Себебі, президент лауазымы бар мемлекеттердің конституцияларында президент мәртебесіне міндетті түрде талдама жасалады, одан біз де ауытқи алмаймыз. Әрбір елде президенттің конституциялық орган ретінде өз мәртебесі болады. Оны таратып айтар болсақ, мынадай өкілеттіктерін бөліп көрсетуге болады: а) мемлекет пен атқарушы билік тармағының басшысы (Грузия, АҚШ, Өзбекстан, Тәжікстан); ә) қандай-да бір билік тармағына кірмейтін мемлекет басшысы (Германия, Италия, Литва, Молдова, Украина, Эстония); б) мемлекеттің басқа институттарына қатысты төреші болады (Армения, Франция); в) мемлекет басшысы, Конституция кепілі, мемлекеттік биліктің келісіп және бірлесіп жұмыс істеуін қамтамасыз етеді (Беларусь, Ресей); г) мемлекет басшысы, жоғары лауазымды тұлға, мемлекеттік биліктің келісіп және бірлесіп жұмыс істеуін, олардың халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді (Қазақстан, Қырғызстан); ғ) мемлекет пен атқарушы биліік тармағының басшысы, жоғары лауазымды тұлға (Түрікменстан). ТМД елдерінің барлығы дерлік президенттік нысандағы республикалар, бұл елдерде президент билік тармақтарының бірде-біреуіне кірмейді деп айта аламыз. Өйткені, өткенге көз жүгіртер болсақ, ТМД елдерінде республикалық партия ұйымдарының бірінші хатшыларының билігі біртіндеп президенттік билікке ұласып кеткендігін, ал барлық реформалар төменнен емес, ал «жоғарыдан» бастап жүргізілгендігін көреміз. Сөйтіп, бұрынғы саяси жүйе бірден бұзылмай, қалыптасу жолындағы қоғам өміріне сыналай кіріп, мемлекеттегі жаңа жағдайға икемделе бастады. Дегенмен, аталған факторлардың барлығы билікті ұйымдастыру тәсілін, яғни тек қана президенттік республиканың болуын айқындап бермейді. Мәселен, қарастырылған факторлар орын алса да, аралас басқару нысаны бар мемлекеттер де баршылық (Венгрия, Болгария, Польша, Чехия). Ал, Белоруссия, Ресей, Қазақстан, Қырғызстан елдерінің президенттері кең өкілеттікке ие. Себебі, мемлекеттік билік органдарының келісіп жұмыс істеуін қамтамасыз ету президент тұлғасын биліктің үш тармағына қатысты жеке тұғырға қояды. Десе де, ресейлік заңгер Л. Окуньков: «Президенттің билік тармақтарының үшеуіне де кірмеуі Президенттің құқықтық мәртебесі туралы мәселенің айқын еместігін білдірмейді. Әлемдік конституциялық тәжірибеде билікті бөлу үлгісі «таза күйінде» жоқ. Конституцияда биліктің үш тармағымен қатар төртінші – президенттік билік көрсетілсе, ол әлдеқайда нашар нұсқа болар еді» дейді [10,5 б.]. Жалпы, ресейлік бірқатар авторлар «ТМД елдерінің көпшілігінде неопрезиденттік республика», яғни республикалық басқару нысаны- ның аралас үлгісінің қандай-да бір элементтері кіргізілген президенттік республиканың бір түрі өмір сүреді. Себебі, Президент институтының құқықтық мәртебесі мемлекетті басқару нысанын айқындайды. Сол үшін біз салыстырмалы талдама негізінде Қазақстанда қалыптасқан басқару нысанының теория мен тәжірибе мәселелерін ашып көрсету үшін «президенттік үлгіні» қарастырамыз. Аралас басқару нысанының классикалық түрі ретінде Қазақстандағы заңгер-ғалымдар Францияны мысалға алады, бұл елде мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарын ұйымдастыру парламенттік және президенттік республикалардың белгілеріне ие. Осы елдің мемлекеттік басқару нысаны мен мемлекеттік органдарының жұмыс істеу үлгісі біздің мемлекеттік құрылымдағы көптеген мәселелерде үлгі етіп алынады. Дегенмен де, Францияның қолданыстағы Конституциясына Франция тарихындағы ең демократиялы деп есептелетін бұрынғы 1946 жылғы Конституцияға қарағанда демократиялық әлеуеті шағын деген сипаттама беріледі [11, 116 б.]. Сонымен бірге, белгілі француз мемлекеттанушысы, профессор Марсель Прело: «Франция Конституция дайындайтын нағыз зертхана сияқты, мұнда кез келген талғамға жағатынын табуға болады» деген екен [13, 539 б.]. Бұл сөздің бір жағынан жаны бар, мысалы француз революциясы болып өткен 200 жылдан астам кезеңде осы елде 20 шақты конституция және конституциялық заңдар мен хартиялар қабылданған. Сонда, Қазақстан, Ресей, Беларусия сияқты елдердің және ТМД-ның басқа да елдерінің конституциялық тәжірибесінде Президент пен билік тармақтары қарым-қатынасының француздық үлгісі неге жоғары сұранысқа ие болып отыр деген заңды сұрақ туындайды. Біздің ойымызша, 1990 жылдары орын алған дағдарысты жағдайда осы үлгі ең қолайлы болған еді. Ал, Қазақстан Республикасының Конституциясында президенттік басқару нысаны бекітілген (2-баптың 1-тармағы), бірақ біздің еліміз президенттік республика ретінде жарияланбаған. Оны Негізгі Заңның баптарын саралап қарастырған кезде байқауға болады: 41-бап - Қазақстан Республикасының Президентін Республика азаматтары сайлайды; 44-бап - Парламент Мәжілісінің келісімімен Үкімет басшысын қызметке тағайындайды, бірақ Үкімет құрамын Парламент жасақтамайды. Президент Үкіметті басқармайды. Парламент Үкіметке сенімсіздік білдіру құқығына ие (53 баптың 2- тармағы), ал Президент Парламентті немесе Парламент мәжілісін тарата алады (63-баптың 1- тармағы). Сонда Үкіметтің тағдырын әлі де Президент шешетіндігі байқалады. Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген Президенттің өкілеттіктерін алыс және жақын шет елдердегі елбасы өкілеттіктерімен салыстырып қарастырайық. Бірінші кезекте реформа жүргізіліп өткен Украина Конституция- сын алсақ, украин президенті мемлекет басшысы, мемлекеттік егемендіктің, елдің аумақтық Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 32 тұтастығының, оның Негізгі Заңының, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуының кепілі (жалпы 31 өкілеттікке ие). Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы 1-тармағына сәйкес, Президент мемлекет басшысы, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын айқындайтын, ел ішінде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік ететін ең жоғарғы лауазымды тұлға болып табылады (Ресейде, Тәжікстанда, Қырғызстанда да осыған ұқсас норма бекітілген). Осындай норма арқылы елдегі президенттік басқару нысаны айқындалады. Ал Украинада ішкі және сыртқы саясат негізін айқындау – парламент - Жоғарғы Радаға тиесілі. Украина, Грузия елдерінің президенттері Конституцияға сәйкес, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын тек бағыттап және іске асырып отырады. Сол арқылы олар мемлекет саясатында атқарушы рөлінде болады. Өзбекстан Президенті Конституция бойынша атқарушы биліктің де басшысы болуына қарамастан, осындай өкілеттіктер өзбек мәжілісінде де бар. Бірақ өзбек еліндегі ахуалды білетіндіктен, ол жердегі бұл норманың тек декларативтік сипатқа ие екендігіне көз жеткізу қиын емес. Осындай тұжырымды Белоруссия президентіне қатысты да айта аламыз. Салыстыра қарағанда, Қазақстан Республикасының Негізгі Заң нормаларынан мемлекеттің демократиялық даму бағытына қарай бағытталғандығы байқалады. Біздің елімізде Үкімет атқарушы билікті жүзеге асырады, ал Парламент заң шығару функциясын жүзеге асырады. Екі тармақ қызметінің келісіп жұмыс істеуін Республика Президенті қамтамасыз етеді. Ресейдің атақты заңгер-ғалымдарының бірі М. Баглай: «Колониялық тәуелділіктен босап шыққан елдердің негізгі заңдары бастапқыда өздерінің бұрынғы метрополийлерінің конституциялық үлгісіне негізделеді. Бірақ уақыт өте келе көпшілігі мұндай үлгіден бас тартып, бірмезгілде басқарушы саяси партияның басшысы да болып табылатын мемлекет басшысының қолына билікті жұмылдырады ...» деп ашып айтады [12, 81 б.]. «Таңертең ағаш отырғызып, тал түсте одан көлеңке күтпе» деп шығыс нақылында айтылғандай, құқықтық мемлекеттілік құра отырып, Қазақстан өз елі үшін өз құндылықтарын өзі анықтауға құқылы, ол дегеніңіз демократиялық қоғам қалыптастыру жолында не, қашан, қалай және қандай тізбектілікте іске асырылуы керек деген мәселе болмақ. Ел өмірінде болып жатқан өзгерістер жүйені «жоғарыдан бастап» реформалаудың республиканың саяси да, экономикалық та саладағы бағдарының өзгеріп келе жатқандығын көрсетеді. Міне, сондықтан Қазақстан Республикасы – Президент өкілеттіктері басым тұратын аралас басқару нысанындағы республика деген тұжырым жасауға негіз бар. Талдап айтқанда, Қазақстан Республикасында Президент Конституцияға сәйкес биліктің үш тармағының үшеуіне де кірмейді. Ең алдымен қолданыстағы Қазақстан Республикасы Конституциясында 1993 жылғы Конституцияға қарағанда, мемлекеттік билік органдары жүйесінде бірінші орынға Президент қойылғандығын атап өту қажет. Мемлекет басшысы ретінде Президент мемлекеттік билік органдарының келісімді жұмыс істеуі мен бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етуге қызмет етеді. Президенттің мемлекеттік биліктің конституциялық институттары жүйесіндегі орнын белгілеуге қатысты заңгер-ғалымдардың тұжырымдары әртүрлі болып келгенімен, олардың түпкі мағынасы бірдей. Оларды қарастырып өту арқылы бұл тұжырымымыздың айқын екендігін дәлелдей аламыз. Қазақстан Республикасы Конституциясының 40-бабы 1-тармағына сәйкес, Президент мемлекет басшысы, ең жоғарғы лауазымды тұлға болып табылады. Осы орайда жетекші заңгер ғалымдардың мемлекет басшысының орны мен мәртебесі туралы пікірлеріне талдама жасай кетсек жөн болар. Академик Ғ. Сапарғалиев: Президент мемлекеттік биліктің барлық үш тармағына қатысады және олардың келісімді жұмыс істеуін қамтамасыз ете отырып, «төреші» болады десе, профессор А. Ащеулов осы көзқарасты: «Президент билік тармақтарының үстінен қарап, бүкіл «оркестрге» жетекшілік жасауға қабілетті «дирижер» рөлінде немесе билік тармақтары арасындағы конституциялық сипаттағы дауларды шешуде «төреші» болады» деп нақтылай түседі [13, 26 б.]. Отандық заң әдебиеттерінде «төреші» ұғымы Қазақстан Республикасы Президентінің өкілеттіктеріне қатысты жиі қолданылады. Белгілі болғанындай «төреші» тұжырымдамасы Францияның конституциялық тәжірибесіне негізделген. Бұл ұғым Франция Конституциясының 5-бабында мазмұндалған. Француз заңгерлері осы терминнің мән-мағынасы туралы көптеген пікірталастар жүргізген. Соларға сәйкес «төреші» сөзінің екі анықтамасы қарастырылған: біріншісі – тараптар келісімі бойынша олардың арасындағы дауды шешуші адам; екіншісі – абсолютті билеуші: өмір мен өлім төрешісі. Парламенттік режимді жақтаушылар осы терминнің бірінші түсіндірмесін, ал президенттік билікті жақтаушылар екінші түсіндірмені қарастырады. Алайда, Франция Конституциясында президентке бірінші мағынадағы төреші функциясы берілмеген. Іс жүзінде заңдар мен халықаралық міндеттемелер мәселелері жөнінде төреші болуы Конституциялық Кеңеске берілген [14, 137 б.]. Ал, Ресейдің және Қазақстанның президенттік басқару жүйесінің үлгісі көп жағдайда Франция Конституциясынан тікелей алынғандығын білеміз. Президенттік институтын зерттеп жүрген профессор В. Малиновскийдің пікірінше, «Қазақстан Конституциясы мемлекет басшысын атқарушы билікке жақын қояды» [16, 112-113 б.]. Заң саласында ақиқатты ой- тұжырымдарымен ерекше орын алатын академик Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 33 С. Зиманов болса: «Президент мемлекет басшысы мен Үкімет басшысының функцияларын біріктіруі тиіс деп есептеймін – бұл қазіргі біздің жағдайымызда күшті президенттік билікті қамтамасыз етудің ең жақсы нұсқасы» деген болатын [16, 223 б.]. Бұл пікірлердің барлығын саралай қарастырар болсақ, Президенттің мемлекеттік билікті бөлу қағидасын қамтамасыз ете отырып, Конституцияда белгіленген қызмет аясы шеңберінде заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарының келісіп жұмыс істеуіне қол жеткізетіндігін көреміз. Академик С. Зимановтың мемлекеттің биліктің бөлінуі үйлесімді басымдық негізінде жүзеге асатындығы жайындағы жоғарыдағы тұжырымы оны дәл бейнелей алады. Жоғарыда айтылып өткен қазақстандық жетекші заңгер-ғалымдардың ой-тұжырымдары әлі де өзектілігін жоя қойған жоқ. Осы жерде беріліп отырған қандай-да бір пікірді жақтап немесе сынап қарамастан бұрын, өзіміздің көзқарасымызды да білдіру қажет деген ойдамыз. Ізденуші ретінде Қазақстан Республикасы қолданыстағы Конституциясының ерекшеліктеріне орай мемлекет басшысы институты билік тармақтарының барлығының үстінен қарап, үстемдік құрады деген көзқарасты жақтаймыз. Мұндай жағдайға батыс елдерінде «президенциализм» деген атау берілген. Бұл ұғым саяси-билік жүйесіндегі мемлекет басшысының алатын өкілеттіктері деңгейінің ұлғаюын білдіреді. Басқаша айтқанда, «президенциализм» арқылы президенттік басқару нысаны күшейеді, оның басты көрінісі Конституция нормаларында президентті жауапкершілікке тарту тетігін көре алмайсыз, әрине мемлекеттік опасыздық үшін аса күрделі импичмент білдіру ресімін айтпағанда. Президенциализм туралы айту үшін дейді Б. Майлыбаев: «президент институтымен қатар мемлекеттік билік жүйесінде президенттің басымдықты жағдайы болуы қажет» [17,32 б.]. Қазақстанның Тұңғыш Президентінің мәрте- бесі мен өкілеттігі Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен айқындалады деген жаңа норма енгізілді. Президент тағына үміткерге қойылатын талаптардың біреуі күшейтілді – Республика Президенті болып енді тумысынан республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда соңғы он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады. Сонымен бірге, Парламенттің рөлі күшейтілгеннен кейін, билік тармақтары арасындағы өкілеттіктер түріндегі тежемелік және тепе-теңдік жүйесі анағұрлым тиімді және үйлесімді қалыптаса бастады. Президент өкілеттіктерінің Үкіметті, Конституция- лық Кеңестің үштен екісін, Орталық сайлау комиссиясын, Есеп комитетін жасақтау және олардың жұмысын бақылау сияқты бір бөлігі Парламентке берілді. Сөйтіп, Президенттің Парламентке, Үкіметке, Жоғарғы сотқа, Орталық сайлау комиссиясына, Ұлттық банк пен жергілікті атқарушы органдардың басшылары- әкімдерге қатысты өкілеттігі нақтыланды. Мәселен, енді Президент тұтастай Парламентке ғана емес, оның Палатасына кезекті және кезектен тыс сайлау тағайындай алады. Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде қол қояды (бұрынғы норма бойынша 15 жұмыс күні болатын). Заң шығарушы билік тармағы, аса маңызды мемлекеттік институттардың бірі ретінде Парламент ХІІІ ғасырдың өзінде пайда болған екен, ал президенттік институтының екі жүз жылдай тарихы бар. Соған қарамастан, президенттік институты қазір көптеген елдерде басқару нысаны ретінде таңдап алынған. Мәселен, Франция, Швейцария, Австрия, Чехословакия, Польша, Эстония, Литва, Латвия, Түркия, Италия, Греция, Португалия, Исландия, Мальта, Африка елдерінде президенттік институты енгізілген. Алайда, аталған бұл елдердің ешқайсысы президенттіктің «классикалық» американдық үлгісін толықтай сіңіріп алған жоқ. Көп жағдайда бұл елдерде президенттік биліктің аралас үлгісінің пайда болуына алып келді. Қазақстанда классикалық президенттік республиканың негізгі белгілері жоқ дей аламыз, себебі: 1) Үкіметті Президент Парламенттің көмегімен жасақтағанымен, Премьер-министрдің лауазымы бар; 2) Президенттің конституциялық- құқықтық мәртебесі оның Үкіметті басқару құқығының болуын көздейді, бірақ қазақ президенті заң жағынан алғанда одан алыс тұр; 3) Президент заң шығару бастамасы құқығына, конституциялық реформаны жүргізуге бастама жасаудың басымдықты құқығына ие, сондай-ақ референдум өткізу туралы шешім қабылдайды; 4) Президент Парламентті тарату құқығына ие; 5) Үкімет өзінің бүкіл қызметінде Президенттің алдында жауапты болғанымен, Парламент оған сенімсіздік білдіру құқығына ие; 6) Қазақстан Республикасының бірінші Президентінің өкілеттік мерзімі 7 жыл, дегенмен Президент соңғы өзгерістерге сәйкес, ендігі жерде 5 жыл мерзімге сайланады; 7) Парламенттің Үкіметті бақылау өкілеттігі әлі де едәуір шектелген. Ал, осы мәселе жайлы өз көзқарасымызды білдірер болсақ, ол мынадай пікірге келіп саяды. Негізінде, Қазақстанда жартылай президенттік республика нысанының белгілері нышан ала бастады деп толық айтуға болады. Ол мына ережелерден көрінеді: 1) Үкіметтің Президенттің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты болуы; 2) референдум тағайындау туралы бастама көтеруі; 3) Парламенттің бюджетті бекітуі, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізуі; 4) Президентке Үкімет басшысын тағайындауға келісім беруі. Жартылай президенттік басқару нысанын біздің елімізде нығайту үшін жария билікті, азаматтық қоғам институттарын дамытуды, халық пен билік Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. №3 (30). 2015 .................................................................................................................................................................................................. ........... 34 арасында диалог жүргізу, плюралистік режимге тән басқа да белгілердің іске асырылуын қазірден қолға алу қажет. Әйтпегенде, жартылай президенттік республикамыз әлсіз парламент пен бақылауға көнбейтін үкіметті басқаратын күшті президенттік билікке, яғни «президенциализмге» ұласып кетуі әбден мүмкін. Осы айтылғандардың барлығы саяси тұрақтылықтың маңызды шарты болып табылады. Бұл биліктің әр тармағының өз құзыреті бар екендігін және оның шегінен шығуға болмайтындығын білдіреді. Қазір арамызда жоқ, жетекші заңгер-ғалым, академик Ғ. Сапарғалиевтің сөзімен айтқанда: «Билікті бөлу, олардың бірде біреуі өзгелерінің өкілеттігін шектемей, екіншісін өзіне бағындырмай және әрқайсысы өзара түсіністікпен, өзара ынтымақтастықпен қызмет істеуі тиіс болған жағдайда Конституцияға сәйкес оның үш тармағын өзара теңдестіруді де білдіреді» [1, 22 б.]. Мемлекеттік биліктің жоғарғы сатысында билік бөлу қағидасын қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Конституциясы бөлу қағидасын билік тармақтары арасында іс жүргізуді шектеу қағидасымен ұштастыруды көздейді. Қорыта айтқанда, өтпелі кезең жағдайында күшті президенттік биліктің болуы – объективті факторлардың бірі, әсіресе қоғамдағы сыбайлас жемқорлық мен ұйымдасқан қылмыстылық сияқты теріс құбылыстарға қарсы тұру керек екендігін есепке алар болсақ. Қазақстан Республикасында атқарушы билік пен парламенттің өкілеттіктерін күшейтуге басты назар аударылуын осындай тұжырыммен түсіндіруге болады деген ойдамыз. жүктеу/скачать 5,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|