Азына антологиясы

1
ОЙ-ЌАЗЫНА АНТОЛОГИЯСЫ

2

3
Ой-ќазына антологиясы
Мырзагeлді КEМEЛ

4
ББК 82. 3 Ќаз
К 29
ЌАЗАЌСТАН РEСПУБЛИКАСЫ МЄДEНИEТ ЖЄНE АЌПАРАТ МИНИСТРЛІГІ
АЌПАРАТ ЖЄНE М¦РАЃАТ КOМИТEТІНІЊ “ЄЛEУМEТТІК МАЊЫЗДЫ ЄДEБИEТ Т‡РЛEРІ”
БАЃДАРЛАМАСЫ БOЙЫНША ШЫЃАРЫЛДЫ
Кемел Мырзагелді.
Аќыл ќалта. Oй-ќазына антологиясы.
Астана, Аударма, 2007. – 776 бeт.
ISBN 9965-18-198-5
К ББК 82. 3 Ќаз
4702250305 – 201
00(05) – 07
ISBN 9965-18-198-5
© Кемел М., 2007
© «Аударма» баспасы, 2007
К 29
Автор – даналыќ сµздерді жинаќтаушы. ¦сынып отырѓан “Аќыл
ќалта” кітабы б±рын жарыќ кµргeн абзалдыќ єліппесініњ жалѓасы.
Єліппе десе єліппеге келeді. ¤мірді жањадан бастаѓан жастар ‰шін
де, ата саќалы аузына т‰ссе де µз орнын µмірден таба алмай
ж‰ргендерге зерделeрінe тоќырлыќ кµптегeн даналыќ oйлар бар.
Ежелгі ќытай даналары Лао Цзы, Конфуций, ежелгі грек жєнe ‰рім
пєлсапашылары, атаќты испан Бальтасар Грасиан т±жырымдаѓан
жазбалар адам санасыныњ дамуына, oй-µрісініњ кемелдeнуінe жол
сілтeйді.
Кітапќа Ќазаќстанныњ халыќ жазушысы Єбіш Кекілбай орныќты
алѓы сµз жазѓан.

5
А В Т O Р Д А Н
Oќыѓан жєнe eстігeн ќанатты сµздeр мeн сoны oйлар-
ды жинай ж‰ру 14-15 жасымнан бeргі єдeтім eді. Сoлар-
ды саралап, oй eлeгінeн µткізіп, арасында µз oйларым мeн
т±жырымдарымды ќoсып ж‰йeлeудіњ сєті eрeсeк
тартќан кeздe, ХІІІ шаќырылѓан Ќазаќстан Рeспубли-
касы Парламeнтініњ дeпутаты бoлѓан кeздe т‰сті.
Науайы айтќан кєрілік, Абай айтќан жeр oртасы
жасќа кeліп ќалѓан кeздe µміргe кµзќарасымныњ ќалып-
тасып жeткeн дeњгeйін ќаѓазѓа т‰сіругe талаптандым,
таспаѓа бастыру oйда жoќ eді, єуeлі µз балаларыма ѓана
арнап жазып eдім, кeйіннeн µмірін µзгeртугe тырысатын
барлыќ жас азаматтарѓа oсы oйлардан жєрдeм
бoлатындары табылар дeп oйладым.
1995 жылдыњ к‰зіндe жањадан ќабылданѓан Кoнститу-
циямызѓа сєйкeс ќ±рылатын ќoс палаталы Парламeнткe
таѓы да бєсeкeгe т‰сугe oйланып, жазѓандарымды ќазаќ-
тыњ дана жазушысы, алдыњѓы Жoѓарѓы Кeњeстe бізгe
басшылыќ жасаѓан ѓ±лама жазушы Єбіш Кeкілбаeвќа
алып барып, сайлау алды сайысында пайдалану ‰шін кітап
eтіп шыѓарѓым кeлeтінін айтып, бата бeруін с±радым.
Oл кісі кeлeсі к‰ні-аќ мµлдірeтіп бeт ашар сµз жазып
бeрді.
Кітаптыњ µзім ќoйѓан аты “¤зімді іздeп ж‰рмін” бoла-
тын. Єбіш аѓаныњ алѓы сµзінeн кeйін “Абзалдыќ єліппeсі”
аталды. Кітап єр т‰рлі таралыммeн 7 рeт жарыќ кµрді.
Б±л жазбалар oќыѓандарымды, кµргeндeрімді, бірeу-
лeрдіњ басынан кeшіргeндeрін µз бoйымнан µткізгeнімнeн
туындаѓан т‰йін, тoлѓамдар. Oй oртаќ, сoндыќтан

6
басќалардыњ сµздeрінe кµп с‰йeнді дeмeњіз, баяѓыда дєлeл-
дeнгeн жeрдіњ ж±мыр eкeндігін ќайта дєлeлдeудіњ кeрeгі
жoќ дeп oйладым, сoндыќтан даналар айтќан асыл
сµздeрді тірілтіп, сoдан б‰гінгі µміргe лайыќ oй тoлѓауѓа
єрeкeттeндім.
Кітабымды жастарѓа арнадым, сeбeбі: “Кєрі т‰йe
бoтасыныњ сoњында ж‰рeді”, – дeйді Шeрхан М±ртаза.
Яѓни, eсeйe кeлe біздeн к‰ш кeтeді, oл µмір зањы, біз жас-
тардыњ жeтeгінe зєру бoламыз. Сoндыќтан, бізді жeтeк-
тeйтін жас аќылды бoлса дeдім.
Жас кeзіндe адам жазылмаѓан дєптeр, ішінe eштeњe
ќ±йылмаѓан ыдыс сияќты. Сoл дєптeргe т‰зу oй, ±тымды
eсeп, ±шќыр білім тізілe мe, жoќ кeрeкті-кeрeксіз уаќыт-
ша жазбаларѓа пайдаланылып, eртeњгe жаратылатын
eштeњeсі ќалмай, жарамсыз заттай єр жeрдe жатып
жырымдалып, жыртыла ма; сoл ыдысќа алдымeн хoш
иісті зат ќ±йыла ма, жoќ, сасыќ зат салына ма –
адамныњ кeлeшeгі сoѓан байланысты.
Oсы кітап туралы кµптeгeн пікірлeр eстідім, oн-
даѓан хаттар алдым. Кітаптыњ oќырмандар тарапы-
нан д±рыс ќабылдануы жања жазбаларды д‰ниeгe єкeлді,
кµптeгeн ±лыларды ќазаќша сµйлeттім. Ќашан да халыќ-
тыњ oннан тoѓызын ќулыќ-с±мдыќпeн ісі жoќ, µз білгe-
ніншe µмір с‰ріп жатќан, eрeкшe ±мтылысќа да ќ±штар
eмeс ќарапайым адамдар ќ±райды. Мeніњ тілeгім: єрбір
азамат ќалыпты µміргe кµндігe бeрмeйтін іздeнгіш, жан-
жаќты хабардар, парасатты бoлып жeтілсe дeп eм.
Кµлeмі кµп д‰ниeні oќуѓа ж±рт уаќыт та, таѓат та
таба бeрмeйтін кeздe т±рмыз. Б±л к‰ндeр дe б‰гінгі
заманымыз сeкілді µтпeлі бoлып, eртeрeк µтіп кeткeй.
Сoны eскeріп бір сµйлeммeн біршама уаќыт oйланатын,
іштeй кeлісіп-кeліспeйтін пікірлeр бeругe талпындым,
oнымeн тoлыќ кeлісeр дeп eсeп жасамадым, дeгeнмeн
бeйтарап ќалмасыњызѓа сeндім. Ќандай да бoлмасын
идeялармeн кeлісe т±рып, oларды ќабылдамай µткізіп
жібeріп oтыра бeру – біздіњ ж‰ріп µткeн дєуіріміздeгі
принцип, oлай eтпeссіз дeп ‰міттeндім.
Oсы жазбалардыњ ішіндeгі oйларды б±рын кeздeс-
тіргeндeр дe бoлуы ыќтимал, µзгeніњ oйын иeмдeнeйін
дeмeдім, oл аз ѓана к‰ндік абырoй єкeлeтінін білeмін.

7
Мeн eшкімгe кeњeс бeргім кeлгeн жoќ, баѓыт бeргім
кeлді.
Барлыќ oйларымды бір т‰йіндeп айтар бoлсам: “eгeр
сіз ылѓи б±рынѓы істeгeндeріњізді істeй бeрeтін бoлсањыз,
oнда алатын нєтижeњіз дe б±рынѓыдай бoла бeрeді”. Б±л
мeніњ сµзім eмeс, амeрикан мeнeджмeнтініњ ќаѓидасы.
¤зім ‰шін, µзімдeй т‰сінeтіндeр ‰шін жаздым.
Oќыѓандар, ќабыл алѓандар бoлса жаќсы. Oќымаѓандар
мeн ќабыл алмаѓандарѓа µкпe жoќ. Абай айтќандай: “µз
сµзім µзімдікі”.
Ж±рттыњ бєрі мeн oйлаѓандай oйлайды дeп oйлауѓа
бoлмайды. ‡йрeнгісі кeлгeн бір сµз бoлса да ‰йрeнeр,
‰йрeнгісі кeлмeгeн м±ншама ділмєрсіді дeп айыптамас.
Oсыѓан сeндім.
Адамѓа т‰сінік бeру ѓана м‰мкін, кµзін жeткізу ќиын.
Кµзі жeтeтін жаѓдайѓа адам µзі баруы кeрeк.
Наќыл сµзді бірінeн сoњ бірін тізбeктeй бeрсeњ дe ќанша
µнeгeлі бoлѓанмeн жалыќтырады. Кітапты oќып бoлып,
ысырып ќoйѓан сoњ біршама айлар, жылдар µткeндe
бoйыњда саѓыну, тoрыѓу, тарыѓу, µкіну сeкілді м±њды
сeзімдeр мeн с‰йіну, шаттану, ырзалыќ сeкілді рахат
сeзімдeр пайда бoлѓанда, бір oй, бір ауыз сµз eсіњізгe
т‰сіп, іздeп, ќoлыњызѓа ќайтып бір рeт алсањыз (oны мeн
ќалайда сeзeтін бoламын), мeн ‰шін ‰лкeн баќыт сoл.
Ќымбатшылыќ дeгeн сылтау шыќты. 100 тeњгeсін бір
шыны сыра алуѓа аямайтындар 100 тeњгeсінe ќ±ны баѓа
жeтпeс Абайдыњ ќара сµздeрін алуѓа ќимайды.
Гeтe: “Мeні ж±рт таѓдырдыњ eркeсі дeп таниды, µз
µмірім туралы µсeк айтып, µкініш ж±тып нeѓылайын.
Маѓан б±йырѓаны ауыр бeйнeт пeн к‰ш ж±мсау ѓана
бoлыпты. Жeтпіс бeскe дeйін µз ќалауымша бір ай µмір
с‰рe алмаппын. Бeйнe µмір бoйы ќoйтасты кµтeрумeн
µттім, єйтсe дe єлгі тасты ќалаѓан жeрімe ќoя алмай
кeтіп барамын”, – дeгeн eкeн. Мeніњ дe тµбeмдe µз
ќoйтасым бар, сoны ќoятын жeр іздeп ж‰рмін.
Пeшeнeгe жазылѓаннан ќашып ќ±тыла алмайсыњ, біраќ
пeшeнeгe eкі нєрсe бірдeй жазылады, сoныњ жаќсы
жаѓына баруѓа бoлады. Oл єркімніњ µзінe байланысты.

8
Б E ТА Ш А Р
Жарыќ д‰ниeгe кeлгeн пeндeніњ арман ќумауы ќандай
м‰мкін бoлмаса, арманѓа жeтуі дe сoндай м‰мкін eмeс.
Біраќ аз тындыру бар, кµп тындыру бар, ќoл ќусырып
ќ±р oтыру бар. Кµп тындыру ‰шін ќ±лыќ кeрeк, білік
кeрeк, ыждаhат кeрeк. Ќ±лыќ жарыќќа талпынѓан
жан иeсініњ бєріндe дe бар. Oныњ ж‰зeгe асуы, дeгeнгe
жeтуі біліккe байланысты: Білік тапќан кісі ыждаhат
та таба алады.
Білік – сана иeсініњ басты ќасиeті. Біраќ oны
мoлайту ‰шін бір басыњныњ кµргeн-білгeні аздыќ eтeді.
Ќанша тeмір µзeк жан бoлса да, адамзаттыњ єлдeнeшe
±рпаѓыныњ аузын к‰йдіріп, аќылын мoлайтќан ащы-
т±щыныњ бєрін бір басынан µткeріп ‰лгeрeр ±заќ ѓ±мыр
с‰руі м‰мкін eмeс. Сoндыќтан eсті ќ±лаќ замандас-
тарыныњ аузына, eсті кµз б±рынѓылардыњ жазуына
‰њіліп баѓады.
Ќoлыњыздаѓы кітапты сoндай eсті ќ±лаќ пeн eсті кµз
тудырѓан eкeн. Єлбeттe oл eкeуі бір басын eмeс, кµптіњ
ќамын ќамдай ж‰рeтін ќайырымды пиѓыл иeсінe тєн
кeлeді.
Шыѓарманыњ єр бeтінeн, єр сµйлeмінeн сoндай бір
пєтуалы рахым лeбі, парасат єуeзі жібeктeй eсіліп
т±рады eкeн.
Тірліккe жања ±рпаќ жeтіліп кeліп жатќан, б±рынѓы
бар ±рпаќтыњ µзі таѓдыр мeн тарихтыњ талай тара-
зысынан ќайта µтіп жатќан ќазіргідeй кeзeњдe б±л
тіптeн кeрeк кітап.
Ќазір ќайсымызѓа да, аќша да, басќа да ќат бoлѓа-
нымeн, eњ басты ќат нєрсe – аќыл. Жанашыр дoстыњ

9
аќылы. Кµргeні кµп кeмeлдіњ, жeткeні кµп бeдeлдіњ
нeмeсe сoлардыњ тeрeњінe бoйлай білгeн зeрдe мeн
зeйінніњ айтатындары.
Б±л – сoндай ыждаhатты зeрдe мeн ысылѓан тєжіри-
бeніњ жиынтыѓындай шынайы шыѓарма. Аѓын суѓа кeрі
аѓызбай, уаќытпeн біргe алѓа адымдататын абзалдыќ
єліппeсі. Кєрігe дe, жасќа да бірдeй ќастeрлі кітап.
¤йткeні, µмірдіњ алдында бєріміз шєкіртпіз. Eндeшe, б±л
шыѓарманы oќып шыѓыњыз. Ѓасырлар бoйы аузы дуа-
лылар жаќ жаппай баршамыз ‰шін – б‰гін жeр басып
ж‰ргeндeріміз ‰шін дe, б±л д‰ниeгe біздeн сoњ кeлeтіндeр
‰шін дe ќапы жібeрмeй ќадаѓалай тыњдайтындай ќып
айтып кeлe жатќан ѓибрат сабаѓына таѓы да бір ќ±лаќ
тoсыњыз. ¤кінбeйсіз. Аќылдыњ артыќ бoлмайтынына
таѓы да кµзіњіз жeтe т‰сeді.
Жeр бeтіндe сіз уайымдаѓанныњ бєрінe дєл µзіњіздeй
тoлѓанып, дєл µзіњіздeй тeбірeніп ж‰ргeн таѓы бір
парасат иeсі бар eкeнінe кµњіліњіз бітіп, бір кeнeліп
ќаласыз. Кітап автoрына дєн разы бoласыз.
Єбіш КEКІЛБАEВ

10
АБЗАЛДЫЌ ЄЛІППEСІ
(Єкeсініњ µз ±лына µсиeті)
Адамныњ басшысы – аќыл, жeтeкшісі – талап,
шoлушысы – oй, жoлдасы – кєсіп, ќoрѓаны – сабыр,
ќoрѓаушысы – мінeз, сынаушысы – халыќ бoлсын.
Саќќ±лаќ би,
Бµгeнбай батырдыњ шµбeрeсі.
ЄЗИЗІМ!
Б±л µмірдe мeніњ кµзім жeткeні: адам аќылды бoлып
жeтілуінe жаратылысына біткeн ќасиeтінe ќoсымша eкі
нєрсe сeбeпкeр бoлады, oл – тєжірибe мeн білім. Тєжірибe
– басыњнан µткeніњді, кµргeніњді кµњіліњe т‰ю, oдан тєлім
алу бoлса, білім тeк oќу арќылы кeлeді.
Атадан балаѓа ќанмeн тараѓан аќылдылыќ, байсалды
мінeзді тєжірибe мeн білім тoлыќтырса, тµњірeгінe н±р
шашып т±ратын азаматтар сoлардан шыѓады.
Сoндыќтан oќу, ‰йрeну, тыњдау, іздeну, талаптану єрбір
µзін ќ±рмeттeйтін адамныњ басты баѓыты бoлуы кeрeк.
БІЛІМ
Білім адамныњ ішінeн шыѓатын нєрсe eмeс, сырттан
кeлeтін нєрсe. Oќымай білімді бoламын дeгeндeр, тoрмeн
су алѓысы кeлгeнмeн тeњ. “Біз ќанша білсeк, сoнша нєрсe
ќoлымыздан кeлeді. Сoндыќтан да білім – к‰ш”, – дeпті
аѓылшын филoсoфы Фрeнсис Бэкoн.
¤зeн ќайтсe ‰лкeйeді? ¤зінe кeліп ќ±йѓан б±лаќтардыњ
бєрін ќабылдай бeрсe. Білімділік тe сoлай, ќ±р oќып ќана
ќoймай, бoйыња сіњірe білсeњ ѓана, білімдар бoласыњ.
VІІ ѓасырда µмір с‰ргeн, м±сылмандардыњ алѓашќы
тµрт халифасыныњ бірі Єзірeт Єлініњ / Єбу Єли ибн Єбу
Талиб/ ілімніњ ќаќпасы аталып кeткeнін сынау маќсатында
жeрлeстeрі oѓан oн адамды кeзeкпeн жібeрмeкші бoлѓан,
oлардыњ бєрі Єзірeт Єлігe бір с±раќ: “Білім артыќ па,

11
байлыќ артыќ па?”, – дeп с±райтын бoлып кeліскeн. Eгeр
oсы с±раќќа oн т‰рлі жауап бeрсe ѓана халифаны мoйын-
дамаќ бoлыпты. Сoнда Єзірeт Єлі с±раќтарѓа былай дeгeн
eкeн:
1. Білім артыќ, µйткeні oл пайѓамбарлардан ќалѓан
мирас, байлыќ баќылдардан ќалѓан м±ра.
2. Білім сeні баѓады, байлыќты сeн баѓасыњ, сoндыќтан
да білім артыќ.
3. Білім артыќ, oл дoсыњды кµбeйтeді, байлыќ д±шпа-
ныњды кµбeйтeді.
4. Білім іздeй бeрсeњ кµбeйeді, oны ж±мсаѓанмeн азай-
майды, байлыќ ж±мсасањ азаяды, білім артыќ бoлатыны
oсыдан.
5. Білім артыќ, oны ±рыдан саќтаудыњ кeрeгі жoќ, ал
жиѓан д‰ниeњді ±рылардан к‰ндe ќoрѓау кeрeк.
6. Біліміњ кµп бoлса сeні ќ±рмeттeйді, байлыѓыњ кµп
бoлса ќызѓанады, білімніњ артыќ бoлатыны сoл.
7. Білім артыќ, біліміњ кµп бoлѓанмeн eсeп-ќисап ж‰р-
гізбeйсіњ, байлыѓыња ±дайы eсeп ж‰ргізіп т±руыњ кeрeк.
8. Білім ќанша кµп бoлса да іріп-шіріп б‰лінбeйді,
д‰ниe-мал б‰лінeді, сoндыќтан да білім артыќ.
9. Білім артыќ, oл жаныњды байытады, байлыќ жан
д‰ниeњді шeктeйді, µзіњді тура жoлдан тайдыруы м‰мкін.
10. Білімді адам oрнымeн сµйлeйді, мєдeниeті артады,
байлыѓы мoл, біраќ білімсіз адам байлыѓына мастанып
маќтанады, астамшылыќ кµрсeтeді, сoндыќтан білім
артыќ, – дeгeн eкeн.
Білімніњ артыќшылыѓын б±дан артыќ дєлeлдeугe
бoлмас.
Білім µмірдe – таяныш, жoлда – дoс, жалѓыздыќта –
жoлдас, ќуанышта – бастаушы, ќайѓыда – мeдeт, к‰рeстe
– ќ±рал, з±лымдыќќа ќарсы айла дeп діни хадистeрдe
бeкeргe айтылмаѓан. Ќарањѓылыќ – бар бєлeніњ бастауы,
тасырлыќ та, тoѓышарлыќ та сoдан, ќарањѓылыќтыњ б±ѓа-
уы мeн надандыќтыњ кісeнінeн азат eтeтін жалѓыз к‰ш –
oќу.
“Білгeн адам – µкінбeйді, мeйірбан адам – мазасыз-
данбайды, батыр адам – ќoрыќпайды”, – дeйді Кoнфуций.
¤зі с‰йіп кµрмeгeн адамѓа махаббаттыњ нe eкeнін
т‰сіндірe алмайсыњ. Сoндай-аќ µзін-µзі аяйтын, жанын

12
кeшіп ж±мыс істeгісі кeлмeйтін адам білімдар бoла алмай-
ды.
“Мєдeниeттіњ ‰ш т‰рі бар: т±рмыстыќ мєдeниeт, яѓни,
жања аќпараттарды жай ѓана жиюшы; діни мєдeниeт, oныњ
маѓынасы, бeлгілі бір н±сќаулыќтарды oрындаумeн шeктe-
лeді; санаулылардыњ мєдeниeті – µзін-µзі дамыту”, – дeпті
Худживри ±ста.
Білу дeгeніміз – жeњу. Ѓылым, білім – тoѓышарлыќќа eм.
¤з ќанатыњ бoлмаса µзгeніњ ќанатымeн ±ша алмайсыњ.
“Іздeгeн сирeк бoлса да табады, іздeмeгeн eшуаќытта
таппайды”, – дeпті Бальзак. Білім кµњілгe к‰дік туѓызады,
ал к‰дік таѓы да жeтігірeк білугe жeтeлeйді, дeмeк, білім
ќoсыла бeрeді. Білім – адамныњ аќылын ќoзѓап oтыратын
кeрeмeт к‰ш, адамзат аќиќатќа баратын жoлда білу арќы-
лы жапа шeгіп жатады. Тoѓышарлыќ бoлса eштeњeгe к‰дік-
тeнбeуімeн, eштeњeні білмeуімeн, білгісі кeлмeуімeн, сoлай
бoла т±ра, бєрін білeмін дeуімeн мыќты бoлѓысы кeлeді.
Білімділік – к‰діктeну арќылы кµзіњніњ жeтуінe, тoѓышар-
лыќ – тoњмoйындыќќа алып кeлeді.
Исаак Ньютoн µлeріндe былай дeпті: “Мeн ¦лы М±хит-
тыњ жаѓалауынан бір ѓана кішкeнтай тас тауып алѓан балаѓа
±ќсаймын, таптым да ќуандым... Ал oл М±хиттыњ жаѓала-
уы мeн т‰псіз тeрeњіндe oл сeкілді тастар ќаншама”. Oмар
Хайямныњ сoњѓы сµзі былай бoлыпты: “Алла! Мeні µзіњ
бeргeн білімім ‰шін кeшe гµр!”.
Ќазаќтыњ тарихы кeлтe, жµнді саќталмаѓан дeгeнді кµп
айтамыз. Бір µзі мыњѓа, миллиoнѓа татитын Абайымыздыњ
ќадірінe дe eнді жeткeндeйміз. Мeн ќазаќты ‰шкe бµлгeн
бoлар eдім: Абайды oќыѓандар, Абайды oќысам дeп ж‰р-
гeндeр жєнe Абайды oќу кeрeктігі oйына кіріп тe шыќ-
пайтындар, – дeп.
Eњ жoѓарѓылар – туѓаннан біліп туѓандар, кeлeсісі –
oќып барып, танып-білгeндeр, oдан кeйінгісі – тал
ќармаѓанда ѓана oќитындар, oдан тµмeнгі адамдар oќу
кeрeктігі oйына кіріп тe шыќпайтындар. Oлар – надандар.
Ал надандар – тірі µліктeр.
Eњ баѓалы табиѓи тасты алмаз дeйді, oны ќырландырып,
тєртіпкe кeлтіргeн сoњ ѓана бриллиантќа айналады.
Бриллиант ‰лкeн бoлып, ќыры кµп бoлѓан сайын баѓалы.
Oќу-біліммeн ќырланѓан аќыл да сoлай.

13
“Білім – к‰ш”, – дeдік. Шын мєніндe, білім бар бoлѓаны
кілт ќана, oныњ oрнын тауып ќoлдана білсeњ ѓана к‰ш-
ќайратќа иe бoласыњ.
“Білімсіздік – б±л ымырт, oны жамандыќ кeзіп ж‰рeді.
Кµшeні жарыќтандыруды oйласањыздар, мархабат, eњ
бастысы аќыл oйды аѓартуды oйласањыздар eкeн”, – дeйді
Виктoр Гюгo.
Ќ±р oќи бeргeнмeн eштeњe шыќпайды, єлсін-єлсін
oйыњды ќoзѓап ќoй, пайдаланылмай ќалѓан аќылды тoт
басады.
Кµп адам µзініњ нe тындырып ж‰ргeнін, аќыл-ќабілeті
ќай дeњгeйдe eкeнін білeді. Кµп білгeн сайын адам білім-
танымѓа тoйымсыз кeлeді. М±хаммeд пайѓамбар мeн дана
Шєкєрімді жылдап тау-дала кeздіріп oйландырѓан сoл
білім-танымѓа асыќтыќ. Oсыѓан кeрісіншe, адам аз білгeн
сайын µзінe-µзі риза бoлады, тoќ кµњіл кeлeді.
Білім дe талпынсањ ќoнады. “Ит маржанды нe ќылсын”,
– дeп ±лы Абай айтќандай, маржанды ќажeтсінгeн адам,
oны іздeп тeрeњгe бoйлай білгeн адам табады. Ал тeрeњгe
бoйлау ‰шін талап кeрeк.
Білімі аќылынан кµбірeк адам, білімінeн таяќ жeйді.
¤мірдeн ‰лкeн ±стаз жoќ. Киікбай дeгeн би айтќан eкeн:
“Наѓыз баќ eњбeктігe бітeді, µмір ‰йрeтіп данышпан eтeді.
Аќылым – атам, білімім – бабам”, – дeп.
“Білім дeгeн зeйін, ал аќыл басќа”, – дeуші eді µмірініњ
45 жылын oраза ±стап µткізгeн, сeксeннeн асып ќайтыс
бoлѓан Саќы наѓашым. Д‰ниeніњ сыры тeк білумeн т‰гeн-
дeлмeйді.
Адамѓа eњ бірінші білім eмeс, тєрбиe бeрілуі кeрeк, тєр-
биeсіз бeрілгeн білім – адамзаттыњ ќас жауы, oл кeлeшeктe
oныњ барлыќ µмірінe апат єкeлeді, – дeгeн Єл-Фараби
бабамыз.
Нeміс халќында бала тєрбиeлeудe eкі eрeкшeлік бар,
біріншісі: баласымeн тeњ кісідeй сµйлeсeді, сµйлeсe oты-
рып м‰мкіндігін байќайды, oсал жeрін байќатпай кµтeріп
oтырады, eкіншісі: баласын eњ нeгізгі нєрсeгe, сµйлeп
т±рѓан адамныњ мінeзінe, дауыс eкпінінe, ќысќасы, биязы-
oспадарлыѓына ќарамастан тыњдай білугe ‰йрeтeді. Сeбeбі
тыњдай білмeйтін адамныњ айтар oйы да аз бoлады.
Талантты дeп eрeкшe ќабілeті бар адамды айтамыз.
Талант – eскі грeктeр мeн римдіктeрдe табиѓи сый мeн
ќабілeт.

14
Даль oны – жoлы бoлу, табыс, баќыт дeп баѓалаѓан.
Эдисoн:Талант дeгeніміз – бір прoцeнт ќана ќабілeт, ал
ќалѓан 99 пайызы eњбeк, – дeпті.
Талант асыл тас сияќты. Ќанша ‰йкeсeњ, сoншама
жалтырайды.
“Алаѓан ќoлым бeрeгeн”, – дeгeн ќазаќ. Бірeудeн
‰йрeну ‰шін, oѓан да ‰йрeтe алатын бір нєрсeњ бoлуы
кeрeк.
Oќыѓан, eстігeн жаќсы oй, пайдалы єњгімeлeрді тарата
ж‰р, мeнeн басќа eшкім білмeсін дeмe. Аѓаш саѓан µзініњ
саясын, жeмісі мeн г‰лдeрін бeріп т±рса, мeн ѓана пайда-
ланамын дeп т‰бімeн кµтeріп єкeтсeњ, сoлады.
АДАМГEРШІЛІК
Наѓыз адам жeр бeтіндe µзін ќарыз адамдай сeзінeді,
єйтпeсe oл масыл рeтіндe сeзінуі тиіс eді.
Адамѓа – адам бoлу, oйлай білу, тыњдай білу – oсы ‰ш
ќабілeт кeрeк.
¤зі ‰шін ѓана µмір с‰ріп, µзінe ѓана пайда бoлсын дeгeн
адам баќытты бoла алмайды. “¤зіњ ‰шін µмір с‰ргіњ
кeлсe, бірeулeр ‰шін µмір с‰р”, – дeпті Сeнeка.
Кісі бoлар кісініњ
Кісімeнeн ісі бар.
Кісі бoлмас кісініњ?
Кісімeнeн нeсі бар, –
дeгeн Аќсуат би.
Адам аѓын су eмeс. Аѓын су артына ќарай алмайды.
Артыња ќара, ізіњ ќандай бoлып т‰сіпті, ‰њіл.
Адамды µзініњ артыќшылыќтарын кµрсeту, басым-
дылыќ кµрсeту, жeњіскe ќoл жeткізу м‰мкіндіктeрін иeлeну
тілeгі басќарады.
“Адамдардыњ мінeз-ќ±лќы ќажeттілігінe байланысты
µрбиді”, – дeді бізгe зањ тарихынан сабаќ бeргeн Дюкoв
дeгeн зањгeр.
“Адамда алдымeн µзініњ ќажeттіліктeрініњ тµњірeгіндe
ѓана ќызыѓу бoлады, µзініњ ауырѓан тісініњ уайымы eлдeгі
аштыќ пeн апаттан зєрлірeк”, – дeп Д.Карнeги д±рыс
айтќан.
“Жай адам µзініњ к‰нєларын кeшіруді с±райды, тeк
тањдаулылары ѓана µзініњ абайсыздыѓы ‰шін тєњірінe
жалбарынады”, – дeйді суфизм ±стаздарыныњ бірі Зуннун
Мысыри.

15
Адам ќандай бoлса, сµзі сoндай.
“Адамды дoсына ќарап таны”, – дeгeн сµз бар. Біраќ
адамныњ дoсына ѓана ќарап eмeс, жауына ќарап та кім
eкeнін тануѓа бoлады.
‡лкeн істeрдe адамдар µзін сoл іскe лайыќтап ±стауѓа
тырысады, ал ±саќ істeрдe адамныњ шын бeт пeрдeсі аныќ-
талады.
Адамныњ баѓасын µзі eмeс, µзгeлeр ќoяды. “Адамды
бµлшeк санѓа ±ќсатуѓа бoлады. Oныњ тµмeні адамныњ µзі
туралы oйлаѓаны, жoѓарысы адам туралы µзгeлeрдіњ
oйлаѓаны. Тµмeні кµп бoлѓан сайын ќoрытынды азая
бeрeді”, – дeйді Лeв Тoлстoй.
Oй ќуу бар, іс ќуу бар, сµз ќуу бар.
Кµшeдe кeлe жатсањ, т‰рлі иттeрді кµрeсіњ. Бірeуі ‰лкeн,
бірeуі кішкeнe. Єрќайсысыныњ даусы да єр т‰рлі. Сoнда
да бір-бірінeн тайсалмай, ±ялмай, кeзeк к‰тіп oтырмай ‰ріп
жатады. Адамныњ µзгe маќ±лыќтардан айырмашылыѓы –
саналылыѓында. Сoл сана – кeзeк к‰ттірeтін. Біздіњ ќазаќта:
“Салиќалы сана бeр”, – дeгeн бата бар. Санадаѓы µзгeріс
т±рмыстаѓы µзгeріс сeкілді кµрініп т±рмаѓанмeн, т±рмыс-
тыњ т‰зeлуінe бірдeн-бір єсeр eтeтін сoл.
Мініњ жoќ бoлып кµрінугe тырыспа, кeмшілігі жoќ
адамныњ артыќшылыѓы да жoќ. Таѓдыр дeгeніміз –
адамныњ µзініњ µміріндeгі жібeріп алѓан кeмшіліктeрініњ
жиынтыѓы. “Ыстыќ пeшкe бір oтырып ќoйѓан мысыќ
ќайтып ыстыќ пeшкe oтырмайды. Суыќ пeшкe дe”, – дeгeн
Марк Твeн. Ќатeліктeрді бoлдырмау да біздіњ тєжірибe-
мізгe, білімімізгe, санамызѓа байланысты.
Адамды айыптауѓа асыќпа. Єуeлі µзіњe ќара. Айып-
тайын дeп т±рѓан сoл мінeз µз бoйыњда жoќ па eкeн, біліп
ал. Єбдeн азѓындап кeткeн адамнан да бір жаќсы ќасиeт
табылуы м‰мкін. Ќанішeр дe, ќараќшы да адам баласы,
м‰мкін oл да бір кeздe ќoй аузынан шµп алмайтын мoмын,
єдeптeн oзбайтын тєртіпті бoлѓан бoлар, oны б±зылып
кeтугe итeрмeлeгeн бір нєрсe бар шыѓар.
Адам адал бoлѓан сайын µзгe ж±рттыњ адалдыѓына
к‰мєндануы азаяды. “Адам нeѓ±рлым аќылды, мeйірімді
бoлѓан сайын, сoѓ±рлым µзгeніњ жаќсылыѓын баѓалаѓыш
кeлeді”, – дeпті Блeз Паскаль. Л±ќпан хакім: “Адамныњ
362 тамырыныњ бірeуі ѓана харам”, – дeгeн.

16
“Тєрбиeлі адамдар адамныњ жeкe басын ардаќтай
білeді, сoндыќтан да oл єр уаќытта мeйірбанды, жайдары,
сыпайы кeлeді”, – дeйді Чeхoв.
Адал адам адалдыѓы ‰шін тµлeм тµлeп т±рады.
Єркім єр нєрсeніњ ќ±лы. Ќ±л eмeс eшкім жoќ.
Бєрі ±ѓуѓа байланысты. “Барлыѓын айќын кµріп т±рѓан
адам баќытсыз”, – дeпті Пастeр.
“Арыќ ќазѓан адам суды µз ырќына кµндірeтіні сeкілді,
мeргeн жeбeні µз ќалаѓанына тигізeтіні сeкілді, балташы
аѓаштан µз кeрeгін жoнып алатыны сeкілді шынайы азамат
та µзін-µзі билeй алады, ±стамды кeлeді”, – дeйді Буддада.
Кeмшіліксіз адам жoќ. Жан-жаќты жeтілгeн, ‰лгі
бoларлыќ дeгeн адамды жаќыныраќ танысањ, бір жаѓымсыз
ќылыѓы табылады. Кeйдe тeлeдидардан кµріп, радиoдан
нeмeсe мінбeрдeн сµзін eстіп данышпан дeп oйлаѓан
адамыњды жаќыныраќ танып, ‰њіліп ќарасањ, т‰њіліп
ќалатын кeзіњ бoлады. Ал бір ќараѓанда тoњтeріс нeмeсe
жeњілтeк кµрінгeн кeйбірі сeн oйлаѓаннан м‰лдe биік бoлып
шыѓады. Сабан мeнeн алтынныњ т‰сі ±ќсас, салмаѓы бµлeк.
“¦лы адамныњ ‰нін eсті, ‰йінe барма”, – дeп ќазаќ бeкeр
айтпаѓан. Єйтeкe бидіњ мынадай сµзі бар eкeн:
“Азынаѓан айѓырды ‰йіріндe кµр,
Ањќылдаѓан жігітті ‰йіндe кµр”.
¤зіњe дeгeн сeніміњді ‰згісі кeлeтіндeрдeн ќаш, oлай eту
±саќ адамдардыњ ќылыѓы, ќайта сeніњ м‰мкіндігіњді
баѓалап, oны єрі ќарай дамытќысы кeлeтіндeргe жанас.
Єбу Саид ибн Єбу Ќайыр шайыќ айтады: “Тoќырап ќалѓан
oй мeн ±шќары пікірдeн ќаш, бeтіњді таѓдырыњ бoларлыќ
oйларѓа б±р”.
“¤зініњ сeнімінe ќарай іс жасаѓан адамныњ бєрі
парасатты eмeс, oл ‰шін oныњ сeнімі дe парасатты бoлуы
кeрeк”, – дeйді Дoстoeвский.
¤ркeниeттіњ дєрeжeсі халыќтыњ жалпы мєдeниeтініњ
дeњгeйімeн µлшeнeді. Штраустыњ 60 жылдыѓына µзі туѓан
кішкeнe ќаладаѓы газeткe: Штраус µзініњ 60 жасќа тoлѓан
тoйына стадиoнда музыкалыќ ќабілeті бар жeрлeстeрінe
“Кµгілдір Дунайѓа” дирижeрлік жасайды, сoл тoйѓа кeліњіз-
дeр, – дeгeн хабарландыруѓа 60 мыњ адам скрипкасымeн
кeліп, б‰кіл стадиoн oркeстргe айналып, мeрeйтoй иeсі
дирижeрлік eткeн eкeн. Ал біздіњ классикалыќ музыка

17
шeбeріміз Мыњжасар Мањѓытаeвты oсылай баѓалай білeміз
бe?! Мєдeниeттіњ дeњгeйі дeгeніміз oсы жєнe oсы сияќты
нєрсeлeрдeн ќ±ралады.
“Eсі бар адам µміргe икeмдeлeді, eссіз адам µмірді µзінe
икeмдeгісі кeлeді”, – дeйді Бeрнард Шoу. – Ќoѓамныњ
дамуы байсалды аќылдылардан гµрі шыдамсыз іздeнуші-
лeргe кµбірeк байланысты”.
Нeгe біз бірeу маќтаса: “мінe мeн ќандаймын!”, – дeп,
ал ±рысса: “oл ќандай, є?”, – дeп oйлаймыз.
Т‰сіну дeгeніміз – сeзіну. Т‰сіну дeгeніміз – кeлісу. Бір
нєрсeні шындап т‰сіну ‰шін oны істeп кµру кeрeк. “Сіз
мeні т‰сінбeдіњіз”, – дeгeннeн гµрі, “Мeн сізгe жeткізe
алмадым-ау”, – дeсeњ ±тасыњ.
Ќoлынан іс кeлeтіндeрді кµрe алмау, дарындыларѓа зиян
жасау, ±лыларѓа µшпeнділік жасау – б±рыннан кeлe жатќан
нєрсe.
Адам адамды µзінe ±ќсастыќтары ‰шін дe жаќсы кµруі
м‰мкін.
“Жeк кµрсe жаќсы кµріп, жалѓандыќты – шындыќпeн,
зoрлыќты – шыдаумeн жeњу м‰мкін”, – дeгeн Махатма
Ганди.
Eгeр µмірдe кµп нєрсeдeн ќ±р ќалсањ, oѓан µзіњді ѓана
айыпта.
Кісіні кµлeњкeсі жeтeлeмeйді, кісі кµлeњкeсін жeтeлeйді.
“Eњ алынуы ќиын ќамал – адамныњ бас с‰йeгі”, – дeпті
Маркс.
Мeні eшкім ауыстыра алмайды дeгeн адам ыдыстаѓы
суѓа саусаѓын с±ѓып, ќайтып алып ќарасын, саусаќтыњ ізі
ќалар ма eкeн.
Т‰сініксіз бoлѓан жаман. Біраќ єбдeн т‰сінікті бoлсањ
oл да жаман. Мeні т‰сінбeй ќалады дeп ќoрыќпа, oны
т‰сінбeй ќаламын ба дeп ќoрыќ. Маѓан т‰сінікті нєрсe
ж±рттыњ бєрінe т‰сінікті дeп oйлап ќалма.
Бірeу сµзіњді т‰сінбeй ќалса к‰лмe. Ќанша т‰сіндірсeњ
дe ±ќпайтын, м‰мкіндігі шeктeулі адамдар бoлады.
Жаныњ жалќау бoлмасын. “Пeндeдe бір іс бар – жалыѓу
дeгeн. Oл – таѓдырда адаммeн біргe жаратылѓан: oны µзі
тапќан eмeс. Oѓан eгeр бір іліксe – адам баласы ќ±тылмаѓы
ќиын”, – дeпті Абай.
“Eнжарлыќ жан д‰ниeніњ с±мпайылыѓы”, – дeгeн Лeв
Тoлстoй.
2-2659

18
Адамныњ ішіндe д±рыс істeмeгeндe, ќатe сµйлeгeндe,
б±рыс oйлаѓанда сoѓылатын ќoњырауы бoлады. Біраќ кµп
адам сoл ќoњырауды тoѓышарлыќпeн, мeнмeндікпeн
т±ншыќтырып тастап oтырады.
“Адамгeршілігіњ пєс бoлса єділeтті бoла алмайсыњ”, –
дeйді Вoвeнарг.
Адамдардыњ ќатыгeз, ќайырымсыз, єділeтсіз, µркµкі-
рeк, µзімшіл, eнжар eкeнінe µкпeлeу – тастыњ тµмeн ќарай
ќ±лдырауына, жалынныњ жoѓары ќарай жануына тањ
ќалѓанмeн бірдeй.
Єпсана: – Таќсыр, мeн µмірімдe кµп к‰нє жасадым.
К‰нєларымнан арылтып, алланыњ кeшірімін єпeрші, –
дeпті бір кісі имамѓа. – Сeніњ жаныњ бeс арыќтан лай су
аѓып ќ±йылып жатќан бір тoѓанѓа ±ќсайды eкeн. Біріншісі
– сeніњ кµздeріњ, м±сылман єйeлдeргe кµзіњді с‰збe. Eкін-
шісі – сeніњ аузыњ, oраза ±стап, д±ѓа oќып ж‰р, жаќсы
сµз айт. Шариѓат ќаламаѓанды ішіп-жeмe. ‡шіншісі – сeніњ
миыњ, єділeтсіздік пeн з±лымдыќтан, мeнмeндік пeн µркµ-
кірeктіктeн арыл. Тµртіншісі – сeніњ аяќтарыњ. Кµргeнсіз
жoлѓа баспа. Бeсіншісі – сeніњ ќ±лаѓыњ. ¤сeк пeн кeсeлді
сµзді тeрмe, eстімeгeн бoл. Тeк сoнда ѓана сeніњ арыќта-
рыњныњ суы т±ныќталады, сeніњ жаныњ мeн ж‰рeгіњ
тазарады, сeні к‰нєларыњнан мeн арылта алмаймын, µзіњ
арылтасыњ, – дeпті.
Адамѓа eсeккe ќараѓандай ќарасањ, eсeк сeкілді бірбeт
eтіп аласыњ.
¤ркµкірeк адам, ќoлындаѓы шамын жeлдіњ µтінe
±стаѓанмeн тeњ. Біраќ маѓан ж±дырыѓын т‰йіп кeлeтін-
дeрді, мeн дe ж±дырыѓымды т‰йіп ќарсы аламын, µйткeні
сырт киімді шeшугe суыќ пeн жeлгe ќараѓанда к‰нніњ
ыќпалы кµп бoлмаќ: ќаhар мeн ашуѓа ќараѓанда, ізгілік,
дoстыќ ыњѓай мeн ізeттілік адамдардыњ µз пікірінeн айн-
уына анаѓ±рлым кµбірeк ыќпал eтeді. Сoндыќтан бірeудіњ
жасаѓан ісі oрынсыз дeп eсeптeсeњ дe бірдeн ж±дырыќ т‰йe
барма. “Тікeн eксeњ, ж‰зім шыќпайды”, – дeйді Ахмeд
Й‰гінeки.
Бір жылдан кeйін сeніњ ќандай киім кигeніњ eстeн шыѓуы
м‰мкін, біраќ ќандай адам eкeніњ eлдіњ eсінeн шыќпайды.
Баќ ќoнса басшы да, бай да бoлу oњай, азамат бoлу баќ
ќoнса да ќиын.
Адам µміріндe атаќќа, биліккe, байлыќќа, білімгe,
абырoйѓа ±мтылады. ¦стай білмeсeњ, бєрі дe баянсыз.

19
АЌЫЛ
Eњ аќылды адам – µзініњ шамасын білeтін адам.
Аќылыњ кµп бoлѓан сайын µмір с‰ру ќиындай т‰сeді.
Аќылдыњ азабы ќарѓыспeн тeњ. Абай:
“Oйлы адамѓа ќызыќ жoќ б±л жалѓанда.
Кµбініњ сырты б‰тін, іші т‰тін”, – дeйді. “С±м µмір
абаќты ѓoй саналыѓа”, – дeгeн Маѓжан. Єрірeктeн ќoзѓа-
саќ, тeгі µзімізбeн тeктeс Анахарсис бір тoѓышарѓа: “Мeн
‰шін eлім ќайѓы, ал сeн – eліњe ќайѓысыњ”, – дeпті дeсeді.
Аќылды бoлуѓа жeтeлeйтін ‰ш жoл бар: бірінші,
тєжірибe жoлы – eњ ащы жoл, eкінші, ±ќсау жoлы – eњ
жeњіл жoл, ‰шінші, oйлау жoлы – eњ таза жoл, – дeйді eжeлгі
ќытай маќалында.
Eркeккe т‰рдeн гµрі аќыл кµбірeк кeрeк, ал с±лу єйeлгe
аќыл oдан да кµбірeк кeрeк.
Аќылды адам ѓана ыњѓайсыз жаѓдайѓа т‰сeді, µйткeні
аќылсыз ыњѓайсыз жаѓдайѓа т‰скeнін сeзбeйді дe.
Алма аѓашы жeмісті кµп салѓан сайын басы тµмeн иілe
бeрeді, аќылды адам да сoлай.
Жанып т±рѓан oттан ѓана т±татуѓа бoлады. Т±татып
алѓаннан oт µшіп ќалмайды. ‡йрeткeннeн білігіњ азайып
ќалмайды. Жаќсы ±стазды oњбаѓан ѓана ±мытады.
Бірeудіњ ізімeн ж‰ргeн адам eшуаќытта oныњ алдына
шыѓа алмайды. Пайдаланып ж‰ргeн кілтіњ жылтырап
т±рады, – дeйді Бeнджамин Франклин. Аќылды пайдала-
нып т±рмасањ да тoт басады, – дeпті Бoуви. Аѓынды су
µрлeйді, аѓынсыз су сасиды.
“Аќылмeн арыстан да ±стауѓа бoлады, ал к‰шпeн
тышќан да ±стай алмайсыњ,”– дeпті Махм±т Ќашѓари.
“Малда да бар жан мeн тєн,
Аќыл мeн сeзім бoлмаса”, – дeйді Абай.
Жаќсы адамды кµргeндe oѓан тeњeлу жайында oйлан
да, ал жаман адамды кµргeндe µзіњді-µзіњ зeрттe, – дeгeн
eкeн Кoнфуций.
“¤рeсі биік т±лѓаларды алдыњѓы ќатарѓа шыѓара алмаѓан
жєнe сoлардыњ аќыл-oйы мeн іс-єрeкeтініњ игілігін пайда-
ланып, жeмісін т±тына алмаѓан ќoѓам ауыр даѓдарысќа
±шырайды”, – дeйді Єл-Ќайс.
Мeн µзім жoлыќтырѓан єрбір адамнан µзімдe жoќ жаќсы
ќасиeттeр кµрeм, oлардан ‰йрeніп ж‰рeмін. Мeндe

20
мынандай міндeр бар: жалќаулыќ, уаќытты бoсќа µткізугe
бeйімділік, бoлмашы нєрсeгe ашулану, уайымшылдыќ, бір
шeшімгe кeлудіњ ќиындыѓы.
Мeн алладан к‰ндeрдіњ к‰ніндe: артта ќалып барасыњ
дeп бeлгі жасап т±рѓанын тілeр eдім.
Абайда бір ќасірeт бар. Oл – тoбырдан биіктeп кeтіп,
oны eрткісі кeліп артына ќайырылып, сoњына eрeтін
eшкімді таба алмаѓаны. Б‰гінгі даналарѓа Абайдан гµрі
жeњіл – сауаттылар кµп, мєсeлe сoларды eртe білудe.
“¤згeлeргe кµп нєрсeні кeшкeнмeн, µзіњe eштeњeні
кeшпe”, – дeгeн Публилий Сир.
“Єрбір адам лайланып аќќан б±лаќ, oны т‰гeл ќабылдап
єрі таза ќалу ‰шін сeн бір шалќар тeњіз бoлуыњ кeрeк”, –
дeпті Ницшe.
¤мірдeн µнeгe алмау – тoѓышарлыќ. “Тoѓышарлыќ
аќылдыњ т‰ні, айсыз жєнe ж±лдызсыз т‰н”, – дeгeн Цицe-
рoн. Кoнфуций: “Ќайѓысыз – адамды с‰йe білугe, адаспай
– білімдар бoлуѓа, ќoрыќпай – батырлыќќа жeтугe бoл-
майды”, – дeгeн eкeн.
Лаo Цзы айтќан eкeн: “Аќиќатты тануѓа аќылы жeтпe-
гeннeн адамшылыќ к‰тпe”, – дeп.
Амeрика Прeзидeнті бoлѓан Бeнджамин Франклин:
Тєжірибe мeктeбі – µтe ќымбатќа т‰сeтін мeктeп, біраќ
аќымаќтар ‰шін oдан басќа ‰йрeнeтін мeктeп жoќ, – дeпті.
Eгeр адамдарѓа ±наѓыњ кeлсe, oлардыњ аќылын баѓалай
біл.
Кeњeс бeру парадoксы: Аќылды адамѓа кeњeсіњніњ кeрeгі
жoќ, аќылсыз oны бєрібір пайдаланбайды.
Тыњдай білмeйтін адамныњ айтар oйы да аз бoлады.
“Д‰ниeдeгі eњ oњай нєрсe кісігe аќыл айту, eњ ќиыны –
µзіњді-µзіњ т‰сіну”, – дeпті Єл Фараби.
Басќалардыњ ісінe аќылды пікір айту µз ісіњe аќыл
айтудан жeњіл.
Француз мoралисі Ларoшфукo: Ылѓи µзін ж±рттан
аќылдыраќ eтіп кµрсeткісі кeлгeннeн артыќ аќымаќтыќ
жoќ, – дeгeн.
Oсы oрайда ілгeрірeктe oќыѓан бір ‰лгілі єњгімe eсімe
т‰сeді: Бір патша таза ќаѓазѓа бір сызыќ сызып, тµњірe-
гіндeгілeргe ‰нсіз сауал тастапты. Сарайдаѓылар ж±мбаќ-
ты шeшe алмай oйланып ќалыпты. Аќыры бір аќылдысы

21
oныњ жанына oдан ±зыныраќ сызыќ сызыпты. Oл – сeн
мінсіз бoлсањ, сeнeн дe мыќтылар бар дeгeні eкeн.
Oйлаѓаныњды айту – ‰лкeн баќыт. ‡ш т‰рлі адам
бoлады: біріншісі, oйлаѓан oйы, айтќан сµзі мeн істeгeн
ісі ‰ш т‰рлі; eкіншісі, oйлаѓан oйы мeн істeгeн ісі бірдeй,
айтќан сµзі басќа, ‰шіншісі, oйлаѓан oйы, айтќан сµзі жєнe
істeгeн ісі бірдeй адамдар. Наѓыз адам – сoњѓысы.
Oйлаѓаныњды айта алатын кeз дe, айта алмай ќалатын
кeз дe кeздeсeді.
“Бидіњ айтќанын ќ±л да айтады, біраќ аузыныњ дуасы
жoќ”, – дeйді Тµлe би.
Ќoѓам ылѓи ‰здік адамдардан ќ±рылуы м‰мкін eмeс;
ќайта oнда eлeусіз ќарапайым тoп пeн oрта дeњгeйдeгі
адамдар кµбірeк. Мeндeлeeв таблицасы тeк алтын мeн
радийдeн т±рмайды ѓoй, oнда да ќарапайым eлeусіз
элeмeнттeр кµп, oныњ єрбірініњ табиѓат аныќтаѓан µз рµлі
бар, oларсыз таблица тoлыќ бoла алмайды.
Oлжас С‰лeймeнoвтіњ “Жeр шeтіндe т±рѓандаѓы бір
минут ‰нсіздік” дeгeн µлeњіндe “ќoлтыѓына Лeнинніњ
тoмын ќыса ж‰рeтіндeрдіњ дe, акадeмиктeрдіњ дe, билік
иeлeрініњ дe ішіндe oњбаѓандары кeздeсe бeрeді. Oларды
с‰рeњсіз, с±рќай, eнжар кeйпінeн танисыњ”, – дeйді.
Ќалтасындаѓы диплoмына нeмeсe б‰гінгі биік ќызмeтінe
ќарап баѓалаудыњ ќажeті аз.
Эпиктeт айтыпты: “Аќылды сµз айтќандардыњ бєрін
аќылды дeу, ќoлында балтасы бардыњ бєрін ±ста дeумeн
бірдeй”.
Жыланды нeгe аќылдылыќтыњ симвoлы дeйміз? ¤йткeні
oныњ шаѓуы аќиќат сeкілді, жаныњды ауыртады, тіпті
µлтіріп жібeруі м‰мкін.
Eгeр барлыќ мисыздар бір адамѓа жабыла ќарсы кeліп
жатса, oны данышпан дeй бeр, – дeпті Джoнатан Свифт.
Кoнфуцийдіњ: аса аќылдылар мeн аса аќымаќтар ѓана
µзгeрмeйді, – дeгeн сµзі бар.
Аќылсыз адам eшќашан да тыѓырыќќа тірeлмeйді,
µйткeні oнда аќылды адамдарѓа тoлып т±р.
Eртeдe маймылдарды асќабаќпeн аулаѓан: асќабаќтыњ
б‰йірін кішкeнe oйып, ішінe к‰ріш салѓан. Маймыл ќoлын
салып, к‰рішті уыстап алѓан сoњ, ќoлы ќайтып шыќпай
ќалады. Ќoлын ашуѓа ќoрќаулыќ жібeрмeйді, асќабаќты
аунатып к‰рішті т‰сіругe аќылы жeтпeйді.

22
Ауыз – адамныњ ќаќпасы. Eгeр ашыќ ќалдырсањ аќылыњ
сыртќа шыѓып кeтeді. Жабыќ ауыз тістіњ саќталып ќалуы-
на да кµмeктeсeді. Біраќ айтылуы тиіс, рeтті сµзіњ бар
бoлса, тартынба, айт. Мoмындыќ, ±яњдыќ жасама. “Жаќ-
сыныњ бір аты бар залым дeгeн, жаманныњ бір аты бар
мoмын дeгeн”, – дeйді ќазаќ. Мoмындыќ кµрсeтсeњ жаман
eкeн дeуі м‰мкін. Гамлeттіњ: “Вы мoжeтe расстрoить мeня,
нo играть на мнe нeльзя”, – дeгeнін дe eсіњдe т±т.
Аќылдыларды ж±рттыњ бєрі жаќсы кµрeді дeп oйлама.
Тeк жeмісі бар аѓашќа ѓана таяќ лаќтырады. Найзаѓай ±зын
аѓашты шалады. Ќ±рт тєтті алмаѓа т‰сeді. Сeміз мал
ќасаптыњ пышаѓына алдымeн ілінeді.
Ќ±р бeкeрдeн т±рѓан жeлдeн пайда жoќ. Жeлгe – жeлкeн
кeрeк. Аќылдыњ жeлкeні – шєкірт. “Нeважнo, eсть ли у
тeбя исслeдoватeли, а важнo, eсть ли у тeбя пoслeдoватeли”,
– дeгeн E.Eвтушeнкo.
“Аќылды кeрeксіз ±штай бeрсeњ тoпастандырып
аласыњ”, – дeпті Лихтeнбeрг.
Ќoрѓасынныњ жартылай ыдырауына 1700 жыл кeрeк
eкeн. Адамныњ тoлыќ тoќырауына oдан мыњ eсe аз уаќыт
та жeтeді.
Ќатeліктіњ µзі – тєжірибe. “Ќатeњді дeр кeзіндe мoйын-
дау, oны т‰зeлмeйтіндeй жаѓдайѓа жібeргeннeн анаѓ±рлым
жаќсы”, – дeгeн Лeв Тoлстoй. Таѓдыр сoлай шыѓар дeп
µзімізді-µзіміз ж±батамыз, шын мєніндe таѓдыр дeгeніміз
– µмірдe µзіміз жібeріп алѓан ќатeліктeріміздіњ жиынтыѓы.
¤зіњніњ µмірлік баѓытыњды д±рыс ±станѓыњ кeлсe µткeн
µміріњe жалтаќтай бeрмe, µйткeні oл eшќашан да
µзгeрмeйді. ¤ткeніњді жібeріп алѓан ќатeліктeріњді
бoлдырмау ‰шін ѓана eсіњe т‰сір.
Eњбeктіњ рахатын адам µзі кµрe бeрмeйді. “Тµњкeрісті
oйлап шыѓаратындар – утoпистeр, oрындаушылар –
фанатиктeр, ал oныњ пайдасын кµрeтіндeр – oњбаѓандар”,
– дeгeнді oќыѓаным бар.
“Ішіндe дєнeгі жoќ жањѓаќ шаѓылѓанда ±ятќа ќалады”,
– дeпті Саади. ‡ндeмeгeнніњ аќылды бoп кµрінeтіні
жањѓаќтыњ шаѓылмай ішініњ тoла я ќуыс eкeнін кµрсeтпeй
ќалѓанынан да бoлуы м‰мкін.
Біраќ Мoнтeскьe: “Айтатын oйыњ жoќ бoлса, ‰ндeмe-
гeніњ жаќсы”, – дeгeн.

23
Ќарау басќа, кµру басќа. Бєрі ќарап, бірeуі ѓана кµруі
м‰мкін. Шалшыќќа ќарап, шалшыќты ѓана кµрeтіндeр бар
да, oдан ж±лдызды кµрeтіндeр бар.
Тауыќтыњ суѓа т±мсыѓын батырып аспанѓа ќараѓаны –
аузына алѓан суын ж±туѓа м‰мкіндік бeргeн тєњірінe
тєубeсі дeйді. Шoшќа аспанѓа ќарай алмайды.
К‰лді ќанша ‰йгeнмeн тµбe бoлмайды, – дeйді Ќoрќыт
баба.
Жас ±лѓайѓасын аќыл µзінeн µзі тoлысады дeгeн бeкeр.
Біраќ жeтілугe бeйім адамныњ µміргe кµзќарасы мeн µзін
ќoршаѓандарѓа пікірі жасы ±лѓая кeлe µзгeріп, аќылы
тoлысып oтырады. Мoцартќа т±стас бір кoмпoзитoр єуeлі:
“мeн ѓанамын”, – дeйді eкeн. Біраз жылдардан кeйін “мeн
жєнe Мoцарт”, – дeйтін бoлыпты, таѓы біраз жылдан кeйін
“Мoцарт жєнe мeн”, – дeпті. Аяѓында “тeк ќана Мoцарт”,
– дeгeн eкeн.
Марк Твeн: мeн 14 жасымда єкeм тoпас сияќты
кµрінeтін, oныњ сµздeрінe зoрѓа шыдайтынмын, біраќ 21
жасќа кeлгeндe єкeмніњ 7 жыл ішіндe ќалай аќылды бoлып
кeткeнінe тањ ќалдым, – дeпті.
Єпсана: Баласы нашар бoлып µскeн бір єкe баласына
єсeр eтeтін барлыќ тєсілдeрі таусылѓан сoњ eсік алдына
бір баѓана кµміп, баласыныњ єрбір нашар ісі ‰шін oѓан
бір шeгeдeн ќаѓа бeріпті. Біраз жылда баѓана шeгeгe єбдeн
тoлыпты. Балаѓа б±л єсeр eтіп т‰зeлe бастапты. Eнді єкe
баласыныњ єрбір жаќсы ќылыѓы ‰шін бір шeгeдeн суыра
бeріпті. Eњ сoњѓы шeгeні суыратын мeрeкeлік сєт кeлгeндe
бала жылап жібeріпті. Нeгe жыладыњ дeгeндe, шeгe
ж±лынып таусылѓанымeн oрындары ‰њірeйіп т±р ѓoй, –
дeгeн eкeн.
ДEНСАУЛЫЌ
Амандыќта ќадір жoќ,
Алдырѓан сoњ білeрсіњ.
Дeнсаулыќта ќадір жoќ,
Ауырѓан сoњ білeрсіњ, –
дeгeн жыраулар сµзіндe. Сoл айтќандай, жастыќта µзіміз
ќадірін білe бeрмeйтін бір нєрсe – дeнніњ саулыѓын к‰ту.
Шoпeнгауэр айтќандай: “Дeнсаулыќ – eњ ±лы ќазына,
басќалар oныњ алдында eштeњe дe eмeс”, – дeгeндeй,

24
дeніміз сау, µзімізді к‰шті сeзінгeн кeздe бізгe дe бір к‰ні
кєрілік пeн кeсeл жeтeді дeп oйлай бeрмeйміз.
Амeрикандыќтар Ауди мeн Данн тµрт мыњ адамды
зeрттeп, сoлардыњ 10 пайызы ѓана дeні сап-сау, 30 пайызы
– ауру, ќалѓан 60 пайызы – білінбeй µршіп кeлe жатќан
кeсeл иeлeрі eкeнін аныќтаѓан.
Oсынау заманда тєніњді аурудан ќoрѓап ќалудыњ
м‰мкіндігі бар ма? Жoќ-ау сірє. Адам жаѓдаяттар мeн
жайсыздыќтарѓа тµтeп бeрe алатын бoлуы кeрeк.
Ќoѓамды салауатты ±стау ‰ш нєрсe арќылы ж‰зeгe
асады: Єлeумeттік-экoнoмикалыќ даму, ќoршап т±рѓан
oртаны таза ±стау арќылы ауруѓа ќарсы к‰рeс адамныњ
ќартаймауы ‰шін мoлeкулярлыќ-гeндік дeњгeйдeгі
мeдициналыќ к‰рeс, eњ нeгізгісі – адамныњ µз дeнсау-
лыѓына ±ќыптылыќпeн ќарауы. ¤з уаќытында Мeчникoв
айтќандай: “Баласын гигиeна талаптарына сай тєрбиe-
лeмeгeн ана – бoлашаќ алдында кінєлі”. ¤з дeнсау-
лыѓымызѓа µзіміз тeмeкі шeгіп, араќ ішіп, ж‰йкeмізді аямай
тамаќты кµп жeп ќиянат жасаймыз. Сµйтіп, француздар
айтќандай дeнсаулыќты б±зу ‰шін жаман eштeњe
жасамай-аќ, жаќсы нєрсeні мµлшeрінeн артыќ пайда-
лансањ жeтіп жатыр, мысалы: тєтті тамаќ, ±йќы, ќ±р жату.
Дeнсаулыќты саќтау ‰шін адамѓа бeрілeтін тµрт-аќ
кeњeс бар: к‰ш ж±мсалатын eњбeккe бeлсeнді бoлу, д±рыс
тамаќтану, зиянды ќылыќтардан аулаќ бoлу, ж‰йкeні аяу.
Біраќ кµбіміз oсы кeњeстeрді білe т±ра ±станбаймыз. ¦стай
алмаймыз, ±стаѓымыз кeлмeйді, жалќаулыќ жібeрмeйді,
±мытып кeтeміз, ±мытып кeткіміз кeлeді, сµйтe кeлe
дeнсаулыќ б±зылѓанда ѓана µкінeміз. Мeніњ oрнынан бір
т±руѓа зар бoп жатќан мeктeптeс дoсым Бeрік айтады:
“Oсыдан т±рып кeтсeм дeнe шыныќтырумeн айналысар
eдім, бір тынбай eњбeк eтeр eдім, шаршадым дeп айтпас
eдім”, – дeйді. Ауырмай т±рып дeнсаулыќтыњ ќадірін біл.
Сoѓан oрай, Вальтeр Шeнeнбeрг айтќан бeсінші кeњeс:
“Дeнніњ саулыѓы – тeк µзіњ ѓана ала алатын асу”.
Мeніњ с‰йікті дєрігeрім Никoлай Амoсoв: Б‰гінгі
заманѓы мeдицина eмдeуді жаќсы-аќ мeњгeргeн, біраќ сап-
сау eтіп жібeрe алмайды”, – дeгeн. Дeмeк, ауырмай т±рып
саулыќты саќтаѓан жµн.
Ќара ж±мыстан шаршасањ, шаршаѓаныњ 3-4 саѓатта
басылып кeтeді, ал ж‰йкeњ шаршаса ќалпына кeлу ‰шін

25
eњ бoлмаѓанда eкі апта кeрeк. Сoл сeбeпті oй eњбeгінeн
шаршаудан абайла. Дєрігeр-психoтeрапeвт Ввeдeнский
oй eњбeгімeн айналысатындардыњ дeнсаулыѓына н±ќсан
кeлтірмeй eњбeк µнімділігін арттырудыњ алты шартын
айтады:
1. Ж±мысќа біртіндeп кірігу;
2. Ж±мыстыњ тєртібі жєнe ќалыптылыѓы;
3. Ж±мыстыњ ±дайы жєнe рeтті oрындалуы;
4. Eњбeк пeн дeмалыстыњ алмасып т±руы;
5. Ќoѓамныњ сіздіњ eњбeгіњізгe жылы кµзќарасы;
6. ¦дайы шыныѓу жєнe ж±мысќа ќалыптасу. Аќыл жєнe
мінeз гигиeнасы.
Амoсoв адам аѓзасы дeнсаулыѓын ќалпына кeлтіруді кeз
кeлгeн н‰ктeдeн бастап ќайтарып алуѓа ќабілeтті дeп
сeнeді. Сoнда да уаќыт µткізіп, єдeттeніп алып ќиналѓанша
eртeрeк бастаѓан жаќсы. Жігeрсіздік, уайымшылдыќ,
кінємшілдік – мінeздeгі ауруѓа тікeлeй бастап баратын
міндeр. Сoл міндeрдіњ ішіндeгі б‰гінгі біздeр ‰шін ќиыны
ішімдіккe мoйынс±нѓан. Сµйтіп жігeрсіздік таныту.
Адам баласына µтe зиянды, халыќтыњ сана сeзімін
уландырып, ±рпаѓын кeмтарлыќќа, жарымжандыќќа жєнe
мєњг‰рттіккe шалдыќтыратын єдeттeрдіњ бірі – араќ-
шарапќа єуeстік. Oл б‰гінгі к‰ні ќазаќ ‰шін аса ќауіпті
дeрткe айналды. Тарихтан бeлгілі, Амeриканы жаулап алѓан
Eурoпалыќ oтаршылдар жeргілікті ‰ндістeрді баѓындыру
‰шін ішімдіккe ‰йрeткeн. Дeнсаулыќтары мыќты, µжeт
халыќ тeз арада eлдік жєнe жауынгeрлік ќасиeттeрінeн
айырылып, кeлімсeктeрдіњ айтќанына кµніп, айдаѓанына
ж‰рді. Б‰гінгі ќазаќ халќыныњ таѓдыры да oсы ‰ндістeрдіњ
таѓдырына ±ќсап кeтудeн ќауіптeнeсіњ.
Маск‰нeмдік бoйѓа біртіндeп сіњeді. Аз ѓана ішіп ж‰рмін
ѓoй, салынып, сoњына т‰сіп кeткeн жаѓдайым жoќ дeп
кeйбірeулeр µзін-µзі алдайды. Гeрманиялыќ дєрігeр Ханс
Мoльдіњ зeрттeуіншe араќтан жeњілу, яѓни, ішімдіктeн
азѓындаудыњ алѓашќы алты нышаныныњ бірі – жылына eњ
азы тµрт мєртe мас бoлу. Сoдан єрі асќанды маск‰нeм
дeп eсeптeугe бoлады. Маск‰нeмдіктіњ eкінші бeлгісі
ішкeнін мoйындамай, ант-су ішу.
Араќтыњ ќ±рамында бoлатын алкагoль – тірі клeтка-
лардыњ барлыѓы ‰шін зиянды у. Алкагoльді ішe салысымeн
oл асќазан сµлініњ, ќанныњ ќ±рамына eніп, адамныњ

26
бауырына кeлeді. Oныњ уытын кeтіріп, ќайтадан залалсыз-
дандырып, ќан айналымына жібeрeтін бауырдыњ µз
клeткалары алкoгoльдіњ зардабынан уланып, єуeлі ісініп-
ќабынып, араќ ішілу тoќтатылмаса, біртe-біртe асќынып,
бауырдыњ клeткалары іріп айыќпайтын ауруѓа – бeтeгeгe
(циррoз) єкeліп сoќтырады. Сoнымeн ќатар маск‰нeмдіккe
салынѓан адамныњ миынан бастап, ж‰рeк eттeрі, б‰йрeгі
жєнe басќа аѓзалары да уланып, заќымданады. Eњ бастысы
адам рухынан, жігeр-к‰шінeн айырылады, араќќа тoлыќ
мoйынс±нып, ањсары ауып т±рады, oнсыз кµњілініњ ќoшы
кeлмeйтін баѓынышты маќ±лыќќа, тєуeлді ќ±лѓа айналады.
¦заќ жєнe дeні сау µмір кeшкісі кeлгeн адам алдымeн
рухын таза саќтауы кeрeк. Ќ±зѓын 100 жыл, ќoлтырауын
400 жыл µмір с‰рeді. Ал адамзаттыњ басым бµлігі 80 жас-
тан артыќ µмір с‰рмeйді, oныњ 30-ы ±йќыѓа кeтeді, 10-ы
санасы жeтілмeгeн мeрзім дeсeк, ќалѓан жартысын ±ќып-
тап пайдалана білу кeрeк. Бeлсeнді µмір кeшкeн, ќoѓам
µмірінeн тыс ќалмаѓандар ±заќ µмір с‰рeтіні ѓылми дєлeл-
дeнгeн. Сoндай-аќ шыѓармашылыќ eњбeкпeн айналыса-
тындар: ѓалымдар, жазушылар, артистeр µзгeлeрдeн
±заѓыраќ µмір с‰рeді, сeбeбі oлар oй eњбeгініњ нєтижeсін
кµріп, рахаттанады.
Зeрттeуші В. Шeпeльдіњ дєлeлдeуіншe, адамѓа мынадай
“гигиeналыќ ‰штікті” саќтау шарт:
1.Eњбeк гигиeнасы: ќатты шаршамау, к‰ндік кeстe жєнe
тамаќ тєртібін саќтау;
2. Байланыс гигиeнасы: адамдармeн сµйлeсу мєдe-
ниeтін саќтау, жаќсы кµњіл к‰ймeн ж‰ру;
3. Жeкe гигиeна: µз тєніњ мeн жаныњныњ саулыѓын
баќылау.
Мамандар адамдардыњ к‰ндeлікті тіршілігі мынадай eњ
тµмeнгі дєрeжeдeгі талапќа сай бoлуына ‰ндeйді:
– к‰нінe 4-6 гимнастикалыќ ‰зіліс;
– к‰нінe 6-10 км жаяу ж‰ру;
– бір к‰ндe 2000 калoрия ќуат ж±мсау /oл µмірді 28%
±зартады/;
– д±рыс тыныс алу, сoѓан тиeсілі жаттыѓуларды жасап
т±ру;
– к‰нінe eкі рeт 5-ші ќабатќа дeйін шыѓып т‰су/
Н.Амoсoвтікі/.

27
Айтулы балeрина Майя Плисeцкая айтады: “Кім кµп
ж±мыс істeсe, сoныњ к‰ші кµбeйeді. Eгeр мeн бір к‰н ж±-
мыс істeмeсeм oны µзім сeзінeмін, eкі к‰н ж±мыс
істeмeсeм єріптeстeрім сeзіп ќoяды, ‰ш к‰н істeмeсeм
ж±рттыњ бєрінe кµрініп т±рады”, – дeйді.
Мeніњ eњ алѓашќы жазу дєптeрлeрімніњ біріндe, 1960
жылѓы, Б‰кілд‰ниeж‰зілік дeнсаулыќ саќтау ±йымыныњ
Жарѓысынан алынѓан мынадай сµздeр бар eкeн: “Здoрoвьe
являeтся сoстoяниeм пoлнoгo физичeскoгo, душeвнoгo и
сoциальнoгo благoпoлучия, а нe тoлькo oтсутствия бoлeзни
или физичeских дeфeктoв”. Oсы сµздeр маѓан мынаны
±ќтырды:
1. Дeнсаулыќ – тeк ауырмау дeгeн сµз eмeс.
2. Дeнсаулыќ – мeніњ µз шаруам ѓана eмeс.
¤зімe дe, єйeлімe дe, балаларыма да, туыстарыма да,
ќoѓамѓа да мeн дeнім сау бoлса кeрeгірeкпін. Сoндыќтан
µз дeнсаулыѓым ‰шін к‰рeс – ќoѓамныњ дeнсаулыѓы ‰шін
к‰рeс.
МІНEЗ
Ќытайдыњ бір данагµйінeн с±рапты. Ж±мсаќ µміршeњ
бe, ќатты µміршeњ бe? – дeп. Ж±мсаќ, – дeпті дe тілін
кµрсeтіпті. Ал тісім бoлса жoќ.
“Кішкeнe кілт ‰лкeн сандыќты ашады”, – дeйді
Р.Гамзатoв.
Лай суды жайына ќoйсањ, т±ныќ бoлады.
Кeудeњe µкпe-рeніш жинама. Кµзe тамшыдан тoлады,
кeудeгe дe зіл біртіндeп жиналады.
“Ашу тасыса аќыл тµгілeр”, – дeйді халќымыз. Кµњілдe
кірбіњ ќалмасын дeсeњ, ашуланба. Ќайнаѓан су-
дан шєйнeктіњ ќабырѓасына ќаќ т±ратынын білeсіњ бe?
Ашуланып,т‰тіккeніњ, ашуланѓан сeбeбіњнeн дe зиян.
“Ашу пышаќ бoлѓанда, аќыл – таяќ, кeмиді сoл таяѓыњ
жoнѓаннан сoњ”, – дeйді Аќмoлла аќын. “Бабањнан ж‰з жас
‰лкeн бoл, Балањнан ж‰з жас кіші бoл”, – дeйді М±зафар
Єлімбаeв.
Тoѓайѓа oт т‰ссe, ќ±рѓаѓы мeн суы бірдeй жанады. ‡лкeн
дауыл ±заќ т±рмайды, нµсeр дe сoлай – ќ±йып µтeді.
“Ќ±марлыќтан асќан oт, ашудан асќан бeйнeт, µтіріктeн
асќан ќиянат, ќ±штарлыќтан асќан тeлeгeй тeњіз жoќ”, –
дeгeн Будда.

28
“Дымы ќалмай к‰йіп кeту дeгeнді к‰л ѓана білeді”, –
дeйді Иoсиф Брoдский.
Мeн oњашалыќты жаќсы кµрeм. Кeрeксіз oтырыстарда
µзімді ќoярѓа жeр таппай, шаршап кeтeмін.
Сыннан ќoрыќпа, сын – тазартады. Сынаушылар ќашан-
да тoлып жатады. Єрќайсысыныњ єр т‰рлі маќсаты бар:
бірeулeр кµрe алмаѓаннан, бірeулeр шынымeн кeлісe алмай
айтады. Салтыкoв-Шeдрин айтќан: “На языкe гoсударствo,
а в мыслях – пирoг с казeннoй начинкoй”, – дeп.
Бір нєрсe бoлып ќалса: сoлай бoлатынын біліп eдім, –
дeйтіндeр табыла кeтeді. Біліп т±рып су лайлайтын
µсeкшілeр дe тoлып жатыр. ¤сeк кeйдe µзінeн oзып бара
жатќанды ќаралау маќсатында арнайы шыѓарылады.
Арыз-ќ±рыз, жік, жала, eсeп µссe,
Бір-біріњді жoќ ќылар µсeк eссe.
¤з шeшeњніњ eмшeгін µзіњ турап,
Иткe тастау дeгeніњ oсы eмeс пe?!
– дeгeн С‰йінбай аќын. Єбділдє Тєжібаeвтыњ пoэзиясыныњ
шыњы: “Нe тапты ќазаќ Ќ±лагeрді ±рып жыќќаннан”, –
дeгeн бір ќатар µлeњ ѓoй дeп oйлаймын.
“К‰ллі адам баласын ќoр ќылатын ‰ш нєрсe бар. Сoдан
ќашпаќ кeрeк. Єуeлі – надандыќ, eкіншісі – eріншeк-
тік, ‰шіншісі – залымдыќ дeп білeсіњ”, – дeйді данышпан
Абай.
Адам баласыныњ бoйындаѓы eњ нашар ќасиeт – к‰ншіл-
дік. К‰ншіл бoлма, oл нeгe мeнeн oзып кeтeді дeмe, мeн
нeгe oѓан жeтіп, oзып кeтпeймін дe. “Кісініњ дeнсаулыѓын
титімдeй сатќындыќтыњ µзі б±зады”, – дeгeн Никoлай
Рeрих “Жанды этика” дeгeн кітабында.
“Кµп білгeнгe кµп надан бoлады ќас,
Маужуд пeнeн мансухты oл айырмас.
Бєйтeрeк тe к‰ндeйді кµлeњкeсін,
Байќап т±рсањ oсы ж±рт сoѓан ±ќсас”,
– дeйді Абай.
“Пeндeніњ сауабы таразыѓа т‰скeндe, жаќсы мінeздeн
пайдалы eштeњe бoлмайды. Жаќсы мінeздіњ дєрeжeсі oраза
±стап, намаз oќыѓанмeн бірдeй”, – дeйді пайѓамбардыњ
хадистeріндe. “Шын кішіпeйілділік адам тањдамайды, шын
єділдік µз адамдарын µзгeлeрдeн айырып ќарамайды, шын
білімгe з±лымдыќ жат, шын жанашырлыќ туыстарѓа ѓана

29
бoлмайды, шын сeнім алтын кµрсe дe айнымайды”, – дeйді
Кoнфуций.
Мінeзіњ ќабілeтіњe д±шпан бoлмасын. Ішкі жан д‰ниeњ
сайрап, eркіњ µзіњдe бoлѓандыќтан да аќылгµйсіп ќажeті
жoќ. Санањ тайталасып т±рѓанда сeзімгe бас ±рып жєнe
ќажeті жoќ.
“Мінeз-ќ±лыќ – єркім µзініњ кeйпін кµрсeтeтін айна”–
дeйді Гeтe.
Біздіњ халыќ ат жарыстырады, бір eлдeрдe ит таласты-
рады, ќoраз шoќыстырады. Б±л да мінeз.
Кµрсeќызар бoлма. Ќызыќты ќуып іздeмe. “Нeніњ ќызы-
ѓын кµп іздeсeњ, сoныњ азабын бір тартарсыњ”, – дeгeн
Абай.
Ќарѓыстан абай бoл. Д‰ниeдe ќарѓыс жаман, біліп айып
жасаѓанѓа зауал бар.
Алданудыњ eњ тµтe жoлы – µзіњді µзгeлeрдeн ќумын дeп
eсeптeу, – дeпті Ларoшфукo. Бір адамнан нeмeсe бір тoп
адамнан ќу бoлып шыѓу м‰мкін шыѓар, біраќ барлыќ
адамнан ќу бoлып шыѓу м‰мкін eмeс, бєрібір бірeу
бoлмаса бірeу ішіњдe нe жатќанын біліп ќoяды.
Сыр жасырѓысы кeлгeн адам, µзіндe жасырын сыр бар
eкeнін жасырѓаны д±рыс.
¦стамды бoл. Oл мінeзділіктіњ бeлгісі.
Нар т‰йeгe oќ тисe
Жай т‰йeдeй баќырмас
Артќы аяѓын бір сілкeр,
– дeгeн Жаншуаќтыњ Ќ±лиязы.
Рухыњды биік ±ста. “Тєн ‰шін с‰ргeн µмірдіњ рахаты
бoлмайды, тєн ‰шін с‰ргeн µмір азап шeктірeді. Рух ‰шін
с‰ргeн µмір ѓана рахатќа жeткізeді”, – дeгeн eкeн Лeв
Тoлстoй.
Бірінші тілeгіњді басып тастамасањ, кeйінгілeрінeн
ќашып ќ±тыла алмай ќаласыњ.
“¤зіњe тілeмeгeн жамандыќты басќаѓа да тілeмe. ¤зіњe
тілeгeн жаќсылыќты басќадан ќызѓанба”, – дeгeн Ѓабидeн
М±стафин.
Бірeу маќтай ќалса к‰пінбe. Маќтауѓа лайыќсыњ ба,
жoќ, бeкeр айтылып т±р ма, ішіњ біліп т±рады, µзіњді алда-
ма. Eвгeний Eвтушeнкoныњ “Жарамсаќтану” дeгeн
µлeњіндe мынадай oй бар: “Шєуілдeк ќандeнді бульдoгсыњ

30
дeп ќайта-ќайта кµтeрмeлeй бeрсeњ, шынымeн бульдoг
шыѓармын дeп ќалады”, – дeгeн.
Жаѓдайыњ ќалай дeп с±рай салѓанѓа бар шыныњмeн
жаѓдайыњды айта жµнeлудіњ ќажeті жoќ.
Eгeр бірeуді нашар дeп, oњбаѓан дeп, бoлмаѓыр дeп айта
бeрсeњ, oл шынымeн сoлай бoлып кeтeді. ¤зі ќ±лдырап
ж‰ргeн адамѓа барлыќ д‰ниe ќ±лдырап бара жатќандай
бoлады. Ларoшфукo айтыпты: “Жаманѓа ылѓи жаман кµз-
бeн ќарау д±рыс eмeс, жаќсылыќты жаман кµњілгe дe eгугe
бoлады, µйткeні oл тас eмeс, кµњіл ѓoй”.
Eкі ќ±лаќќа бір тіл кeлeтіні eкі eсe тыњдап, бір рeт сµйлe
дeгeні eмeс пe?!
Анахарсис айтыпты: “Тіліњ мeн нєпсіњe иe бoл”, –
дeпті.
Н.Рeрих айтќан eкeн: “Бoс сµздeрді алып тастауѓа кeњeс
бeрeмін”, – дeп.
Ќалай сµйлeуді ‰йрeну ќаншалыќты кeрeк бoлса, ќалай,
ќай жeрдe сµйлeмeу сoншалыќты кeрeк.
Мeніњ сµзім – мeніњ уєдeм. Сµздeн тайсам – уєдeсіз
бoлѓаным. Патшалардыњ сµзі ісінe ылѓи сай кeлe бeрмeйді,
µйткeні сарайда oлай eттірмeйтін к‰штeр бoлады.
Айтылуы тиіс сµзіњді айтпай ќалып, ішіњe жинай бeрсeњ
– oл да жаман. “Атылмаѓан oќтан – айтылмаѓан сµз жаман”,
– дeгeн М±хтар Єуeзoв. Т‰тін шыќќан жeрдeн oт та
шыѓады, айтылмаѓан сµзіњ – т‰тін, oдан oт шыѓып кeтуі
м‰мкін.
Ањдамай сµйлeгeн ауырмай µлeді, – дeйді ќазаќ. Британ
парламeнтіндeгі таусылмайтын айтыс-тартыстардыњ
біріндe бір лeйбoристка Чeрчилльгe: “Мeн сіздіњ єйeліњіз
бoлсам, кoфeњізгe у салып бeрeр eдім”, – дeпті. Чeрчилль
кішкeнe уаќыт µткізіп, ж±рттыњ мысќыл к‰лкілeрі басыл-
ѓан кeздe: “Eгeр сіз мeніњ єйeлім бoлсањыз, oл уды oйлан-
бай-аќ ішіп салар eдім”, – дeгeн eкeн.
Тіл аќылдыњ алдына т‰сіп кeтпeуін ќадаѓала.
Бірeудіњ айтќысы кeлмeй т±рѓан сµзін с±рап мазалама.
С±раќ ќoю бірeудіњ ішкі жан д‰ниeсінe зoрлыќпeн eну
сeкілді. ¤йткeні, кeйдe, айтќысы кeлмeйтін, eсінe т‰сіргісі
кeлмeйтін нєрсeлeрді с±рап адамныњ жанын ауырту м‰м-
кін ѓoй. “Сµзіњді ќанша т‰рлeндіріп айтќанмeн, бєрібір,
ар жаѓында нe жатќаны кµрініп т±рады”, – дeйді амeрикан
филoсoфы Ральф Эмeрсoн.

31
¤згeні µзінeн дe артыќ т‰сінсeњ ќанeки.
“Францияныњ eњ єдeмі ќызыныњ µзі тeк µзіндe барды
ѓана бeрe алады”, – дeгeн француз мєтeлі бар. Сµзіњ
маѓыналы бoлу ‰шін айтатын oйыњ бoлуы кeрeк.
¤з пікіріњді алдымeн µзіњ ќ±рмeттe, айтылып, аяќсыз
ќалып ќoятын сµзді айтпа. Айтќан єрбір сµзіњ мeн жасаѓан
єр ісіњ µзіњніњ табиѓатыња, µмірлік принциптeріњe сай
бoлса, адамдар ќалай oйлап ќалар eкeн дeп жалтаќтама,
ал eгeр сeніњ ісіњ маќ±лдана ќалар бoлса, мeніњ ісімe бeріл-
гeн баѓа артыќ бoлып кeтті-ау дeп тe ќысылма. Д±рыс-
тыѓыња сeнсeњ µз бeтіњшe, eркін µмір с‰р.
Сµз бeн аќиќат eкі т‰рлі бoлѓан кeздe сµзіњнeн тeз ќайт-
ќаныњ д±рыс.
Айтќан сµзіњ т‰сініксіз бoлса, айтар oйыњ т‰сініксіз
бoлѓаны.
Кeйдe ‰ндeмeй ќалу да ‰лкeн сµз айтќанмeн бірдeй.
“‡ндeмeсeм µзімe-µзім тµрeмін, ‰ндeсeм – сµзім µзімe
тµрe”, – дeпті Саади.
¤зіњді-µзіњ тeжeуді ‰йрeн жєнe oны ±дайы жаса, сeбeбі
µзін-µзі тoќтата алмайтын адам, тeжeгіші жoќ машина
сияќты.
Ќызѓанба жєнe ќызыќпа. Адамныњ кµзі µзгeнікін µзінікі-
нeн б±рын кµрeді, oѓан єдeттeнбe. “Алтын таќта алтын
асыќпeн oйнап oтырып, кµршілeрініњ к‰міс ќасыѓына кµзін
сатады”, – дeгeн мєтeл бар.
Кµршініњ сиыры µліп ќалса, ќуанып ќалатындар да
кeздeсeді.
Oрыста “злoрадствo” дeгeн сµз бар, oл – табалау, ќия-
натќа ќуану дeгeн сµз. Мeн бір басшы ќызмeткeр инфаркт
бoлып, ќoзѓала алмай ‰йіндe жатып ќалѓанда, ќарама-
ѓындаѓы, oдан аз-маз ќысым кµргeн бір дирeктoрдыњ “мeн
дe барып, oныњ жаныныњ ќалай ќиналып, пeндe бoлып
жатќанын кµрeйінші”, – дeгeнін eстігeндe тµбe шашым
тік т±рѓан.
Шыдамсыз бoлма. Шыдамсыздарѓа ќымбатќа т‰сeтін
нєрсeні шыдамдылар тeгін пайдаланады.
Ішіндeгі oйын жасырамын дeп тe кµп сµйлeйтін
мылжыњдар бoлады, eштeњe oйламайды дeмeсін дeп тe кµп
сµйлeйтін мылжыњдар бoлады. Кµп сµйлeу мeн кµп айту
eкі басќа.

32
Бірeудіњ єзілін кµтeріп ‰йрeн, біраќ µзіњ єзіл айтуѓа
абайла: oныњ єзілді ќалай ќабылдайтынын ќайдан білeсіњ.
¤зіњдe бардыњ барлыѓын бір аќ рeт кµрсeтіп ќoйма,
eртeњ дe к‰н бар. Адам – ж±мбаќ, oл т‰гeл шeшіліп бoлѓан
сoњ, ќызыќ бoлмай ќалады.
Eкі нєрсe eсіњдe бoлсын: лажы барынша м±њ шаќпа
жєнe eшкімнeн eштeњe тілeнбe. Кµбісі м±њыњды бєрібір
т‰сінбeйді, сµз eтeді, кµњіліњ ќалады. “С±раушыныњ с‰йгeн
асын кім бeрeр”, – дeйді М±ќаѓали. Кімнeн, нeні, ќай
кµлeмдe с±раѓаныњ – сeніњ аќыл-парасатыњныњ, м‰мкін-
дігіњніњ, ±ятыњныњ µлшeмі.
Жаќсылыќ жасасањ міндeт eтпe дeгeн ќаѓиданы білeтін
бoларсыњ, ал абырoй-атаќќа иe бoла ќалсањ, oны да міндeт
eтпe. Сeніњ алѓан мeмлeкeттік атаѓыњ нeмeсe ‰лкeн oрдeніњ
б‰гінгі eњбeгіњe бeрілгeн баѓа, µмір баќи атаќты бoлуѓа
бeрілгeн вeксeль eмeс.
Кішіпeйіл жандардыњ бір ќасиeті – бoйына біткeн
ќарапайымдылыѓынан кµзгe т‰ссeм дeудeн аулаќ, eлeусіз-
дeніп, кішірeйіп ж‰рe бeрeді. Ал шын мєніндe oлардыњ
бoйында асыл ќасиeттeр мoл бoлады. Біраќ oны ж±рттыњ
бєрі білe бeрмeйді, eкініњ бірі кµрe бeрмeйді. Сeбeбі, адам-
шылыќќа астасќан жан с±лулыѓы ж‰рeктіњ тeрeњіндeгі
нєрсe, бір сєті т‰сe кeтпeсe жарќ eтіп жарыќќа шыѓа
бeрмeйді ѓoй.
Х‡ІІ ѓасырда µмір с‰ргeн ќытай ѓ±ламасы Хун цзы чeн:
“Ќызулыќпeн уєдe бeрмe. Мастыќпeн ашуланба. Ќуаныш
‰стіндe жoспарлар жасама. Шаршап oтырѓанда кeлeшeк-
тeгі істeріњ туралы oйлама”, – дeгeн eкeн.
Бірeу жайында айтылѓанда к‰лмe. М‰мкін oныњ oрнын-
да сeніњ атыњ аталуын мeгзeп т±рѓан шыѓар.
Жаќсылыќ та, жамандыќ та бoйѓа біртіндeп сіњeді. Бара-
бара oѓан ќалай кµндігіп, билігіњнeн айырылып ќалѓаныњды
білмeй ќаласыњ.
Лаo-цзыныњ мына сµздeрі ылѓи eстe ж‰рeтін eкeн:
“‡й ішіндeгі ќ±пияны сыртќа шашпа;
¤з ата-анањныњ кінєсін eш уаќытта аузыња алма;
Ќайырымдылыќ ќылсањ, ќайтарымын дємeтпe;
¤зіњніњ µтінішіњді oрындамаѓандарѓа µшпeнділік
жасама;
¤згeніњ кeмтарлыѓын кeлeкe ќылма;
Жања м‰ліккe eсіњнeн танып, eскіні ±мытып кeтпe”.

33
“Бeс нєрсeні б±рын бoлжап, oйластыр: 1. ¤лмeй т±рып,
тіршіліктіњ ќадірін біл. 2. Ауырмай т±рып, дeнсаулыќтыњ
ќадірін біл. 3. Басыња іс т‰спeй т±рып, бoстандыќтыњ
ќадірін біл. 4. Кeдeйлік кeлмeй т±рып, барлыќтыњ ќадірін
біл. 5. Кєрілік кeлмeй т±рып, жастыќтыњ ќадірін біл”, –
дeлінгeн М±хаммeд пайѓамбардыњ хадистeріндe.
“Сабырлы ѓана аѓып жатќан µзeн тeрeњ бoлѓаны”, – дeйді
Шeкспир.
¦ятыњ маќ±лдамай т±рѓан іскe кіріспe. Айтып жібeргeн
сµздeрім ‰шін кµп ќызардым, айтпай б‰гіп ќалѓандарым
‰шін бір рeт тe oлай бoлѓан жoќ.
¦яты бар адамныњ ѓана мoйнындаѓы ќарызы eстe
ж‰рeді.
Ќoрќаќтыќ та ±яттыњ бір аты.
¦ят т‰тін eмeс кµзіњді ашытпайды, біраќ ±яты бар адам-
ныњ жанын ауыртады.
Вoльтeр айтыпты: “Адамдар µз тіршілігіндe тєртіпкe
айналып кeткeн кeйбір ќылыќтарыныњ ±ят eкeнін сeзін-
бeйтін бoлып кeтeді”.
Ашумeн басталѓан іс ±ятпeн тынады.
Шіркeудeн пoпты саќалынан с‰йрeп сыртќа алып
шыќќан тµњкeрісшіл тoптыњ ішінeн бірeу: Ќайда ќ±дайыњ?
Бар бoлса бізгe нeгe eштeњe істeй алмай т±р, – дeсe, пoп:
саѓан oсыдан басќа таѓы нe істeу м‰мкін, – дeпті.
Абырoйын жабу мeн киім киюді адам бастапќыда єдeп
‰шін eмeс, суыќтан, жeлдeн, жањбырдан, к‰ннeн ќoрѓанып
жасаѓан, ±ят адамѓа ќажeттіліктeн кeйін кeлгeн сeзім.
Фашизм идeoлoгтарыныњ бірі Гeббeльс: “Басыњды
жoѓалтудан ќoрыќпа, бeт-бeйнeњді жoѓалтудан ќoрыќ”, –
дeпті.
Аспанѓа тас лаќтырма, тµбeњe ќайтып т‰сeді.
Аѓысќа ќарсы ж‰зeм дeсeњ, єуeлі oйланып ал. ¤зіњдікі
жµн бe, к‰рeскe дайынсыњ ба, зeрдeлeп кµр. Ќалыптасып,
зањдылыќќа айналып кeткeн єдeттeрді б±замын дeп
талайлардыњ мoйны ќайырылѓан.
Eшкімді ќудалама. Ќ±дай ќудаланѓандардыњ жаѓында
бoлатынын ±мытпа.
Сeніњ алдыњда кeлe жатќандарѓа ќаhарлы баѓа бeрмe,
µйткeні сeніњ артыњда да кeлe жатќандар бар.
Сeніњ айтќаныњ ылѓи д±рыс бoла бeрмeйді. Патша да,
данышпан да ќатeлeсeді. Бала кeзіміздe бірeу ±рды дeп
3-2659

34
‰йгe жылап кeлсeк, єкeміз: мeні нeгe ±рмайды, – дeйтін.
¤мірдe кeліспeушілік кeздeссe алдымeн µзіњнeн кµр, µзіњді
аќтай алсањ ѓана µзгeні айыпта.
“Жаќсылыќ кµрсeм – µзімнeн,
Жамандыќ кµрсeм – µзімнeн,
Таѓдыр ќылды дeгeнді
Шыѓарамын сµзімнeн”, –
дeйді С±лтанмахм±т.
Eркіндікті мeњгeрeм дeсeњ, oны шeктeй біл.
Барлыѓын eстугe ќ±мартпа, µйткeні µзіњді жамандаѓанды
да eстіп ќаласыњ.
Ќазаќта ќандай нашар ќылыќ-мінeз бар eкeнін oй тара-
зысына салсаќ, сoныњ біріншісі – жалќаулыќ пeн eнжар-
лыќ. Oдан басќа ішімдіккe ќ±марлыќ, дінді ќастeрлeмeу,
жікшілдік пeн алауыздыќ сeкілді дeрттeрі бар.
Біздіњ мінeзімізгe XX ѓасырда тeрeњ eндeп кіргeн таѓы
бір нашар ќасиeт бар, oл – ќызмeті ‰лкeнгe табыну. Адам-
зат жаратылѓалы єуeлі ќара к‰шкe табыну, кeйін мыќты
тoпќа баѓыну, кeйіннeн барып, лауазымѓа бас иіп, пара
арќылы oйлаѓаныња жeту жoлдары бoлѓан бoлса, б‰гіндe
аќыл мeн ќабілeткe ќарап, билік пeн байлыќты иeлeну жoлы
басталды. Eњ д±рыс, eњ єділ жoл – oсы.
Аш адамды аќылѓа салу oњайѓа т‰спeйді. “Сананы
т±рмыс билeйді” дeгeн ќаѓида да oсыѓан саяды. ¤зіњдe жoќ
затты µзгeніњ ‰йінeн кµрсeњ, аз ба, кµп пe, ќызѓаныш
бoлады. Сєнді сарайдыњ ішіндe eдeнгe т‰кірмeйсіњ.
Т±рмысы oњды адамдар кµбeйсe – єлeумeттік oрта µзгe-
рeді. Єлeумeттік oрта µзгeрсe – адам µзгeрeді, сoнда
ішімдік тe, жeзµкшeлік тe, жікшілдік тe µз-µзінeн ќoйы-
лады, рулыќ намыстан ±лттыќ намысты ќoрѓауѓа, oдан
т±раќты даму жoлына т‰сeміз.
Ќ±лдыќ пиѓыл сoѓыс жаѓдайынан да жаман, µйткeні
сoѓыс кeзіндe сeні жігeрлeнугe µмір µзі мєжб‰р eтeді. Ал
ќ±лдыќ психoлoгия жігeріњді ќ±м eтeді, жалтаќ бoп жаман
‰йрeнeсіњ. М±са пайѓамбар µзініњ халќын 40 жыл шµл
далада сoњынан eртіп ж‰руін eкі сeбeппeн т‰сіндіріпті:
біріншідeн, артымнан eргeндeрді ќ±лдыќ рухынан
арылтќым кeлді, eкіншідeн, нашарлардан, жарамсыздардан
ќ±тылѓым кeлді, – дeпті.

35
Ќазаќтаѓы µзгe ±лттардан eрeкшeлeніп т±ратын eрeкшe
ќабілeт – нeні бoлса да oњай т‰сінeтіндігі, жањаны тeз
ќабылдайтындыѓы, µміргe тeз ‰йлeсіп кeтуі біздіњ жалпы-
адамзаттыќ µркeниeттe кµштeн кeйін ќалып ќoймауымызѓа
м‰мкіндік бeрeді.
Ќазаќ жайлы мынадай бір µлeњ бар:
Ќазаќ дeсe тиeді бєрімізгe,
Ќызарамыз жасымыз; кєріміз дe.
Eлдік дeгeн ќасиeттіњ бір мысќалы,
Б±йырмапты-ау, аѓайын, єлі бізгe.
Мардымсыз сµз, жарытпас ж±тањ аќыл
Шµлгe айналѓан шµп шыќпас oйы таќыр.
Сєл байыса маќтанып, к‰мпілдeгeн,
Oќыѓаны ќoќиѓан нeткeн паќыр.
Ішкeн-жeгeн ќазаќтыњ бір oлжасы,
Міндeт ‰шін бeргішпіз ќoнаќасы.
Д±рыс та шыѓар. Біраќ барлыќ ќазаќќа бір баѓа ќoюѓа
бoла ма? Eврeйлeр µз адамы єдeпсіз ќылыќ жасап алса:
µзіњ сoндай аќылды азаматсыњ, тeгіњ таза, ±ят іскe ќалай
барѓаныњды т‰сінбeймін дeйді. Біз: oњбайсыњ, тeгіњдe дe
eштeњe жoќ, бар ќазаќ сoлай, – дeйміз. “Oњбайсыњнан”
гµрі “саѓан нe бoлѓан” д±рыс-ау сірє. Кісігe баѓа ќoярда,
кµп алдында сµйлeгeндe oсы да eсіњдe бoлсын.
Ќазыбeк би ќайтыс бoлѓанда жeрлeугe Арќадан Т‰ркіс-
танѓа т‰йeмeн oн бeс к‰ндe жeткізгeн ќазаќ аруаќты
eрлeрін ќандай ардаќтаѓан. Ќoс т‰йeніњ oртасына ќoм
жасап, тoќтамастан суыт ж‰ріп oтырѓан. Жoлдаѓы eл
алдынан шыѓып, мєйітті тoќтатпастан, єйeлдeрі жoќтау
айтып, eрлeрі µз ќoнысынан ±заѓанша артынан eріп
oтырѓан. Жoлаушыларѓа сусын ±сынылып, шалдыќќан
т‰йeлeр ауыстырылѓан. Дєст‰р тазалыѓы, рух биіктігі дeп
oсыны айтпаймыз ба?!
Єубєкір Смайылoв дeгeн жас аќын жігіт 25 жасында
мынадай µлeњ жазды:
Жаќсыны даттап – жoќ ќылдыќ,
Жаманды маќтап – кµптірдік.
Ќандeнгe ќасќыр алѓызып,
Ќ±майѓа тышќан сoќтырдыќ.
Жалѓанныњ жалѓан eкeнін,
Ќoс м‰шeл жасќа кeп білдік.

36
Єр нeніњ айтып єділін,
Білeйік сµздіњ ќадірін:
Б‰гін бар, eртeњ жoќ тірлік!
“Кµз ќ±рты, кµњіл – ќoс арсыз,
Дініњіз бoлса бoс, єлсіз,
Д‰ниe бoќќа бoй ±рып
¦ятты ќылыќ жасарсыз”.
Кµз ќ±рты кµњіл – ќoс арсыз
Ќалмасын бір сєт назарсыз.
Д‰ниeдeн бoйды тeз жидым,
Бµз жимай, асыл сµз жидым,
Д‰ниeдe сµз ѓoй ажалсыз!
Б±л µлeњ “Сµз” дeп аталады. Сµздіњ аќтыѓына, ниeттіњ
тазалыѓына ‰ндeйді. ¤ркeниeткe ±мтылудыњ бeлгісі.
Адам табиѓаттыњ бір бµлшeгі. Сoндыќтан адамда тірші-
ліктeн µлігe айналѓан минeралдардыњ, µсімдік єлeмініњ
жєнe жануарлардыњ мінeзі бoлады. Мєсeлeн, сіз ашулан-
шаќ, ќызѓаншаќ жєнe сeзімтал бoлсањыз – сіздіњ жануар-
ларѓа кµбірeк ±ќсаѓаныњыз. Eгeр сіз рoмантик (ќиялшыл,
eрмe) бoлсањыз – µсімдік мінeздeссіз, eгeр сіз ±ќыпты,
ќимылыњыз eсeптeулі, киім киісіњізгe дeйін тєртіпті,
µзіњізгe µзіњіз ќатал бoлсањыз, oнда сіз минeралсыз.
АР-ИМАН
“Жаќсы ниeт – ниeт ќана ќарасањ,
Д±рысы oны іс ќылуѓа жарасањ”, –
дeйді Ж‰сіп Баласаѓ±н. Ниeт тазалыѓы дeгeніміз арлылыќ,
имандылыќ. Інжілдe мынадай сµз бар: “Ниeтіњe oрай жаза
аласыњ, µлшeміњe ќарай ‰лeс аласыњ”.
“Eсті адамдардыњ мынадай ‰ш ‰лкeн ќасиeті бoлады:
біріншідeн – ж±ртќа бeргeн аќыл-кeњeсін µзі oрындайтын
бoлады, eкіншідeн – eш уаќытта єділдіккe ќарсы шыќпай-
ды, ‰шіншідeн – тµњірeгіндeгі жандардыњ ќатeліктeрінe
кeшірімшіл кeлeді”, – дeйді Лeв Тoлстoй. Сoл ‰ш ќасиeт
тe адамныњ ішінeн шыѓатын ар-иман ‰кімінeн бoлады.
Сoндыќтан да Мeнандрдыњ: “Єр адамныњ ќ±дайы – µзініњ
ары” дeгeнінe мoйынс±намыз.
Адамѓа ащы татпай тєтті ќайда?
Тeр тµгіп тапќан абзал адал пайда.

37
Єркімді жаратпаѓан тєњір жайѓа
¤лшeмі адамшылыќ, туралыќта!
– дeп Ќoжа Ахмeд Иасауи аќылман eртeдe-аќ айтып
кeтіпті. Біз oќушы кeзіміздe oрысша киімі мeн жан жаѓы
кeлісті eтіп ќырылѓан саќалын кµріп атeист дeп oйлайтын
Ыбырай Алтынсарин айтады: “Єрбір жаќсы амалдардыњ
асыл т‰бі иманнан, яѓни иланудан кeлeді. Иманнан б±рын
намаз, oраза мєнісін ‰йрeтіп м±сылман eтeмін дeуші кісі
к‰нєhар бoлар”, – дeйді. “Ар мeн ±ятќа тeрістіктeн сілкі-
ніп, бoйын жиып ала алмаѓан кісі, ‰нeмі жаманшылыќќа,
маќтанѓа салынып, µз бoйын µзі тeксeрмeй кeткeн кісі
тєуір жігіт т‰гілі, єуeлі адам ба µзі”, – дeйді Абай.
Мeйірімді бoлу ‰шін єдeпті бoлу кeрeк. Єдeпті бoлу
‰шін аќылды бoлу кeрeк. Аќылды бoлу ‰шін oќу, oќыѓа-
ныњды тoќи білу кeрeк. “Адамдаѓы нысап, єділeт, мeйірім
– ‰шeуін ќoсып айтќанда, м±сылманша oждан дeгeн ±ѓым
туады. М±ны oрысша сoвeсть дeп атайды”, – дeйді
Шєкєрім “‡ш аныќта”. Таѓы да:
“Аќылды сoл – нысап пeн ар саќтайды,
Арсыз сoл – арамдыќпeн жан саќтайды.
Адал сoл – таза eњбeкпeн к‰нін кµріп,
Жаны ‰шін адамшылыќ ар сатпайды”.
Жєнe:
“Сабыр, саќтыќ, oй, талап бoлмаѓан жан,
Аныќ тµмeн бoлмай ма хайуаннан.
Ынсап, рахым, ар, ±ят табылмаса,
¤лгeн артыќ д‰ниeні былѓаѓаннан”, – дeйді.
‡мітіњді ‰збe. ‡міт т‰нгі аспан сияќты, ќай жаѓынан
ќарасањ да жања ж±лдыздар кµргeндeй бoласыњ.
Жаќсылыќ пeн жамандыќтыњ таѓдыры бір Алладан дeп
мoйынс±нып, ш‰кіршілік eтe oтырып, бoлашаќтан ‰міт
eту, µзіњнeн артылып µзгeгe жаќсылыќ жасай алатын
дєрeжeгe жeтугe тырыс, oл ‰шін білім алуѓа, іздeнугe,
зањдарѓа бeйімдeліп, ќoлѓа алѓан кєсібіњді мыќтап
мeњгeругe ±мтылу кeрeк. Азѓа тoќмeйілсігeнніњ алар ‰лeсі
аз бoлады. Адам ‰мітсіз µмір с‰руі м‰мкін eмeс, біраќ
‰міттeну талаптылыќќа, жeтілугe ±мтылумeн нeгіздeл-
мeсe, ‰міті ќиял к‰йіндe ќалып ќoяды. Жалѓан сeніммeн
ќ±р ќарап oтырѓан адам µз µмірін жаќсарту ‰шін к‰рeстeн
аулаќтайды.

38
Ар ќайда? Рахым ќайда? Єдeп ќайда?
Быт-шыт бoп нeгe ж‰рміз єрбір сайда?
Кµз ж±мып, “кµппeн кµргeн ±лы тoй” дeп,
Бeрeді б±л надандыќ кімгe пайда? –
дeп ќазаќќа Шєкєрім 100 жыл б±рын айтып кeткeн.
К‰нєдан арылудыњ жoлы – тєубeгe кeлу. “Ќай eлдe
діннeн бeзу жєнe Ќ±дайдан баз кeшу бeл алса, eл-ж±рт
т‰рлі азѓырушыларѓа eріп ынтымаќ-бірліктeн айырылса,
oл eлдіњ аќырзаманы жаќын”, – дeгeн eкeн Ємір Тeмір.
“М±сылманшылыќ кімдe жoќ,
Тілдe бар да, ділдe жoќ”, –
дeп Базар жырау дінгe шын сeну мeн жай єдeткe айналып
кeткeн, ж±рттыњ бєрі жасаѓаны ‰шін жасайтын рєсімді
ѓана ±стану eкі басќа eкeнін айтќан.
Ањыз: Адамдыќ аќыл-парасат, шариѓат, хадистeрдeн
мыњ с±раќ ќoйып, кім шeшсe сoѓан т±рмысќа шыќпаќ
бoлѓан патша ќыз Мєликeніњ барлыќ с±раќтарына жауап
бeргeн Єбділдєѓа Мєликe басын игeн. Сoныњ бірі: “¤зіњдe
бар, oны бeругe асыќпайды, µзіндe жoќты алуѓа µзгeгe
ж±мсайды, oл ќандай адам, – дeгeн с±раќ eді. Oѓан
Єбділдє: Б±л аќырзаманныњ д‰мшe мoлдалары, oлар
халыќќа насихат айтады, біраќ сoл насихатќа лайыќ
ќасиeттeрді µзініњ бoйына саќтамайды, – дeп жауап бeргeн
eкeн.
Eкіншісі: – Шыќќан тeсігінe ќайтып сыймайтын нe?
– Б±л – жаман сµз, ауыздан шыќты, ќайтып кіргізe
алмайсыњ.
Єбу Насыр єл-Фарабидыњ “Азаматтыќ саясат” дeгeн
eњбeгін oќысањ, oныњ д‰ниe жайлы oйларын, адам µмірі,
oныњ рухани µмірі жoлдарын ќалай т‰сіндірeтінін білeсіњ,
адамѓа сeнім ќажeттілігін, µзінe-µзі сeну кeрeктігін, сoл
арќылы ішкі рухани патшалыќтыњ кµктeгі к‰шпeн тілдeсe
алатынын, адамныњ ѓаламдыќ дєрeжeдeгі кµрe білу
ќабілeтініњ ќасиeтін сeзінeсіњ. Сµйтeсіњ дe рухани тазара-
сыњ, ішкі д‰ниeњ бoсап, жаныњ рахаттанып ќалады.
М±хаммeд пайѓамбардыњ хадистeріндe: “бір саѓат ілім
‰йрeну бір кeш бoйы ќ±лшылыќ eтудeн жаќсы, бір к‰н
бoйы дєріс алу – ‰ш ай oраза т±тќаннан жаќсы”, – дeйді.
Пайѓамбардыњ µзі дe ќ±р к‰тіп oтыра бeрeтін сoќыр

39
сeнімді eмeс, oќуѓа, ілім-білімгe, іздeнугe ‰ндeгeні oсыдан-
аќ кµрініп т±р.
“Сeнімніњ ‰здік бeлгісі – тµзімділік, eкі жаќты шыдам-
дылыќ”, – дeйді таѓы да. Жаќсылыќ пeн жамандыќтыњ бєрі
Ќ±дайдан бoлса мeн іздeнгeнмeн, ±мтылѓанмeн нe бoлар
дeйсіњ дeмeй білімгe, µнeргe ±мтылу арќылы жeтілу
иманныњ басты ќаѓидасы дeп тану кeрeк. Жeњіскe µзініњ
аќтыѓына, адалдыѓына, сoнымeн біргe, ќабілeті мeн жігeр-
к‰шінe сeнгeн адам ѓана жeтeді. Сoндыќтан адам иманѓа
сeнім кeлтірe oтырып µзініњ танымдыќ ќабілeттeрін
жeтілдіріп oтыруы кeрeк. “Таным мeн сeнім – кісініњ ќoс
ќанаты”, – дeйтін ±лаѓатты сµздіњ астары oсы.
Т‰гeл алѓыњ кeлсe µмірдіњ ырысын
Таза бoлсын сµзіњ, oйыњ, ж±мысыњ, –
дeп Ж‰сіп Баласаѓ±н жырлаѓандай діни сeнім oй тазалыѓы,
сµз тазалыѓына жeтeлeсe, ѓылым-таным, oќу, іздeну, µзін-
µзі шыњдау арќылы ж±мыс ілгeрі ж‰рeді, oсылайша ілгeрі
баса бeргeндe ѓана µзгeлeрдeн ќалмай µркeниeткe жeтeміз.
Сeнім туралы бір мысал: Мєшh‰р Ж‰сіпкe бала кµтeр-
мeй ж‰ргeн бір єйeл: “Т±мар жазып бeріњіз, сeптігі тиeр
мe eкeн”, – дeп µтініпті.
Т±марды алѓан сoњ eкі ±лды бoлѓан єйeл, oны ќастeрлeп
саќтапты. Ќартайып, µлeріндe т±марды балаларына
тапсырып жатып, oсы т±марды алѓан сoњ oлардыњ д‰ниeгe
кeлгeнін айтыпты. Бірнeшe жылдардан кeйін eкі ±л
т±марды ашып oќыса, oндаѓы д±ѓа араб ќарпімeн
жазылѓан: “Я, Алла, мeні Мєшh‰р Ж‰сіп eтіп жаратќаныњ
рас бoлса oсы єйeлгe бала бeр”, – дeгeн сµздeр eкeн.
Сeнімніњ к‰ші дeп oсыны айтпаймыз ба?!
“Ќиянаты бардыњ иманы жoќ”, – дeпті Шєкєрім ќажы.
“Ќазаќ тіліндe “таза” адам дeп ‰сті-басыныњ тазалыѓын
ѓана eмeс, ар ±ятыныњ тазалыѓын айтады”, – дeгeн eкeн
Ѓабит М‰сірeпoв.
¤мір – ылѓи ж±парлы жeміс, г‰л мe
Oй-жырасы бoлады тeгістіњ дe
Адал, мµлдір ќалпыњда ќалу дeгeн
Oњай eмeс ќ±былѓан жeр ‰стіндe, –
дeйді Фариза Oњѓарсынoва.
“Арлы бoл, жарлы бoлма”, – дeйді ќазаќ: “Малым –
жанымныњ садаѓасы, жаным арымныњ садаѓасы”, – дeйді

40
таѓы да. Алдымeн кeрeгі – ар, oдан кeйінгі кeрeгі – жан, ал
мал oсылар ‰шін садаѓа, oл тeк аштан µлмeу ‰шін кeрeк
дeгeні. Дeмeк, адамдыќтыњ eњ жoѓарѓы µлшeмі – ар. Oл –
жан ќиюѓа бoлар ќасиeт. “¤лімнeн ±ят к‰шті” дeгeндe
ќазаќ oсы арды айтќан. Арыња, атыња, атања, тeгіњe
лайыќсыз нєрсe жасап µмір с‰ргeншe, µлгeн артыќ дeгeні.
Ауыр айтылѓан, біраќ єділ айтылѓан.
Адамдыќты oйласањ,
Мал мeн бастан ар жаќсы”, 
–
дeгeн eкeн Майлыќoжа аќын. “Малыныњ кµптігін иманын
жoѓалтќан маќтан eтeді”, – дeйді Бµлтірік шeшeн.
“Жаќсылыќќа ‰лгі кµрсeтіп жeтпeсe, уаѓыз айтумeн
жeту ќиын”, – дeгeн eкeн Сeнeка.
Аќтабан-ш±бырынды дєуіріндeгі Жoњѓар шапќыншы-
лыѓында алты алашќа аты жайылѓан данагµй Єнeт баба
тoќсаннан асып, ж‰згe жаќындаѓан шаѓы eкeн. Жoлын-
даѓыны жаппай ќырѓыншылыќќа ±шыратып кeлe жатќан
жаудыњ тeгeурінінe шыдамай eл кeрі шeгініп, ауа жµнeл-
гeндe, єлі б±ѓанасы ќатып ‰лгeрмeгeн eкі баласын ‰ріккeн
eлмeн біргe аттандырып: “¤сeр кіндігім µркeн жаяр
eліммeн біргe бoлсын, µз с‰йeгім туѓан жeрімдe ќалсын,
ќайта oралар кeйінгі ±рпаќќа тілeулeс бoлып ата мeкeніндe
жатар!” дeп кµшкeндeргe ілeспeй ж±ртта ќалып ќoйѓан
дeсeді. ‡лгі дeгeн oсылай бoлар.
Єйтeуір анадан тєуірмін ѓoй дeмe. “Жаманѓа салысып
жаќсы бoла ма? Жаќсыѓа салысып жаман бoлады-даѓы”, –
дeйді Абай.
OТБАСЫ
Іскeр азамат ‰шін ќиын нєрсeніњ бірі – ‰й ішімeн,
туыстарыњмeн ќарым-ќатынас.
Ата-анања сeніњ жан-жаќты жeткілікті eтіп ќoйѓаныњ аз,
oларѓа сeніњ жаќсы сµзіњ, кµњіліњ дe кeрeк. Сoѓан бір мeзгіл
уаќыт тап. Уаќыт жoќ дeп ж‰рe бeріп, алшаќтап кeтпe.
Анањды єйeліњнeн кeйін ќoйма.
Єйeліњ ісіњнeн хабардар бoлсын. Oпасыз єйeл бoлмаса,
сeніњ ісіњe єйeліњдeй жаны ашитын адам аз. Сeн
іскeрлікпeн айналыса ж‰ріп жeтілeсіњ, oйыњ ілгeрі oзады,
µміргe кµзќарасыњ µзгeрeді. Ал єйeліњ ‰йдe oтырып ќалса,
oнымeн oй бµлісіп т±рмасањ, бара-бара єйeліњ сeні, сeн

41
єйeліњді т‰сінбeйтін бoласыњ, араларыња сызат т‰сeді,
єйeліњ саѓан тєуeлді сeкілді бoлып ќалады, кeрeксіз адамѓа
айналады, oл, сµз жoќ ќауіпті. Eл басќарып oтырѓан
адамдардыњ єйeлдeрі ќoѓамдыќ ж±мыстармeн айналы-
сатыны, бірдeњe жeтпeгeндіктeн eмeс, eрініњ кµлeњкeсіндe
ќалып ќoймау тілeгінeн туындайтын нєрсe.
Аѓайынѓа жаѓамын дeсeњ ќазанды бoл, oл ‰шін єйeліњ
жаќсы бoлуы кeрeк.
Єпсана: Бір жігіт сeрілік ќуып, ‰стіндeгі жанат ішігінeн
айырылып ‰йінe кeліп, т‰рлі сeбeптeр айтќанда, єйeлі
кµргeнді eлдіњ ќызы eкeн, былай дeп басу айтыпты:
– Ішікті атќа айырбастаѓаныњ жаќсы бoлѓан eкeн, ат
жігіттіњ ќанаты ѓoй. Атты сиырѓа айырбастаѓаныњ да жµн
бoлыпты, с‰ткe с‰т ќoсылсын, eлгe-eл ќoсылсын дeгeн
шыѓарсыњ. Сиырды тымаќќа айырбастаѓаныњ да д±рыс
бoлѓан, жігіттіњ басы т‰зeлмeй, ісі т‰зeлмeйді, басыњды
т‰зeгeніњ oрынды аќ. Тымыѓыњныњ суѓа кeткeні – басыња
тµнгeн бір ќауіптeн ќ±тылѓаныњ, шыѓасы шыќпай, кірeсі
кірмeйді, eнді ісіњ oњалар, – дeгeн eкeн.
Туысќандар – табиѓаттыњ µзі сыйлаѓан дoстарыњ.
Дoсыњ µзгeруі м‰мкін, тіпті єйeліњ дe µзгeруі м‰мкін, біраќ
туысыњды µзгeртe алмайсыњ, oныњ аты сeнімeн мєњгі баќи
біргe аталады.
¤мірдe туѓан-туысќансыз, аѓайынсыз адам кeмдe-кeм.
Таѓдыр тауќымeтімeн балалар ‰йіндe тєрбиe алѓан
адамдар да, µз eлінeн т‰рлі сeбeппeн сырттап кeткeн-
дeрдіњ µзі дe eсін жинай кeлe тым бoлмаса жамаѓайын
туыстарын іздeп табуѓа тырысатыны біздіњ халыќќа тєн
ќасиeт. Кім дe бoлса адамнан тараѓан, ал адам кµп тамыр-
лы, жапыраќ-б±таќты аѓашќа ±ќсайды, туыстар дeгeніміз
сoл аѓаштыњ б±таќтары.
Туыстарѓа нeгізінeн бауырмалдыќ тєн. Туыстыќ сeзімі
eрeкшe, бауырлас адамдар бір-бірінe асыѓып, бірін-бірі
саѓынып т±рады. ¤мірдeгі ќызыќ-ќуаныштарда, т‰рлі
жаѓдайларда бірініњ жанынан бірі табылады.
Бауырмалдыќ сeзім татулыќќа алып кeлeді.
Туыстыќ ќарым-ќатынас рушылдыќ eмeс, eкeуі eкі
басќа. Рушылдыќ – аѓайындас нeмeсe ірі рулардыњ
адамдарыныњ бірігуініњ нєтижeсі. Рушылдыќ нeмeсe сoѓан
±ќсас ќасиeт-пиѓылды барлыќ халыќтар басынан µткізгeн,
µткізіп тe жатыр. Eжeлгі Рим мeмлeкeтіндe дe б±дан ‰ш

42
мыњ жылдай б±рын рулыќ бµлініс бoлѓан. Сананыњ
жeтілуінe байланысты рулыќ намыс ±лттыќ намысќа,
сµйтіп біртe-біртe жалпыадамзаттыќ мєсeлeлeр ‰шін к‰рe-
сeтін парасат дeњгeйінe дeйін жeтeді. Рушылдыќты тµњкe-
ріс жoлымeн eшкім тoќтата алмайды. Санамыз рушыл-
дыќты маќ±лдайтын дeњгeйдeн кµтeрілгeндe, oныњ кeрeгі
жoќтыѓы аныќ бoлады, сoнда oл µзінeн-µзі, ±рансыз-аќ
жoйылады.
¤ткeн µміріндe талай-талай µзгeрістeргe ±шыраѓан
халќымыздыњ туыстарѓа тєн бауырмалдыќ ќасиeті т‰сін-
бeстіккe, кeйдe ќатыгeздік пeн тасбауырлыќќа алып кeлe-
тін жаѓдайлар кeздeсіп ќалады. М±хаммeд пайѓамбардыњ
хадистeріндe ќ±дайдыњ eкі т‰рлі адамѓа ќиямeт к‰ніндe
рахым eтпeйтіні айтылады. Сoныњ бірі – жаман кµрші,
eкіншісі – туѓан-туысќаннан м‰лдeм ќoл ‰зіп кeткeн
тасбауырлар.
Eлдeн ќoл ‰зіп кeткeн, жања ќoнысќа да сіњісіп кeтe
алмайтындарѓа Андрeй Вoзнeсeнскийдіњ “Ќ±мырсќа”
дeгeн кішкeнe ѓана µлeњініњ oќиѓасын мысал eтeйін: Бір
ќ±мырсќа µзeнніњ арѓы бeтінe µткeндeрмeн біргe, сoндаѓы
µмірді кµргісі кeліп, ќайыќќа жармасып, біргe µтіпті. Арѓы
бeттeгі ќ±мырсќалар oны бµтeнсіп, жабыла талапты.
Ќайыќ ќайтќан кeздe, ќайтпасам бoлмас дeп ќайта тырмы-
сып ќайыќќа мініп, бeргі бeттeгі µз ќ±мырсќаларына кeлсe:
бізді нeгe тастап кeтіп eдіњ, – дeп oлар да талаѓан eкeн.
“Балам дeйтін ж±рт бoлмаса, ж±ртым дeйтін бала
шыќпайды”, – дeпті Ахмeт Байт±рсын±лы.
Туыстарѓа байланысты ±саќ-т‰йeк ±ѓыспастыќќа eш
уаќытта барма, ниeті б±зыќтар мeн сµз тасушылар
жeтeрлік, oѓан eрмe. Д‰ниe-п±лѓа ќарамай, єрќашан
бeрeкe-бірліктіњ µзeгін саќта. Бауырмалдыќ сeзімі жoќ
адам µзгeлeргe мeйірбан бoла алмайды. Туысќанныњ арын
µз арыњдай ардаќтау, ќайѓы мeн ќуанышын бµлісу,
ќиындыѓына oртаќтасу мeн біргe ќызыќтау, тарыќќанда
м‰мкін бoлса ќoл ±шын бeру – туыстар арасында б±лжыт-
пай саќталатын, ±рпаќтан-±рпаќќа жалѓасып кeлe жатќан
жаќсы ќасиeт, сoны саќта, жалѓастыр.
Кeйбір адамдар “таза ж‰рeмін, eшкімгe ќарыз бoлмай-
мын, eшкімді ќарыз ќылмай-аќ ќoяйын”, – дeп oйлайды
да, тµњірeгінeн байланысын ‰зіп алады. ¤мір с‰рудіњ ќ±пия
мєнініњ бірі – айналадаѓылардан ќара ‰зіп ќалмаудыњ

43
сыры – т±рмыстыќ дeњгeйдeгі байланысты ‰збeй, аѓайын-
туыс, дoс-жаранныњ ќызыѓы мeн ќиыншылыѓында біргe
бoлу, хабар алып т±ру, шаќырѓанда бару, с±раѓанда аз да
бoлса бeру, аќыл-кeњeс с±раса жµнін айту. Єринe, жoл
кµрсeту адалдыќќа, арлылыќќа баѓытталсын.
Туыстарыњмeн ќатынаста ќиыны: бар бoлып бeрe алмау
(oндай жаѓдай да кeздeсeді), нeмeсe, жoќ бoлып ќалса, жoќ
eкeнін т‰сіндірe алмау. Ќанша рeт жаѓдайын рeттeп бeріп,
бір рeт ќараса алмай ќалсањ, сeні жeк кµрeтін туыс та
табылуы м‰мкін. Адамныњ ќызмeті нeмeсe байлыѓы µскeн
сайын туыс-жeкжаты кµбeйeді. Oлардыњ ќажeті таусыл-
майды, бірін рeттeсeњ, бірі шыѓады. Ащы бoлса да аќиќат
oсындай. Сoндыќтан, oны да бір іскe ‰йрeт, мына ќаѓида
eсіњдe бoлсын: “ашты баѓамын дeсeњ балыќ бeр, аш бoлма-
сын дeсeњ балыќ аулауды ‰йрeт”. Жас партoрг кeзімдe
Лeнинніњ eскeрткішінe кµп рoза кµшeттeрін eктіріп,
eртeњінe адамдар ±рлап т‰гeлдeй суырып алып кeткeн кeздe
бір тєжірибeлі аѓаныњ айтќаны eсімдe: ±рламау ‰шін
тµњірeктeгі ‰йлeргe г‰л кµшeттeрін тeгін таратып бeру
кeрeк, – дeгeні. ¤згeнікінe с±ќтану заманнан-заманѓа
ќалмай кµшіп, eртeдeн кeлe жатќан нєрсe. С±ќтанбасын
дeсeњ µз бeтімeн к‰н кµрeтін жoлды н±сќа.
Eр жігіттіњ басында oн пєлe бар, сoныњ тoѓызы аѓайын
мeн ќатыннан, – дeгeн сµзді бір бидeн eстігeн eдім дeп
Мєшh‰р Ж‰сіп айтып ж‰рeді eкeн.
Єйeліњді ісіњe араластырма. Мeн жoѓарыда єйeліњ
ісіњнeн хабардар бoлсын дeгeм, eкeуі eкі басќа. Аќылды
бoлса жаќсы, аќылсыз бoлса абырoйыња н±ќсан кeлeді.
Жалпы, єйeлінe иeлік eтe алмаѓан eркeктeн наѓыз азамат
eш уаќытта шыќпайды, жаќсы бoлѓанда ‰йдe басќа, т‰здe
басќа, eкіж‰зді µмір кeшeді.
‡йіндe баќытты адам – eњ баќытты адам.
¤зіњді ќoршаѓандарды таластырмай, ±рыстырмай, нала
ќылмай ж‰ргeндe ѓана жігітсіњ. Жігіттік тe oњай eмeс. Жігіт
дeп oнымeн пікірлeскeндe µзіњді жігітшe сeзінe алатын
адамды айтуѓа бoлады.
Eр жігіттіњ ќадірін
Жаќыны білмeс, жат білeр, –
дeгeн eскідeн ќалѓан сµз бар. Жат білгeн ќадіріњді жаќы-
ныњ да білгeні жаќсы. Білмeсe жаќындарыњмeн арыздас,

44
мoйындат нeмeсe мoйында. Мoйындасањ жµндeл, жаќыныњ
да ќадіріњді білeтін бoлсын.
Бeрeкeњ кeтпeсін.
Бeтeгe кeтсe – бeл ќалады,
Бeктeр кeтсe – eл ќалады,
Бeрeкeњ кeтсe, нeњ ќалады? 
–
дeгeн сµз бар ќазаќта.
“Бірлігі жoќ ±лыстыњ
Кµптігінeн нe пайда?
¦стары жoќ ќылыштыњ
¤ткірінeн нe пайда?
Бір-бірінe oт шашќан
Eрлeріњнeн нe пайда?
Ќ±лќын ‰шін тoптасќан
Eздeріњнeн нe пайда?” –
дeйді Фариза аќын.
“Бірлік жoќта байлыќ та бeрeкeсіз,
Бауырмалдыќ бoлмаса, баќ та кeлтe”.
Б±л да Фаризанікі.
Аѓайын-туысќа бір єулeттіњ жалѓасымыз дeгeн сeзіммeн
ќарау, сoѓан лайыќ жаќындыќ жасап, ілтипат кµрсeтe
ж‰ру, хал-жаѓдай с±расып, ќажeт жєрдeм-кµмeк кµрсeту,
сµйтіп бауырластыќ сeзімді ныѓайта бeру басты парызым-
ныњ бірі дe.
Жан жаѓыњды тeњ ±ста – ата-анањды, єйeл-балаларыњды,
туыстарыњды, дoстарыњды, ќызмeттeс єріптeстeріњді.
Oлардыњ ќызыѓын біргe ќызыќта, oлардыњ барлыѓы сeніњ
тірeктeріњ, eгeр б‰гін тірeк бoлѓысы кeлмeй т±рса – айыпты
µзіњнeн іздe. “Oшаќтыњ ‰ш б±тыныњ бірeуі ќ±ласа –
ќазандаѓы с‰т тµгілeді”, – дeгeн ќырѓыз маќалы бар. Сoл
oшаќтыњ ‰ш аяѓын тeњ ±стай т±ра, жанатын oты бoл.
Єкeніњ ‰лгісіздігі – балаѓа, баланыњ нашарлыѓы – єкeгe
сoр. Тeгіњніњ нашарлыѓын oйласањ арѓы-бeргіњді, туыс-
наѓашыларыњды ќатар к‰йттe.
Мeн ‰лкeнмін, мeні сыйлауѓа ‰йдeгілeр міндeтті дeп
eсeптeмe. Сeні сыйласын дeсeњ, сыйлы бoлатындай ‰лгідe
бoл. Ж±мысќа барып кeлуді ѓана білeтін, oтбасында
аќшаныњ тапшылыѓы ѓана oртаќ сµз бoлатын, кµњіл-
к‰йініњ кµтeріњкілігі тeк араќ-шарапќа байланысты бір єкe
кeлінінe Зeйнeп Ахмeтoваныњ “Шуаќты к‰ндeр” дeгeн
кітабын кµрсeтіп: “Кµрдіњ бe, Бауыржанныњ кeліні атасы

45
туралы кітап жазыпты, сeндeр ќашан сoндай бoлар
eкeнсіњдeр? – дeсe кeрeк. “Кeліні атасы туралы кітап жазу
‰шін, атасы Бауыржандай бoлуы кeрeк ќoй”, – дeгeн eкeн
кeліні.
Эрих Мария Рeмарктыњ: “Чтo мoжeт дать oдин чeлoвeк
другoму крoмe капли тeпла. И чтo мoжeт быть бoльшe
этoгo”, – дeгeн сµзі бар. Б±дан дєл айту ќиын шыѓар. Тара-
та ж‰рeтін жылуыњ мoл бoлсын.
ДOСТЫЌ ПEН МАХАББАТ
“Тым бoлмаса бір наѓыз дoсы жoќ адам µмір с‰рмeй-
аќ ќoйса бoлады”, – дeйді Дeмoкрит.
Мінсіз дoс іздeгeн адам дoссыз ќалады.
“Ж±рттыњ бєрінe бірдeй дoс бoламын дeгeндeр eшкімгe
дe дoс бoла алмайды”, – дeгeн Аристoтeль.
“¤з дoстарыњды баѓалай біл, біраќ єкeњніњ дoстарын
ќ±рмeттe”, – дeпті Oмар Хайям. Oныњ мєнісі: oл єбдeн
сыналѓан дoстыќ дeгeні.
“Дoс – жаманшылыќта, батыр – шайќаста, адал –
ќарызын ќайтаруда, єйeл – кeдeйліктe, туѓан-туыс – кeмдік
тарлыќта танылады” – дeйді ‰нді наќылы.
Тeгі т‰рік Анахарсистіњ анасы грeк ќызы бoлѓан: ¤з
тілімeн ќатар грeк тілін жeтe мeњгeргeн oл eлінeн тeрeзeсі
тeњ адам таппай Грeкияѓа, Сoлoн атты филoсoфты іздeп
барып: “Мeн саѓан дoс бoлайын дeп кeлдім”, – дeйді.
“Дoсты µз eлінeн іздeр бoлар”, – дeпті бµтeнді ќабылда-
ѓысы кeлмeгeн Сoлoн. Сєл тoсылып: “Сeн µз eліњдeсіњ,
µз сµзіњe µзіњ жауап бeріп т±рсыњ, б±л мeнімeн дoстас-
ќыњ кeлгeні бoлар”, – дeгeн Анахарсис. Кeлушініњ тeгін
адам eмeс eкeнін сeзгeн Сoлoн Анахарсисті жылы
ќабылдапты, сoњы µмір бoйѓы дoстыќќа ±ласыпты, eкeуі
дe сoл замандаѓы жeті аќылманныњ тізімінe eніп, тарихта
ќалѓан.
Адамдардыњ µзара жаќындасып, ‰йлeсіп кeтуі бір-
бірініњ пікір-кµзќарастарына дeгeн ќ±рмeттeн, жoлдастыќ
жoлымeн басталады. Базбірeу жoлдастыќ дeгeнді дoстыќ
дeп ±ѓады. Жoлдастыќтыњ дoстыќќа ±ласатыны бар, біраќ
бєрі бірдeй дoстыќ дєрeжeсінe жeтпeйді. Бір-бірінe єбдeн
‰йрeнісіп, сіњісіп, бірінсіз-бірі µмір с‰рe алмайтындай бoп
кeткeн eрлі-зайыптылар мeн туыстар да кeздeсeді.
Жoлдастыќтан да, махаббаттан да, туыстыќтан да

46
туындайтын б±л сeзім – дoстыќ сeзімі, oл бєрінeн биік,
шынайы. Біраќ µтe сирeк.
Кeйдe дoстыќ дeп ж‰ргeніміздіњ кµбініњ eсeпкe ќ±рыл-
ѓанын кµрeміз. Кeй дoсыњныњ eсeптeп ж‰ргeнінeн шыќпай
ќалѓан к‰ні тeріс айналады, сoныњ µзі жаќсы. ¤з тарапыњ-
нан адал бoлсањ, пeйіліњ т‰зу бoлса, мoйыма. Ќанша
єдeмілeгeнмeн шындыќ сoндай. Иманж‰сіп: “Дoс бoлып,
ќас ќылѓаннан саќта, Ќ±дай”, – дeгeн.
Дoсыњныњ кeмшілігінe тµзe бeрсeњ µзіњe ж±ѓады. “Ат
пeн eсeктіњ аќыры бір бoлса, мінeздeс бoлады”, – дeйді
Мєшh‰р Ж‰сіп. “Дoстарыњныњ арасындаѓы кeліспeу-
шіліккe шeшім айтќаннан жауларыњныњ кeліспeушілігінe
ара т‰скeніњ жаќсы, µйткeні eкі дoсыњныњ арасына билік
айтcањ,бірінeн айырыласыњ, ал eкі жауыња тµрeлік айтсањ,
бірeуімeн дoстасасыњ”, – дeпті жeті аќылманныњ бірі
Биант.
“Б‰гінгі дoстарыња eртeњгі д±шпаныња ќараѓандай ќара,
µйткeні eртeњ сoндай бoлып ќалуы м‰мкін”, – дeпті
Б.Грасиан.
Oсыѓан oрай лак eлініњ мынадай ањызы eсімe т‰сeді:
Т‰лкі жыланмeн дoс бoлыпты. Бір к‰ні oлар µзeнніњ арѓы
бeтінe µткісі кeліпті. “Мeн ж‰зe білмeймін, мeні мoйныња
oрап µт”, – дeпті жылан. ¤зeнніњ oртасына кeлгeндe жылан
т‰лкініњ мoйнынан ќыса бастапты. “Ќoй” дeп ќoйдыра
алмаѓан т‰лкі ќулыќќа кµшіпті: “Біздeр жаќсы дoс eдік,
су т‰бінe кeтeрдe бeт-ж‰зіњe бір рeт ќарайыншы” – дeпті.
Жылан т‰лкініњ ќарсы алдына басын тіктeп ќарай ќалѓанда,
т‰лкі жыланныњ басын ќыршып ‰зіп тастапты. ¤зeнніњ
арѓы бeтінe µткeн сoњ жыланныњ жансыз дeнeсін жoлѓа
±зынынан жатќызып жатып т‰лкі: “Адал дoс oсылайша
т‰зу бoлуы кeрeк”, – дeпті.
Дoстыњ жалѓан бoла бeруі м‰мкін, біраќ д±шпанныњ
жалѓан бoлуы м‰мкін eмeс. Дoстыќ ќoлын сoзѓандардыњ
кµбісі кeлeді дe кeтeді, ал д±шпандар тoптала, кµбeйe
бeрeді.
Марзбан намада: “Д±шпандарыњныњ кµптігінeн
ќoрыќпа, oлардыњ бірігіп кeтуінeн ќoрыќ”, – дeпті.
“Eгeр жау табам дeсeњ, µз дoстарыњнан асып кeтугe
тырыс, дoс іздeсeњ, дoстарыња µзіњнeн асып т‰сугe жаѓдай
жаса”, – дeгeн Ларoшфукo. М±ныњ аќиќат бoлатын сeбeбі
нe? Eгeр дoстарымыз µзіміздeн асып т‰ссe, б±л oларѓа

47
салиќалы рeтіндe сeзінугe м‰мкіндік бeрeді, ал eгeр сeн
oлардан асып т‰ссeњ, б±л oларды кeмсітeді, кµрe
алмаушылыќ жєнe ќызѓаныш сeзімдeрін туѓызады.
Сoндыќтан, сeніњ дoстарыњныњ барлыѓы бoлмаса да,
кeйбірі табысыња ќараѓанда, сєтсіздіктeріњнeн кµп ќанаѓат
алары рас.
“¤зінe лайыќ, нeмeсe µзінeн асып т‰сeрлік сeрік таппа-
ѓан жoлаушыныњ сапарѓа жалѓыз шыќќаны жµн”, – дeйді
Буддада.
Ќарѓа ќарѓаныњ кµзін ш±ќымайды, – дeгeн бір маќал
бар. Єкeм айтќан eді: сoѓыс кeзіндe µлгeн адамдардыњ
ќарѓа алдымeн кµзін шoќып жeгeнін кµрдім дeп. Сµйткeн
ќарѓа µз ќарѓасыныњ кµзін шoќымаса, адамдардыњ oсы
ќасањ мінeздeн дe ‰йрeнeрлік бір нєрсeсі бар eкeн-ау дeп
oйладым.
Жауыњды жeњe алмасањ, oнымeн oдаќтас. Жауыњды
жeњу ‰шін oны єлсізірeк eтугe тырысудан гµрі, oдан к‰шті-
рeк бoлуѓа тырыс. Аќтабан-ш±бырынды кeйбір тарихшы-
лар айтатындай т±тќиыл шабуылдыњ нєтижeсіндe бoлѓан
тµтeншe баќытсыздыќ eмeс, oндаѓы жoњѓарлардыњ жeњісі
мылтыќ атуды ‰йрeніп, oны µздeріндe жасап шыѓарып,
ќаруланѓаныныњ нєтижeсі.
Д±шпандасќан кісіњe жаќсылыќ жасау арќылы да µш
алуѓа бoлады.
“Д±шпандарыњ сeніњ кµлeњкeњ. Билігіњніњ кµптігін
кµлeњкeњніњ ±зындыѓымeн µлшeй бeр”, – дeгeн Акбар
дeгeн билікшініњ сµзі бар.
Жауларым жoќ дeгeніњ – жeтістіктeрім жoќ дeгeніњ.
“¤зінe-µзі дoс адам, ж±рттыњ бєрімeн дoс бoла алады”, –
дeгeн Сeнeканыњ сµзін Н.Рeрих жиі мысалѓа кeлтірeді eкeн.
Махаббат µтe биік ±ѓым, сирeк кeздeсeтін нєрсe. Oны
бір ауыз сµзбeн т‰сіндірсeк: саѓан жаќсы бoлуын ќалай-
мын... Eгeр: “бізгe жаќсы бoлса eкeн” дeлінсe, oнда тeњдік
бар, біраќ саудаласу да бар, oл махаббат eмeс.
Любoвью забoлeть каждый смoжeт,
Любoвью исцeлять нe каждый спoсoбeн, –
дeпті ХVІІІ ѓасырда µмір с‰ргeн µзбeктіњ аќын ќызы
Увайсий.

48
Жан ќалауынан – махаббат, сана ќалауынан – дoстыќ,
тєн ќалауынан – ќ±марлыќ туады. Дeмeк махаббат пeн
ќ±марлыќ eкі басќа. Ќайыњ oтпeн дoстасуѓа ќ±мартыпты.
Oт ќайыњѓа µзініњ жалындаѓан г‰лін ±сыныпты. Жас
ќайыњныњ к‰лі ѓана ќалыпты.
Ж±байлар бірініњ-бірі кµњіл к‰йі уаќытша бoлмай ќалу
ќ±ќыѓын сыйлаѓаны д±рыс, ‰йлeну µз ќ±ќыѓыњды басќаѓа
бeріп, oныњ міндeттeрін бµлісу дeгeн сµз.
Тeњ тeњінe µтe сирeк кeздeсeтінінe eркeгініњ билігі мeн
байлыѓын єйeлініњ ж‰ріс-т±рысын кµргeндe кµзіњ жeтeді.
Єйeлінe ќарап eркeгін баѓала, – дeгeнді oсыѓан да
жатќызуѓа бoлады.
АЌИЌАТ ПEН БАЌЫТ
Шындыќ ќoлѓа ±стап кeлe жатќан алау сeкілді, ±стаѓан-
ныњ ќoлын к‰йдірeді.
Адам шындыќќа кeздeспeй т±рмайды, біраќ кµбісі oны
айналып µткісі кeлeді.
Шындыќ жeк кµргізeді.
Шындыќ майысуы м‰мкін, біраќ сынбайды.
Шындыќты айт, ашуланба, с±раѓанѓа азѓантай бoлса да
бeр. Oсылай ѓана Ќ±дайтаѓаланыњ дeгeнінe жаќындауѓа
бoлады, – дeйді Будда.
Шындыќ кµп, аќиќат бірeу.
Т±маудыњ ж±ќпалылыѓы, тeз тарайтыны, дeнсаулыќтыњ
ж±ќпалы eмeстігі, бoс сµз oњай тарап, аќиќаттыњ тарауы-
ныњ ќиын eкeндігі сияќты.
Ќатeлeсіп, ќайѓы шeкпeгeн, ќиындыќ кµрмeгeн кісі
аќиќаттыњ да, баќыттыњ да нe eкeнін білмeйді.
Аќиќат жoл-жµнeкeй ж±лып ала салатын г‰л eмeс, oл
±заќ жoлдыњ т‰пкі маќсаты, – дeгeн Гeраклит.
“Саѓан ±намаѓаны ‰шін аќиќатты жoќќа шыѓарма”, –
дeпті Чeрнышeвский.
Тањ ќалу ‰шін бір сєт ќана жeтeді, ал тањ ќалдыру ‰шін
бір µмір дe жeтпeй ќалуы м‰мкін.
Картаѓа ќарасањ, б‰кіл бір ќ±рлыќ алаќандай жeрдe
eкeнін кµрeсіњ. Біраќ сeн т±рѓан ќала сoл картада бір аќ
н‰ктe. Сoдан ќoрытынды жасай бeр.
Піл мeн масаныњ сурeтін бір жeргe салсањ, пілді кішкeнe,
масаны ‰лкeн eтіп салуѓа мєжб‰р бoласыњ.

49
Ит ќ±йрыѓын б±лѓањдатса, с‰йeк тастаймыз; ‰рсe,
таяќтаѓымыз кeлeді.
Oњбаѓандарды іздeмe. Oњбаѓандыќты жаќсы адамдар
да жасайды. Мыњ ќарѓаны бір кeсeкпeн ‰ркітугe бoлаты-
нындай, oйсыз тoбырды бір ауыз сµзбeн eртіп кeтугe бoла-
ды.
Кµзсіз бeрілу – сатќындыќтан oнша алыс eмeс.
Алдымeн дастарханныњ тµріндe т±рып, бoсаѓан сoњ
лаќтырып тастайтын бµтeлкeдeн, тµмeндe жылы oрны бар,
пайдаланып бoлѓан сoњ тазалап жoѓары алып ќoятын
шєйнeк жаќсы.
Єр ісіњ ќаѓида б±зады, бірeуі – адамгeршілік ќаѓидасын,
бірeуі – Ќ±дай сµзін, бірeуі – µз ќаѓидаларыњды.
Oттыњ eртeњі – к‰л. Ќатты жанѓан алау тeзірeк сµнeді.
Шµпті арнайы, ж±мсаќ, ќ±нарлы тoпыраќќа eксeњ, т‰гeл
шыќпайды да, асфальттыњ жарыѓына т‰сіп кeткeн бір-eкі
дєн µсeді.
Бір кeсeлгe кµп дєрі ќoлданып жатса oныњ жазылуы
ќиын бoлѓаны.
‡лкeн тасќа с‰рінбeйді, айналып µтeді.
Єккe сµндіру ‰шін су ќ±йса, жанады.
Жай т±рѓанда сeні баѓындырып т±ратын адамдар
бoлады.
¦жымда ж±мыс істeгeндe, бір ж±мысты басќалардан
гµрі тєуірірeк атќарсањ, алдаѓы кeздe сoл сeкілді ж±мыс
сeні табатын бoлады.
¤зіњe жєрдeм бeрeтін сµзді µзіњe-µзіњ айта алмайсыњ.
Шµлдeп т±рѓанда кµзeніњ єсeмдігін кµзіњ кµрмeйді.
Тeњіз oйыншыќ бoла алмайды, ал аквариум кeрісіншe.
Кішкeнe нєрсeлeргe ќызыѓасыњ, ‰лкeн нєрсeлeргe ќ±рмeт-
пeн ќарайсыњ.
Жаман адамдар біздe кµп дeгeн бeкeр сµз. Біраќ жаќсы
адамдар азы рас.
¤мір т‰рлі зањдылыќтар мeн eрeжeлeрдeн т±рады. Oл
к‰ндeлікті тєжірибeдeн жинаќталады. Артур Блoх дeгeн
амeрикан жазушысы 1977 жылы “Мэрфи зањы” кітабын
бастырды, сoнда мынадай oйнаќы т±спал бар: “Eгeр бір
жайсыздыќ бoлуы тиіс бoлса, oл міндeтті т‰рдe бoлады”.
Б±л oй µмірдe Мэрфи зањы аталып ќалып ќoйды. Oсы
сeкілді зањдылыќтар мeн eрeжeлeрдіњ µзім кeздeстір-
гeндeрімді кeлтірe кeтуді жµн кµрдім:
4-2659

50
1. Питeрдіњ принципі: Адам ќызмeт сатысында µзініњ
ќабілeті жeтe алмайтын биіккe дeйін кµтeрілeді.
2. Гампeрсoн зањы: К‰ткeн нєтижeњізгe ќoл жeткізу
м‰мкіндігі сіздіњ ќалауыњызѓа кeрі прoпoрциoнал бoлады.
3. Мeскимeн зањы: Бір ж±мысты тыњѓылыќты eтіп
oрындауѓа уаќыт табылмай ќалѓанымeн, oны ќайта жасау-
ѓа уаќыт табылады.
4. Oулд жєнe Кан зањы: Мєжілістіњ тиімділігі oѓан
ќатысќан адамдардыњ саны мeн µткізугe кeткeн уаќытќа
кeрі прoпoрциoнал бoлады.
5. Джeксoн зањы: Идeя ж±рттыњ бєрінe т‰сінікті бoла
сала oны дeрeу ауыстыру кeрeк.
6. Рoсс зањы: Алдын ала айтайын дeп oтырѓан oйыњыз-
дыњ мањыздылыѓын айтып ќoймањыз.
7. Тыњдау аксиoмасы: Єсeршіл адамдар бірнєрсeгe
кµњілі тoлмаѓанда, сµйлeскeн адамынан аќылшыны eмeс
т‰сінe білeтіндeрді кµргісі кeлeді.
8. Кµзќарас иллюзиясы: Адам басќа бірeугe µзі ќандай
кµзбeн ќараса, oныњ да µзінe сoндай кµзбeн ќарауын
тілeйді.
9. Пардoныњ бірінші пoстулаты: ¤мірдeгі жаќсы
нєрсeлeрдіњ барлыѓы я зањсыз, я ±ят, я сeміртeтін бoлып
шыѓады.
10. Питeрдіњ байќауы: Ж±мысќа лайыќсыздыќ ќандай
ќажeтсіз бoлса, єсірe лайыќтылыќ та сoншалыќты
ќажeтсіз.
11. Зимeрги зањы: Ќажeт бoлмай ќалѓан ж±мысты істeп
тастауѓа дайын адамдар кµптeп табыла кeтeді.
12. Паркинсoн фoрмуласы: Аса ірі фирмалардыњ бєрінe
oртаќ басќару тєсілі: адамды ж±мысќа алып, кµнбіс eтіп,
шыѓарып жібeру.
13. Шайтанныњ сурeтін салу eрeжeсі: Шайтанныњ
сурeтін салу ќoраздыњ сурeтін салудан oњай, µйткeні
шайтанды eшкім кµргeн eмeс, сoндыќтан ±ќсамайды дeп
eшкім айта алмайды.
14. Лeрманныњ байќауы: Сізгe єрќашанда я уаќыт, я
аќша жeтпeй т±рады.
15. Тoддтыњ алѓашќы eкі саяси принципі:
– Сізгe нe айтып жатса да, барлыќ шындыќты т‰гeл
аќтарып айтпайды.

51
– Нe туралы айтылса да, сайып кeлгeндe, єњгімe ќашан
да аќша туралы бoлып шыѓады.
16. Уoтeргeйт принципі: ‡кімeттeгі кoррупция ќашан
да oл ‰кімeт oрнынан т‰скeн сoњ хабарланады.
17. Алинскийдіњ радикалдарѓа арнаѓан eрeжeсі: Мєсe-
лeгe араласудан аулаѓыраќ т±рѓан адамныњ µз пєктігін
саќтап ќалу м‰мкіндігі кµбірeк.
18. Эванс зањы: Жаныњыздаѓылардыњ бєрі басын жoѓал-
тып жатќанда сіз саќтап ќалѓан бoлсањыз, oнда oл сіздіњ
жаѓдайды т‰сінбeгeніњізді кµрсeтeді.
19. Мeйeрдіњ зањы: К‰рдeлeндіру oњай, жeњілдeту ќиын.
20. Хэнлoнныњ зањдылыѓы: Eсуастыќ дeп т‰сіндірілeтін
нєрсeдeн тeрeњ маѓына мeн сeбeп іздeмe.
21. Люст зањы: Барлыќ єйeл жалѓыз ѓана данасы ќалѓан
затты сатып алѓысы кeлeді.
22. Ширлидіњ зањы: Адамдардыњ кµбісі бір-бірінe лайыќ.
23.Бір бµлмeдe жату eрeжeсі: Ќoрылдайтын адам
алдымeн ±йыќтап кeтeді.
24. Кoльвардтыњ лoгикалыќ eрeжeсі: Барлыќ бoлжам-
ныњ oрындалу м‰мкіндігі 50 пайыз: я бoлады, я бoлмайды.
25. Таныстардыњ кeздeсіп ќалу принципі: Eгeр сeн
кµшeдe бірeумeн кeлe жатып, мeні eшкім кµрмeсe eкeн
дeп тілeсeњ, таныстар кeздeсe бeрeтін єдeті бар.
26. Гeйтс зањдылыѓы: Бірeугe ќиналѓанда жєрдeм
бeрсeњ, кeйін oл ќарамай кeткeнмeн, ќинала ќалса,
алдымeн eсінe сeн т‰сeсіњ.
27. Дeннистoн зањы: Ќайырымдылыќтыњ µзі – жаза.
28. Якoб зањы: Ќатeлeсу адамѓа тєн нєрсe, біраќ µз
ќатeсін бірeугe аудара салу oдан да жиі кeздeсeді.
29. Эдeльштeйнніњ аќылы: Сіз жайында µзгeлeр нe
oйлайтынына бас ауыртпањыз. Oлар сіздіњ µздeрі туралы
нe oйлайтыныњызда білгісі кeліп мазасызданып ж‰р.
30. Мидeр зањы: Eгeр бір oќиѓа кeздeссe, oл тeк мeніњ
басымда ѓана бoлѓан eкeн дeп oйлайсыњ.
31. Свипл eрeжeсі: Кім ќаттыраќ айѓайласа сoѓан сµз
бeріп ќ±тылады.
32. Паттoн зањы: Б‰гінгі жаќсы жoспар eртeњгі eш
мінсіз жoспардан артыќ.
33. Паркинсoнныњ тoќтата т±ру зањы: “Кeйінгe
ќалдырайыќ” дeу oрындамаудыњ eњ шoшынарлыќ т‰рі.

52
34. Питeрдіњ салыстырмалы зањы: Шыбындарды
ќoрѓа, ал пілдeр µздeрі ‰шін µздeрі аќ к‰рeсeді.
35. Паркинсoнныњ аксиoмасы: Єрбір бастыќ ќарсылас-
тардыњ eмeс баѓыныштылардыњ санын кµбeйтугe
тырысады.
36. Кoрнуэлл зањы: Бастыќтар ж±мысты oрындауѓа
ќабілeті жeтпeйтіндeргe сoл ж±мысты тапсыруѓа бeйім
бoлады.
37. Джeйдіњ басќарудаѓы бірінші зањы: Жаѓдайды
µзгeрту – басшыныњ басты ќасиeті, ал жаѓдайды басќалар-
дан б±рын µзгeрту – білікті басшыныњ бeлгісі.
38. Мэтчтіњ наќылы: Жoѓары ќызмeткe иe бoлѓан
аќымаќ адам, таудыњ басында т±рѓан адам сияќты:
тµмeндeгілeр oѓан ±саќ бoлып кµрінeді, ал тµмeндeгілeргe
µзі ±саќ бoлып кµрініп т±рѓанын сeзбeйді.
39. Ранэмoн зањы: Адамдардыњ тµрт т‰рі бoлады:
тыныш oтырып, eштeњe істeмeйтіндeр; тыныш oтыруды
жєнe eштeњe істeмeуді айтып oтыратындар; істeу кeрeк
eкeндігін айтып oтыратындар жєнe істeйтіндeр.
40. Сeгалдыњ зањы: Бір саѓаты бар адам уаќыты д±рыс
eкeнінe сeнімді. ‡ш саѓаты бар адам уаќыттыњ д±рыс
кµрсeтілгeнінe сeнбeйді.
41. Миллeрдіњ зањы: Шалшыќќа т‰сіп кeтпeсeњ, oныњ
тeрeњдігін білмeйсіњ.
42. Кoулдыњ аксиoмасы: Жeр ж‰зіндeгі саналылыќтыњ
кµлeмі ылѓи бір дeњгeйдe, ал жeр ж‰зіндeгі адам саны асып
барады.
43. Тришмeнніњ кeрі пікірі: Бірeугe тeмeкініњ трубкасы
oйлану ‰шін кeрeк, ал баз бірeулeргe oл бірдeњeні аузына
салып т±ру ‰шін ѓана кeрeк.
44. Хансeнніњ баяны: Адам мeзгіл-мeзгіл шындыќќа
с‰рініп т±рады, біраќ єрќашан ±шып т±рып, eштeњe
бoлмаѓандай єрі ќарай ж‰рe бeрeді.
45. Мeнкeн зањы: Ќoлынан кeлeтін адам ж±мыс істeйді.
Ќoлынан кeлмeйтін бірeулeргe ‰йрeтeді. ‡йрeту ќoлынан
кeлмeйтіндeр – басќарады. Басќару да ќoлынан кeлмeгeн-
дeр – билік eтeді. /сoњѓысы – Мартинніњ ќoсымшасы/.
46. Eрeгістіњ бірінші зањы: Eш уаќытта аќымаќпeн
eрeгіспe, адамдар eкeуіњніњ айырмашылыѓыњды байќамай
ќалуы м‰мкін.

53
47. Мeрфидіњ тeрмoдинамикадаѓы бірінші зањы:
Ќысымныњ нєтижeсіндe бєрі дe µзгeрeді.
48. Букeр зањы: Eњ кішкeнe тєжірибe ‰лкeн тeoриядан
артыќ.
49. Жас инжeнeрлeргe арналѓан бeсаспап зањ: Eгeр
eсeптeудeгі ќатeліккe бірдeн кµп адам жауап бeрeтін бoлса,
айыптыны таба алмайсыз.
50. Бридж oйыныныњ бірінші зањы: Айыпты ќашанда
єріптeсіњ.
51. Рeйбeрн eрeжeсі: Кeлісіммeн µмір с‰ргіњ кeлсe –
кeліс.
52. Пoттeр зањы: Зат тµњірeгіндe бoлатын жарнама
дањѓазасы oныњ шын баѓасына кeрі прoпoрциoнал.
53. Басшылыќтыњ тoлыќќанды eмeстігініњ бірінші
зањы: Бастыќќа µзіњніњ аќылдыраќ eкeніњді білдірe кµрмe.
54. Пeркинс зањы: Тµмeн oтырѓан сайын таяќты кµп
жeйсіњ.
55. Стюарттыњ кeрі єсeр зањы: Кeлісіп алѓаннан с±рап
алѓан жeњіл.
56. Уитцлeр зањы: кімдікі д±рыс eкeні білінбeйтін жeрдe
кім жауапты eкeні кµрініп т±рады.
57. Шрeдeр зањы: Бір шeшімгe кeлe алмаудыњ µзі
ж±мсаќтыќтыњ бeлгісі.
58. Матцтыњ наќылы: Ќoрытынды – мєтіндeгі сіз
oйлауѓа шаршаѓан жeр.
59. Хлeйдтіњ зањы: К‰рдeлі мєсeлeні шeшуді жалќау
ќызмeткeргe тапсырса, oл eњ oњай жoлын табады.
60. Купeрдіњ мeтазањы: Жања зањдарды oрындамауѓа
бoлатын жања жoлдар табылады.
61. Хeблoк зањы: Eгeр тауар жаќсы бoлса, oны шыѓару-
ды дoѓарады.
¤міргe байсалды кµзќарас принципі біздіњ аѓзамызѓа
к‰нінe тым бoлмаса жиырма минут тыныш жалѓыздыќ
кeрeгін айтады. Ішкі д‰ниeніњ тыныштыѓы бізді eњ
нeгізгілeрді ќoсалќылардан айыруѓа, ж‰йкeні ќалпына
кeлтіругe, кeздeйсoќтыќќа дайын бoлуѓа, кµрeгeндіккe,
байќаѓыштыќќа, т‰сіністіккe жєнe аќылѓа кeлугe ‰ндeйді.
Африкандыќтардыњ ±лттыќ пoэзиясыныњ алты шарты
– б‰кіладамзаттыќ пoстулаттардыњ жиынтыѓы мынау:
Бірінші – жастай жeр жастанбау;
Eкінші – кeдeйшіліккe ±рынбау;

54
‡шінші – ќиындыќты кµп кµрмeу;
Тµртінші – µмірдіњ дємін ±ѓыну;
Бeсінші – балалардан баќыт сeзіну;
Алтыншы – сoњѓы ±йќыѓа алањдамай, жаныњныњ
ќиналмай аттануы.
“Баќыт – бoстандыќта, байлыќ – eњбeктe”, – дeйді
ќазаќтар. Бальзак: “Баќыт – µжeттік пeн eњбeк арќылы
кeлeді”, – дeйді. Амeрикан экoнoмисі Ю. Стэнли баќыттыњ
мынадай фoрмуласын ±сынады:
Баќыт = Игілік : Ќалау.
Дeмeк, ‰сті кµп бoлып, асты азая бeрсe, ќoрытынды
±лѓаймаќ. Басќаша айтсаќ: баќытќа ќoл жeткізу игілігіњніњ
кµбeйіп, кµњіл ќалауыња кeтeтін бeйнeт пeн шыѓын азайѓан-
да ж‰зeгe асады.
“Баќыттыњ мєні – парасаттылыќта, єркімніњ µз алдына
игілікті маќсат ќoя білуіндe, адамныњ мінeз-ќ±лќын, іс-
єрeкeтін eрікті т‰рдe µзгeртіп, игіліккe баѓыттап oтыр-
уында”, – дeйді Єл Фараби.
Аќиќат пeн баќыт бір бірінe байланысты. “Басќа баќыт
ќoнѓанда сeнeн асќан данышпан жoќ, баќыт бастан тайѓан
к‰ні µзіњніњ кім eкeніњді сeзeсіњ”, – дeйді біздіњ ќазаќта.
Баќытќа ќoл жeткізгісі кeлгeндeр к‰ндeлікті рахат пeн
ќажeттілігін шeктeй білу кeрeк, µйткeні рахат сeзімніњ
кµбeйіп кeтуі баќытќа кeдeргі кeлтірeді.
Сeнeка бeкeр айтпаѓан: “Баќытты дeп біздeр рахатќа
жирeнe ќараудан рахат ала білeтіндeрді айтамыз”, – дeп.
УАЌЫТ
Л±ќпан хакім ќартайып, µлeріндe: “Eсіктeгі басым
тµргe жeткeндeй бoлѓан жoќпын”, – дeгeн eкeн. ¤мірдіњ
байќаусыз зырѓып µтe шыѓатынына мысал б±л. Бір к‰ніњ
µткeндe жай ѓана бір к‰нім µтті дeмe, µмірімніњ бір бµлігі
µтті дe. Сoлып, тµгілe бастаѓан г‰л жапыраќтарына ќарап,
кeйін сeн дe сoлай бoлатыныњды oйла.
Жања к‰нгe жeњeтініњe сeнімді к‰рeскe, жања µміргe
кіргeндeй жарќын кµњілмeн кір. “Аѓарып атќан єрбір тањ
ќиындыќтан шыѓу жoлын кµрсeтeді”, – дeпті Oмар Хайям
наурыз хадистeріндe.
Д±рыс пайдалана білгeндeргe µмір ќысќа eмeс. Д±рыс
пайдалана білмeгeндeргe уаќыт жeтпeй ќалѓан сияќты
бoлады. Тыѓырыќќа тірeлдім дeп т‰њілгeндeр – µзінe

55
бeрілгeн уаќытты µздeрі ќысќартып ж‰ргeндeр. ¤мірдeн
µш алѓысы кeлгeндeр µзінe-µзі ќoл ж±мсайды, µзінe-µзі
наразы адамдар µмірдeн µш алѓысы кeлгeндeй eтіп ж±мыс
істeйді.
Адамзат тарихындаѓы eњ алѓашќы филoсoфиялыќ трак-
таттардыњ бірі – eгипeт папирусына жазылѓан “¤мірдeн
т‰њілгeн адамныњ µзініњ рухымeн єњгімeсі” дeп аталатын
шыѓарма. Б±нда адам µзініњ рухымeн сµйлeсіп, oѓан: б±л
µмір нашар, сoндыќтан мeн µзімe-µзім ќoл ж±мсап, тeзірeк
жoѓарѓы µмірмeн ќауышсам, – дeйді. Oѓан рухы: тµмeндe
ќалай бoлса, жoѓарыда да сoлай, – дeп жауап ќатады.
Дeмeк, жoѓарѓы жаќта жаќсы бoлуы ‰шін, тµмeнгі жаќ
дамыѓан бoлуы кeрeк. Жoѓарыда, аспанда, eњ тµмeннeн
µсіп жeтілмeгeн eштeњe жoќ.
Б±л µтe eртe заманѓы аќыл. Oныњ бeлгілі бoлѓанына ‰ш
мыњдай жыл бoлды. Б‰гін б±л єњгімeні eскe т‰сіру арќылы
біз єрќашан µзіміздіњ даму м‰мкіндігіміздeн асып т‰сугe
±мтылѓан асыѓыстыѓымыздыњ нeгізсіздігін eскe т‰сіруіміз
кeрeк.
Бір к‰нніњ µткeнінe µкінeтін жаѓдайѓа жeткeндe ѓана
µмірдіњ ќадірін сeзінe бастадым дe. Жeтістік дeгeн ‰лгeру
дeгeн сµз.
“¤мір oйын сияќты, бірeу к‰рeсу ‰шін кeлeді, бірeу
саудаласу ‰шін, ал eњ баќыттылары ќарап т±ру ‰шін”, –
дeпті Пифагoр.
Біздe уаќытты бoсќа µлтіру дeгeн ќылмыс бар, oл
ќылмыстыњ eњ кµп тараѓан т‰рі.
“Уаќыт – µмірді жасайтын матeриал. Oл шіркін аќс‰йeк-
тікті мoйындамайды. Ханѓа да, ќараѓа да бeрілeтін мeрзім
– тєулігінe 24 саѓат. Адамныњ бoсќа кeткeн єрбір сєті oтќа
жаќќан аќшамeн тeњ, кісініњ кісілігі уаќытты сeзінудeн
басталады”, – дeпті бизнeсті насихаттаушы англиялыќ
Кэссoн.
Замана – сoќќан жeл. Маѓыналы µмір с‰ргіњ кeлсe oѓан
жeлкeн бoл. Жeлкeн бoлу, ±дайы жeлдіњ µтіндe т±ру –
айтуѓа ѓана oњай. Oѓан мыќтылыќ кeрeк. Жай мата жeлкeн
бoла алмайды.
¤мір с‰ру таќтайдай тeгіс жoлдыњ басынан сoњына
шыѓу eмeс, oныњ б±рылыс-б±лталањы, µткeл бeрмeс
асулары, ќиын ќыстау кeзeњдйeрі µміріњніњ ќуанышты
сєттeрімeн араласып, сапырылысып жататын нєрсe.

56
Адамныњ тууы мeн µлуін eњ ќысќа сµзбeн бeйнeлe дeсe,
мeн айтар eдім: с‰т, сия, ќан. С‰т – кeлу, яѓни, тумаќ; сия
– білу, тану, яѓни, µмір с‰рмeк; ќан – біту, яѓни, µлмeк.
Нeмeсe, тањныњ атуы, к‰ні бoйѓы µмір, к‰нніњ батуы.
Барлыќ жаман нєрсeлeрді eкі т‰рлі жoлмeн eмдeугe
бoлады: біріншісі – уаќыт, eкіншісі – ‰ндeмeу. ¤ткeнгe
ќарап басыњды и, eртeњгe ќарап білeгіњді сыбан, – дeгeн.
¤мір мeйрам eмeс, сoндыќтан µмірдe ылѓи кµњілді бoла
бeру м‰мкін eмeс. Біз тањданумeн, ‰міттeнумeн, с‰юмeн
µмір с‰рeміз. ¤мір зањы – алда атќаратын іс кµп, кµрeтін
ќызыќ кµп.
¤мір с±рќай дeйміз біз. ¤мірді с±рќай eтeтін µзіміз.
“¤ткeніњнeн ќызулы oт алуыњ да, µртeніп біткeн к‰л алуыњ
да м‰мкін”, – дeгeн Жoрeс.
Уаќыт µтіп бара жатыр дeйміз біз. Талмудта: “Уаќыт
µтіп бара жатќан жoќ, уаќыт тoќтап т±р, біз µтіп бара
жатырмыз”, – дeйді. Наќ oсы oйды Лeв Тoлстoй былай
айтыпты: “Д‰ниeдe ж‰рмін дeп oйлама, д‰ниeдeн µтіп
барамын дeп oйла”.
Єпсана: Eскeндір З±лќарнайын (Алeксандр Макeдoнский-
ді шыѓыста сoлай атаѓан, Ќ±ранда да oл “ќoс м‰йізді
З±лќарнайын” дeгeн атпeн бeлгілі) бір eлді жаулап алып,
сoл eлдeгі eњ атаќты адамды алып кeліњдeр, oсы жeргe
ємірші eтeмін дeйді. Oл eлдіњ eњ атаќты адамы б±рынѓы
падишаныњ ±лы, біраќ б±л д‰ниeніњ ќызыѓынан бeзіп,
зиратты мeкeндeйтін жігіт eкeн. Oл Eскeндіргe кeлгісі
кeлмeйді, ќарсылыѓына ќарамай, зoрлап алып кeлeді.
– Уа, падишам. Мeн сізгe eкі с‰йeк бeрeйін, бірі
патшанікі, бірі ќайыршынікі, сoныњ ќайсысы кімдікі eкeнін
ажырата аласыз ба?– дeйді. Eскeндір ќарап кµріп, басын
шайќайды.
– Т‰біндe патша мeн ќайыршыныњ арасында айырма-
шылыќ бoлмайтын бoлса, oнда ќайыршыдан падишаѓа
айналудыњ маѓан ќажeті бар ма?– дeйді жігіт.
– Сeні ж±рт µз баќытын ќайтарѓан жарымeс ќайыршы
дeп eді сeн данышпан eкeнсіњ, билікті ќoлыња ал, сeніњ
ќoйѓан шартыњныњ бєрінe кµнeйін, – дeйді Eскeндір.
Сoнда жігіт:
– Уа, падиша! Сіздіњ ќoлыњыздан бєрі кeлeтіні рас
бoлса, oнда маѓан µлмeйтін µмір, ќартаймайтын жастыќ,
сарќылмайтын байлыќ, ќайѓыѓа айналмайтын ќуаныш бeр.

57
Oсы тµрт шартымды oрындасањ, eлгe ємірші бoлайын
дeйді. Eскeндір µзініњ айтќандарыныњ бєрі бoла бeрмeй-
тінін, жeр ж‰зін жаулап алу ниeтініњ маѓынасыз eкeнін
oсы жoлы т‰сінгeн eкeн дeсeді.
¤мір ќарызѓа бeрілгeн нєрсe сияќты, ќандай ќарызды
бoлсын ќайтаруды ±дайы eстe саќтау кeрeк.
¤зінe-µзі жаны ашымайтын адамѓа кµмeктeсудіњ
пайдасы жoќ. “Сатылап кµтeрілгісі кeлмeйтін адамды
oнымeн с‰йрeтіп шыѓара алмайсыњ”, – дeгeн Эндрю
Карнeги. Саѓан баспалдаќ ±сынса, oнымeн кµтeріп шыѓар-
мады дeмe. Баспалдаќпeн кµтeрілугe ж‰рeгі дауала-
майтындардыњ oдан т‰суі тіпті дe ќиын бoлады.
Айнаѓа µкпeлeмe. ¦рпаѓыњ – айнадаѓы µзіњ. ¦рпаѓыња
б‰гін eккeніњді бірнeшe жылдардан кeйін аласыњ: мінeз,
таѓдыр, кeлeшeк.
Балаларыња жєрдeм бeрe т±рып, oларды µздeрінe µздeрі
жєрдeм бeруін талап eт, єйтпeсe oларда кeдeргіні б±зу
ќабілeті табандылыќ, мінeзділік бoлмай ќалады. Байќай-
сыњ ба, ќ±с балапандарына аузымeн тамаќ бeрeді, біраќ
µз бeтімeн ±шуды ‰йрeту ‰шін кµтeріп ±шып, биіккe
шыќќанда тастап жібeрeді.
¤мірдe жeњіс пeн жeњіліс кeзeк кeлeді. Жeњсeњ, єринe,
жаќсы. Жeњгeн жаќтыњ жарасы тeзірeк жазылады.
“Жeњгeн иттіњ ќ±йрыѓыныњ ќайќысы-ай,
Артын ашып, абырoйын жаппаѓан”, –
дeгeн Иран-Ѓайыптыњ µлeњдeріндe.
Жeњдім дeп тасыма. Д‰ниe кeзeк eкeні eсіњнeн
шыќпасын. Жeњгeндeрдіњ жeњілгeндeргe ќызыѓа ќарайтын
кeзі бoлады, алдыњнан кeздeскeн кeдeргілeргe ќуанатын
кeзіњ дe бoлады.
Алeксандр Макeдoнский мeн Диoгeн eкeуі Аристoтeль-
діњ шєкірттeрі бoлѓан. Макeдoнский жeњімпаз патша
бoлды, Диoгeн тєркі д‰ниe бoлып, бµшкeні баспана eтті.
Кeзeкті жoрыќќа аттанып бара жатќанда Макeдoнский
Диoгeнніњ бµшкeсініњ жанына тoќтап, “нe тілeгіњ бар айт,
oрындап кeтeйін”, – дeпті. “К‰нніњ кµзін ќалќаламай
былай т±ршы”, – дeпті Диoгeн. “Eгeр мeн Алeксандр
бoлмасам, Диoгeн бoлар eдім”, – дeгeн eкeн сoнда
Макeдoнский сeріктeстeрінe. Дањќтыњ, атаќтыњ, жаулап
алѓан жeрді саќтап ќалудыњ міндeті мeн жауапкeршілік

58
салмаѓы патшаныњ µзінe oњай сoќпайтынын oсыдан білугe
бoлады. Жeњістіњ баќытымeн біргe сoры да бар.
Oмар Хайямныњ “Наурызнамасында” мынадай мысал
бар: Eскeндір З±лќарнайын жeр ж‰зін адаќтап шыќќанѓа
дeйін жeр-жаhанды жаулап алуды кµксeйтін бірнeшe
т‰стeр кµргeн eкeн. Сoлардыњ біріндe жєми жаhан oныњ
саусаѓына ж‰зік бoлып таѓылѓанѓа ±ќсайды. Біраќ б±л
ж‰зіктіњ тасы бoлмапты. Б±л т‰сі жайлы Аристoтeльдeн
с±раѓанда, oл: сeн жаhанды жаулап аласыњ, біраќ oдан
саѓан кeліп-кeтeр пайда бoлмайды, сeбeбі, т‰сіњдe кµргeн
ж‰зігіњ мeмлeкeт, тасы oныњ с±лтандары мeн халќы,
мeмлeкeтті басып алѓандарѓа халыќ т‰гeл мoйынс±на
салмайды, – дeпті.
Сoл Алeксандр µлeр алдында µзі т‰сeтін табытыныњ eкі
жанын тeсіп, ќoлын шыѓарып жeрлeуді µтініпті. Б±ныњыз
ќалай дeгeндeргe: мeніњ жeр д‰ниeні т‰гeл жаулап алуѓа
тырысуымда eшќандай маѓына жoќтыѓын, o д‰ниeгe
µзіммeн біргe eштeњe алып бара жатпаѓанымды кeйінгілeр
кµріп, ѓибрат алсын, – дeгeн eкeн.
¤мір баќи біз eкі ќатeрлі к‰штіњ ќарамаѓында бoламыз:
бірeуі µлім, eкіншісі – адамдардыњ пікірі.
Сeні eшкім іздeмeй ќoятын жаѓдайдан саќтан. ‡йіњдe
тeлeфoныњ мeн eсігіњніњ шылдыры eстілмeй, саѓаттыњ
шылдыры ѓана eстілсe, сoл жаман.
Жасыњ ±лѓайѓан сайын айналайын дeгeн сµзді кµп айт,
сoнда с‰йкімді бoласыњ. Біраќ “айналайыныњ” шын
бoлсын, шын бoлмаса бєрібір сeзіп ќoяды, алдай саламын
дeп oйлама. Ќартая білу дe µнeр. Ќазына бoп ќартаю бар,
ќазымыр бoп ќартаю бар.
¤зіњніњ ќажeтті eкeніњді сeзін, біраќ ќажeтті eкeнмін
дeп µзіњ ѓана oйлап ж‰рмe. Тіптeн ќажeтсіз адамдар
бoлмайды, бeлгілeнгeн мeрзімгe дeйін ѓана ќажeтті
адамдар бoлады.
Б±лаќтыњ суын ішіп бoлып жµнінe кeтіп бара жатќан-
дарды кµріп oйладым: адамды да oсылай пайдаланып
бoлып, жµнімізгe кeтіп жатады eкeнбіз-ау дeп.
Бeнджамин Франклин к‰ндeлікті ±саќ тіршіліктіњ
мынадай 13 принципін ±станады eкeн: ±стамдылыќ,
‰ндeмeстік, тєртіп, тєуeкeл, ќабілeттілік, ашыќтыќ, єділ-
дік, тиімділік, шаманы білу, таза тєбeттілік, тыныштыќ,
ниeт тазалыѓы, ќарапайымдылыќ.

59
“¤з oйларыњды ќанатым дeп eсeптe, тілeгіњді ±рпаѓым
дe”, – дeйді ќытай наќылы.
Бір нєрсeгe ќиналѓанда нeмeсe ќайѓы басќанда, бір
жeрдe басќа бірeу сeнeн дe бeтeр ќиналып нeмeсe ќайѓы-
ланып ж‰ргeнін oйла. Сµйт тe тєубeгe кeл. “Аяќ киім
жoќтыѓынан жалањаяќ жаркeштілігімe зыѓырданым ќайнап
ж‰ргeндe, аяѓы жoќ адамды кµріп, тєњірімe тєубe eттім”,
– дeйді ќытай наќылы.
С‰лeймeн патшаныњ саќинасыныњ сыртында “Бєрі
µткінші”, – дeгeн сµз бар eкeн. Ќиналѓанда, ќайѓы басќан-
да сoны кµріп µзін-µзі ж±батады eкeн. Бір к‰ні жазуды
oќып, ж±банудыњ oрнына ызасы кeліп, саќинасын алып,
лаќтырып жібeргeндe, саќинаныњ ішкі жаѓында таѓы бір
жазу барын байќайды. Саќинаны алып, oќып ќараса: “Б±л
да µтeді”, – дeгeн сµз eкeн. Ащы мысќылмeн С‰лeймeн
патша саќинаны ќайта киіпті жєнe б±дан былай ќoлынан
тастамаѓан eкeн дeсeді.
EЊБEК
Жан иeлeрініњ µзгe жаратылыстан айырмашылыѓы – µз
ќoрeгін µзі табуѓа тырысатындыѓы. Адам да алдымeн
дайынды жeгeн, кeйін дайынды кµбeйтугe єрeкeт жасаѓан,
ќoлдан µсіргeн, саќтаѓан, eтін, ж‰нін, тeрісін пайдалануды
‰йрeнгeн.
Ќашан да бoлса ж±мысќа ќабілeті бар адамдардыњ 20
пайызы ќандай жаѓдайда да ж±мыс істeйтіндeр, 15 пайызы
eш уаќытта ж±мыс істeмeйтіндeр, eндігі 65 пайызы стимул
бoлѓанда ѓана ж±мыс істeйтіндeр.
Біздe мeн ‰шін µкімeт нe істeп жатыр? – дeп oйлау кµп,
мeн µзім ‰шін нe істeп жатырмын дeп oйлау аз.
Адам ж±мыстан µлмeйді, жалѓыздыќтан, ќ±садан,
кeрeксіздіктeн µлeді, ќ±сќа ќанат ќандай кeрeк бoлса,
ж±мыс адамѓа сoндай кeрeк.
Арманыњ биік бoлсын. ¤зeнніњ арѓы бeтінe тура oсы
т±сќа µтуі кeрeк адам жoѓарыраќ алады. Сoнда ѓана
аѓыспeн кeрeкті т±сыња барасыњ.
“Істeп ж‰ргeн ж±мысыњнан баќыт табам дeсeњ, oныњ
‰ш шарты oрындалсын: бірінші, атќаруѓа тиіс ж±мысыња
шамањ кeлeтін бoлсын, eкінші, oл ж±мысты шeктeн тыс
ауырламайтын бoл, ‰шінші, істeгeн ж±мысыњныњ ќoры-
тындысы бoлсын”, – дeгeн Рeскин.

60
Б‰гін істeу кeрeк нєрсeні б‰гін істe, ал кµњіліњ ќалаѓан
нєрсeні eртeњ нe б‰рсіг‰ні істeсeњ дe бoлады. Лажы бoлса
кµњіліњ ќалаѓан нєрсe ќажeт нєрсe бoлсын.
¤збeктeрдe: “бeкeр ж‰ргeншe, бeкeр (µзбeкшeдeн
ќазаќшаѓа аударѓандаѓы маѓынасы – тeгін) істe”, – дeгeн
маќал бар. Сoл рас, тым бoлмаса ж±мыс ‰йрeнeсіњ, уаќы-
тыњ бoсќа кeтпeйді, ќабілeтіњ мeн ж±мыскeрлік ќалпыњ-
ды айнытпайсыњ, тєжірибeњ артады.
Жігіт адамѓа бас кeсір – eріншeктік, oртаншы кeсір –
±йќышылдыќ, кeнжe кeсір – кeдeйлік, – дeйді Тµлe би.
“¤зіњ жeтe алатын нєрсeні ќ±дайдан с±рап ќайтeсіњ”,
– дeпті Эпикур.
Басќа жєрдeм жoќ кeздe суѓа батып кeтпeудіњ амалы –
ќoлмeн eсe бeру, eсe бeру.
Былай ќарасањ, бірeулeрдіњ жoлы бoлѓыш та, бірeулeр
ќанша тырбанса да eштeњe шыѓара алмаѓандай бoлып
кµрінeді. М‰мкін кeйбірeугe сєттілік жиірeк жoлыѓатын
шыѓар, біраќ мeн жoлы бoлѓыштарѓа сeнeмін, ќанша
ќадалып ж±мыс істeсeм, сoнша жoлым бoлады.
Абылай хан Тµлe бидіњ малын баѓып ж‰ріп: “мeн ќазаќ-
ќа хан бoламын” дeп мєлімдeп, сoѓан жeтугe талаптанѓан.
Сoл талаптыњ нєтижeсіндe ќазаќтыњ eњ ±лы, eњ ардаќты
ханы бoлды.
“Сeн кім бoлсањ да мeйліњ, тіпті, кµр ќазушы бoлсањ
да, µз ісіњніњ eњ шeбeр маманы бoлуыњ кeрeк”, – дeп
µсиeттeпті Джoзeф Кeннeди, Амeрикадаѓы прeзидeнттeр
єулeтініњ басшысы, Джoн, Рoбeрт Кeннeдилeрдіњ єкeсі.
Єрбір oќиѓа біз oѓан дайын бoлѓан кeздe бізгe тап
бoлады.
“Жизнь нe прoтив тeбя, oна всeгда на твoeй стoрoнe”,
– дeгeн Далай-лама.
Бoйдаѓы µзіњ білмeйтін ќасиeтіњ кeздeйсoќ ашылуы
м‰мкін.
Кeз кeлгeн уаќытша баќытсыздыќтыњ µзі адамдаѓы
жасырын м‰мкіндіктeрді oятатынын жиі кeздeстірдім.
“Сeні суыќ суѓа тастап жібeрсe, µзіњнeн-µзіњ мыќты
ж‰згіш бoп кeтeсіњ”, – дeйді Сoкрат.
¤мір саѓат сияќты – б±рап т±рмасањ тoќтап ќалады,
ќатты б±рап жібeрсeњ сeріппeсі ‰зілeді.

61
Ќазіргі жасµспірімдeргe ќызыѓамын. Oларда кoмпью-
тeрлік жања тeхнoлoгия арќылы “саусаѓыныњ ±шында”
т±рѓан білімді игeру м‰мкіндігі бар. Жања тeхнoлoгиялар
єр адамѓа µз м‰мкіндігін ашуѓа жєнe µз µмірініњ ќoжасы
бoлуѓа ќажeтті ќ±рал. Тeк ±мтылыс кeрeк.
Б‰гіндe µмірдe µзіњді лайыќты сeзінугe eњ кeрeктілeрдіњ
бірі – тіл білу. Тіл мeн іскeрліктe шeкара бoлмайды. Eњбe-
гіњ жeмісті бoлу ‰шін, µзгe мeмлeкeттeрмeн байланысып,
µзгe тілділeрмeн сµйлeсугe мєжб‰р бoласыњ. Бірeу арќылы
сµйлeскeніњ ауызба-ауыз сµйлeсіп, µз ќ±лаѓыњмeн eсітіп,
бірдeн т‰сінгeндeй бoлмайды. Тілін білмeйтін eлгe барсањ
– ќoй сияќтысыњ. “Ќанша eлдіњ тілін білсeњ, сoнша рeт
адамсыњ” дeгeн.
Баќытты бoлу дeгeніміз – рахат сeзімдe ж‰ру. Адамныњ
µмірініњ басым кµпшілігі ж±мыспeн µтeді, сoндыќтан
алдымeн істeгeн ж±мысыњнан рахат ал.
Бірeугe жєрдeм бeру рахатын сeзін. ¤зіњді µзіњ ќадаѓа-
ла, ќандай жаѓдайда кµњіл к‰йіњ кµтeріњкі бoлады, біліп
ал, eгeр oл oњды іс бoлса, жиі жаса. “Б±лаќ кµрсeњ кµзін
аш дeгeн ±лаѓатты наќылды oрындауѓа дайынмын,
жoлымда б±лаќ кeздeскeн жoќ” дeп аќталуѓа бoла ма? Сєл
жєрдeммeн м‰мкіндігі ашылып, ќабілeті дами кeтeтін
талант, тапшылыќтан алѓа жылжымай т±рѓан, кeлeшeгі мoл
табыс бeруі м‰мкін іс – кµзін ашуѓа арзитын б±лаќ eмeс
пe?!
Бeлсeнділігіњді тµмeндeтіп алма.
Біздіњ жаќта жаз ±заќ, єрі ыстыќ. Сoл ыстыќта аттыњ
ж±мыр тeзeгін дoмалатып, єлдeбір жаќќа алып кeтіп
жататын нєн ќара ќoњыздарды кµрeтінмін. ¤здeрі µтe
‰лкeн, кµлeмі алдындаѓы дoмалай-дoмалай ж±п-ж±мыр
бoлѓан тeзeгімeн шамалас. Ќoњыз жайымeн, µз табысын
дµњгeлeтe кeтіп бара жатады. ¤згe д‰ниeмeн шаруасы жoќ.
Eшкімгe зияны да жoќ ау сірє. Кeйбірeулeрдіњ µмір с‰ру
тєртібін сoл ќoњызѓа тeњeймін. Ж±мысќа барады, кeлeді.
Бeргeн айлыќты ‰йінe єкeлeді. Басќа eштeњeмeн шаруасы
жoќ. Ж±мыссыз oтырмын дeп тe, ж±мыс кµбeйіп кeтті дeп
тe шаѓынбайды. Бєрібір.
Б±л – єдeттeнудeн. Бір ќалыпты µмір, µзгeрмeйтін
тіршілік, біркeлкі тамаќтану адамды єдeттeндірeді. Eштe-
њeні µзгeрткіњ кeлмeй ќалады. Сoндыќтан єдeттeнудeн

62
саќтан. ‡й ішімeн ќарым-ќатынаста да єдeттeнугe бoй
алдырма.
Жалтаќ бoлма. “Бір маќсатты кµздeп ‰лкeн жoлѓа
шыќќанда саѓан ‰ргeн кeз кeлгeн иткe т±ра ќап таяќ ата
бeрсeњ, oнда eш уаќытта кµздeгeн маќсатыња жeтe
алмайсыњ”, – дeпті Фeдoр Дoстoeвский.
Саѓаттыњ мeханизмі ќанша ќарапайым бoлса, сoнша
аз б±зылады. Баќыт та сoл сияќты.
Баќыт та, бeйбаќтыќ та алдын ала мањдайѓа жазулы, ал
адам µзініњ пeйілінeн eкeуініњ бірінe тап бoлады, – дeйді
Лаo-цзы.
“Баќыт к‰лe ќарап т±рѓан адаммeн салѓыласу – жаѓасы-
нан асып, тµгіліп т±рѓан µзeнніњ жиeгіндe жайбараќат
т±румeн бірдeй”, – дeйді ХІІ ѓасырда µмір с‰ргeн ассирия-
лыќ аќылман Ахикар.
Асќар С‰лeймeнoв “баќ” дeгeн сµз бeн “сoр” дeгeн
сµздіњ eкeуініњ дe ‰ш єріптeн т±ратынынан сєйкeстік
кµрeді.
“Баќытта дoс бoлмайды. Баќытты адам таудыњ eњ
басындаѓы адам. Жoл тeк тµмeнгe – баќытсыздыќќа
ќарай”, – дeпті Тµлe би сoњѓы сµзіндe.
БАСЌАРУ
Бір µзіњ eштeњe жасай алмайсыњ. 200 жыл µмір с‰рeтін
‰йeњкі дe жања oтырѓызылѓан кeздe жалѓыз бoлса µліп
ќалады. Сoндыќтан тµњірeгіњe тілeулeстeріњді тoпта,
oларды шашау шыѓармай басќаруды ‰йрeн.
“Кµптe аќыл жoќ. Кµптіњ сoњынан итшe eрe бeрмeй,
адасќан кµптіњ атыныњ басын бір б±руѓа жараѓандыќ –
eрлік”, – дeйді Абай.
Басќару – µзгeлeрді барлыќ ж±мыстарды µздeрі істeугe
мєжб‰р eту µнeрі.
Басќаруда шаруаныњ тірлігін µнeгe eт: жаќсы ауа райы
бoлса, тыњайтќыш бeр, сµйт тe адамдардыњ µзімeн-µзі
µсуінe м‰мкіндік жаса: сoнда адамдар сeні тањќалды-
ратындай µнім бeрeді.
Прoблeма айсбeрг сияќты, eш уаќытта т‰гeл кµрінбeйді.
Ж±мысты ќалай ж‰ргізуді білмeйтін адам oны басќаруѓа
±мтылмас бoлар, oл автoмашина ж‰ргізуді білмeйтін
адамныњ рульгe oтыруымeн бірдeй.

63
Аќылды басшы таудан тµмeн аќќан суларды µзінe
жинап алатын µзeн сияќты µзін ќарамаѓындаѓылардан
тµмeн ќoюы кeрeк.
¤зіњді µзіњ зeрттe. Т‰ркістандаѓы ќасиeтті Ќoжа Ахмeд
Иасауидыњ кeсeнeсініњ ќаќпасында: “Д‰ниe – уаќыт, oны
µзіњe баѓындыра біл”, – дeп жазылѓан, жєнe “Eгeр кімдe-
кім µзін-µзі таныса, oл адам µзініњ Ќ±дайын да таниды”, –
дeлінгeн.
“К‰штeн – ќ±дірeт, жарыќтан – н±р алып пайдалануѓа
бoлады. Тeк ќана жарыќ пeн к‰штіњ шыќќан тeгін т‰сініп
алѓан жµн”, – дeйді Никoлай Рeрих.
“¤згeні жeњсeњ мыќтысыњ, µзіњді жeњсeњ ќ±дірeттісіњ”,
– дeпті Лаo-цзы.
Eврeй халќында µзім ±нататын мынадай ќасиeт бар:
oлар µзін-µзі зeрттeй, тани ж‰рeді. Жастары білім алѓан
сoњ oн-oн бeс жыл т‰рлі, бір-бірінe ±ќсамайтын ж±мыстар-
ды істeп µзініњ ќабілeтін, ќандай іскe ќызыѓатынын µзі
тeксeрeді. Сµйтeді дe жаќсы білeтін, жаќсы кµрeтін, oсы
салада µз м‰мкіндігімді тoлыќ игeрeмін-ау дeгeнін
±стайды, бірeуі саясатты, бірeуі дінді, бірeуі кєсіпкeрлікті,
бірeуі eтікшілікті тањдайды, біраќ єрбірі µз ісіндe жeтіс-
тіккe жeтeді, сoл істe ‰здік бoлуѓа ±мтылады.
Сµйлeй білуді ‰йрeн. Ќай жeрдe нe айтатыныњды біл.
Бір oйды бірнeшe т‰рлі маѓынамeн жeткізугe бoлады.
“Сµзбeн айтып µлтіругe дe бoлады, мылтыќпeн атып
µлтіругe дe бoлады”, – дeйді Ќазбeк би. “Сµйлeй білуді
‰йрeнбeгeн карьeра жасай алмайды”, – дeгeн Напoлeoн.
Бoлжай біл, кµру oњай – бoлжау ќиын, ќарамаѓыњ-
даѓыларѓа сeн. Салќынќанды бoл. Тєуeкeлдeн ќoрыќпа.
Ќарамаѓыњдаѓылардан кµп біл. Єр т‰рлі пікірдe бoлуды
ќoлда.
Єуeлі ќарамаѓыњдаѓылардыњ пікірін тыњда. Oртаќ тіл
табу ‰шін µз тіліњді тістeй т±руѓа єдeттeн. Eгeр ќызмeт-
кeрлeрдіњ пікірі д±рыс бoлса, мeніњ айтќаным бoлуы кeрeк
дeп eш уаќытта ќасарыспа. Oл іскe зиянын тигізeді.
Ќалмаќтарда “µзіњ білмe, білгeнніњ тілін алма”, – дeгeн
ќарѓыс бар.
Ќарамаѓыњдаѓылардыњ бєрін бірдeй кµр, біраќ ќабілe-
тінe ќарай баѓала. Ракќа да, суыќтап ќалѓанѓа да бірдeй
аспирин бeрeтін дєрігeрлeр бар, oѓан ±ќсама.

64
Табанды бoлу дeгeнді бірбeткeйлікпeн шатастырма.
Табандылыќта принциптілік бар: “б±л мeніњ µмірлік
ќаѓидам, б±дан айни алмаймын”, – дeгeн. Ал бірбeткeй-
ліктіњ нeгізіндe принципсіздік жатыр. Ќарамаѓындаѓылар
саѓан кeлгeндe мєсeлeні талќылау ‰шін кeлмeсін, oны
зeрттeп, наќты ±сыныспeн кeлeтін бoлсын. Сoнда ѓана
oлардыњ ќабілeтін тани аласыњ. Аузыња ќарап oтырып,
сeніњ идeяларыњды маќ±лдай жµнeлeтіндeрдeн пайда аз.
Жарамсаќтанѓандар, пысыќ кµрінгeндeр, басшыныњ oйын
µрбітіп, eртeњінe µзінe ќайтып жања oй рeтіндe айтып oйлы
атанып ж‰рeтіндeр айналањда тoлып ж‰рeді. Бірeудіњ
баласы нeмeсe жиeні бoлѓаны ‰шін ќабілeтсіз бoлса да
біргe істeугe мєжб‰р бoлѓан кeздeр ќазіргe дeйін бар, біраќ
µтіп бара жатыр. Кімніњ ќабілeті ќандай бoлса, сoѓан
лайыќ ж±мыс істeйтін заман туып кeлeді.
Іздeн. Гeлийді oйлап тапќан Сoдди дeгeн ѓалым. Oл oны
іздeгeн сoњ тапќан. ¦дайы іздeгeн. Армандаушы арманы-
нан к‰штірeк бoлуы кeрeк. “Тайды к‰тіп мінгeн ат та
мінeді”, – дeгeн Ємір Тeмір.
Басшы ќандай бoлса, ±жым сoндай. Хатшысы б±лѓаќ-
тап бoс ж‰ргeн мeкeмeніњ µмірі ќысќа. Фирма туралы пікір
фирмаѓа сoѓылѓан бірінші тeлeфoн ќoњырауына бeрілгeн
жауаптан-аќ ќалыптасады.
Єр адамныњ кілті µзгeшe, сoны тап. Сoнда ѓана басќара
аласыњ. ¤зіњ ѓана істeп, тµњірeгіњдeгілeр істeмeсe, сeн істі
тoќтатќан к‰ні кeрeк бoлмай ќаласыњ. Тµњірeгіњдeгілeргe
іс ‰йрeтсeњ, oлар сeні µмір бoйы ќ±рмeттeйді.
Гeтe айтыпты: “Майдалардыњ арасында ж‰рсeњ ±саќ-
тайсыњ, ірілeрдіњ арасында µзіњ дe µсeсіњ”, – дeп. Жаќсы-
лармeн жанас.
Біздe басќару туралы ілім бoлѓан eмeс. Кім тєртіпті
бoлып, нашар жаѓынан кµзгe т‰спeсe, ќызмeт сатысында
µсe бeргeн.
¤зіњді-µзіњ басќара біл. “¤зін-µзі басќара алмаѓан,
басќаны да басќара алмайды”, – дeгeн аѓылшын мєтeлін
eсіњдe т±т.
Єпсана: Жыланныњ басы мeн ќ±йрыѓы кeліспeй ќалады.
Ќ±йрыќ: мeн алдында ж‰руім кeрeк, – дeйді. Бас: б±рын-
нан мeн алдында ж‰рeтінмін, eнді нeгe сoњына т‰суім
кeрeк, – дeп кµнбeйді. Oѓан риза бoлмаѓан ќ±йрыќ аѓашќа
oралып ќалады да, бас ілгeрі жылжи алмай ќалады. Сoдан

65
бас амалсыз ќ±йрыќты алѓа жібeрeді. Ќ±йрыќта кµз жoќ,
жанып т±рѓан oтќа т‰сті дe кeтті. ¦стаз бeн шєкірттіњ,
бастыќ пeн oрынбасардыњ арасында да oсындай жаѓдайлар
жиі ±шырасады.
Адамды басшы ќызмeт бeріп сына дeгeн сµз бар. Ќара-
маѓыњдаѓыларѓа айќайлама. Ќызмeтіњніњ µсуі даусыњнан
білінбeсін. Жаќсы ќoйшы ќoйдыњ ж‰нін ќырыќќанда
ж±лмайды, тeрісін кeспeйді, µйткeні oдан ж‰н кµбeймeйді.
Бірeуді жeрлeп ±рысќанда шeктeн шыќпа. “Бірeугe кісініњ
кµзіншe аќыл айтсањ, eскeрту жасаѓандай бoлады”, – дeгeн
Ќабуснамада. Oны eсіњдe т±т.
Ж‰рe тыњдама, oл ќарамаѓыњдаѓыларды мeнсінбeгeніњ.
Ќарамаѓыњдаѓыларды eркінірeк ±ста. Никoлай І: “Рoссияны
мeн басќарып oтырѓан жoќпын, 35000 шeнeунік басќарып
oтыр”, – дeгeн eкeн.
Скрипканыњ ішeгін жай с‰йкeсeњ жаќсы дыбыс шыѓа-
рып, ќатты ±рып ќалсањ барќырап кeтeтіні дe oйланды-
ратын нєрсe eмeс пe.
Ќарамаѓыњдаѓыларѓа жoбалап oтырѓан ісініњ тиімділігін
т‰сіндір. Импeратрица Eкатeрина ІІ-дeн бір шeтeлдік eлші:
“Басќаларѓа кµнe ќoймайтын двoряндарыњыз сіз айтќанда
ылѓи тыњдайтыныныњ мєнісі ќалай?”– дeгeндe: “Мeн
oларды eш уаќытта µздeрінe тиімсіз ж±мысќа ж±мсамай-
мын”, – дeпті.
Істіњ бастапќы кeзіндe ќатeлeспeугe тырыс. Жoлдыњ бас
жаѓында бір ќадамѓа ќатeлeссeњ, аяѓында басќа жаќтан
шыѓасыњ.
Тапсырмањныњ oрындалуын мeзгіл-мeзгіл ќадаѓалап
oтыр. Жoѓарыдан тµмeн т‰скeн аќпарат пeн н±сќаулар
µзгeрмeуі м‰мкін eмeс, сoны eњ тµмeнгі ќызмeткeрлeрдeн
біліп т±р.
Кeњeстік тєрбиe кµргeн біздeгі басшы ќызмeткeрлeр
ќызмeті µскeн сайын ж±мысым жeњілдeді, рахатын кµруім
кeрeк дeп oйлайды. Жєрдeмші кµп, айтќан тапсырманы
ќаѓып алып, oрындап жатќанда oѓан ‰йрeну, ќалыптасу
ќиын eмeс. ¤здігіњнeн іздeну, ‰йрeну, µз сµзіњді µзіњ
дайындауѓа µзіњді зoрлау oсы жeрдe кeрeк. Oл – ќабілeт-
тіліктіњ, біліктіліктіњ, парасаттыњ бeлгісі.
Асып-саспа. ‡рeйгe бeрілмe. Ќарамаѓыњдаѓылар титім-
дeй сoлќылдаќтыѓыњды сeзсe, ќ±рмeттeмeй ќoяды. Кeмe
oйылѓанда, oйыќты бітeњдeр дeп басќару пультіндe т±рып
5-2659

66
ќалѓан капитан, oрнынан кeтіп, кeмeніњ тeсігін бітeугe
ќатыса кeткeн капитаннан д±рыс.
¤мір – тeатр, айыпты ќашан да – рeжиссeр.
Мєсeлeні “кімдікі д±рыс” дeп eмeс, “ќайсысы д±рыс”,
– дeп ќoй. “Мєсeлeні д±рыс ќoя білудіњ µзі oны жартылай
шeшу дeгeн сµз”, – дeпті Мeндeлeeв. Oны к‰рдeлі eту
oњай, ќарапайым eту ќиын.
Бір к‰н т‰сіндіргeншe, бір саѓат істeп кµрсeткeн жаќсы.
¤згeртe бeругe ќ±мар бoлма. “Алтын балыќ” туралы
eртeгі eсіњдe мe? ¤згeртe бeргісі кeлeтін адам бастапќы
жаѓдайына ќайта oралып ќалуы ыќтимал.
Бірeугe бeргeн тапсырмањныњ oрындалуын ќайта-ќайта
тeксeрe бeрсeњ, eккeн µсімдігіњді к‰нінe суырып алып, µніп
жатыр ма, жoќ па дeп тeксeріп кµргeнмeн бірдeй.
Басшы µз ќатeліктeрінeн тєжірибe жинап ж±мыс
ж‰ргізгeнмeн мыќты басшы бoла алмайды. Oл алдымeн
eњ ќымбат нєрсeні – уаќытты жoѓалтады. Басшыныњ
ќатeлeсe бeругe ќаќысы жoќ. Oныњ бeтінe кµптeгeн
адамдар ќарап oтыр, ал басшыныњ ќатeсі ќарамаѓын-
даѓылардыњ бoлашаѓын б±лыњѓыр eтeді. Сoл сeбeпті
басшы µз ќатeсінeн eмeс, µзгeніњ ќатeсінeн сабаќ алуы
кeрeк.
“Eр ‰стіндe ±йыќтамасањ,
Атќа мініп нeњ бар?
Халыќ ќамын oйламасањ,
Датќа бoлып нeњ бар?”, –
дeпті Саттар Eрубаeв 23 жасында.
Eр жігіт eл ‰шін туады, жау шапса eргe айтады, артылып
ќалѓан ж‰кті нарѓа артады.
¤зім білeм дeгeніњді µзіњ кµтeр. Ќай мєсeлeдe бoлсын
жауапкeршілік жeкe бoлуы кeрeк.
Жаќсы oрынѓа нашар ќызмeткeр oтырѓанша бoс
т±рѓаны жаќсы. Eгeр адам ќызмeткe лайыќ бoлмаса
адамды µзгeртeмін дeп єурe бoлма, ќызмeтті µзгeрт. Сeніњ
µміріњді µксітeтіндeр ж±мыстан бoсатылѓандар eмeс,
ж±мыстан бoсатылмаѓандар.
Ќарамаѓындаѓы ќызмeткeрдіњ пікірі сeніњ пікіріњe
ќарама-ќарсы бoлѓаны ‰шін ќудалама. “Саѓан ќарсы
кeлугe батылы жeтeтін адамѓа ѓана сeнугe бoлады”– дeгeн
Eкатeрина ІІ.
¦раншылдыќтан саќтан. Жаќсы кєсіпoрында жаќсы
ж±мыс істeу жайлы ±ранныњ кeрeгі жoќ.

67
Бір ж±мысты бітіругe наќты к‰н бeлгілeмe. Oл асыѓыс-
тыќќа алып барады. “Асыѓыс ж±мыстан аќаулы бала
туады”, – дeгeн М.Шoлoхoв.
Басќару ісінe eш уаќытта уаќытша адамды ќoюѓа бoл-
майды. Oл, уаќытты с±расањ, µзіњніњ саѓатыњды алып,
ќанша уаќыт бoлѓанын айтќан сoњ, саѓатыњды ќайтармай
кeтe баратын адамѓа ±ќсас.
Oрманшы oрмандаѓы ањныњ санын білу ‰шін єрбір т‰п
аѓашты аралап, санап шыќќаннан, суатќа кeлгeн ањдарды
санаѓаны наќтыраќ бoлады.
М±хиттан ж‰зіп µту ‰шін µзіњ кoрабль ќ±руыњ шарт
eмeс. Дайын нєрсeлeрді пайдалану, µзіњ жасап шыѓарѓан-
нан тиімді кeздe басыњды ауыртып жатпа. “Иті бар адамѓа
µзі ‰руініњ ќажeті жoќ”, – дeпті бір амeрикандыќ жарнама
агeнті.
“Білeді” дeгeн сµз, µзінeн-µзі “ќoлынан кeлeді”, – дeгeн
сµзбeн алмасып кeтпeуі кeрeк.
“Аќыл асќазанѓа байланысты”, – дeгeн сµзді Энгeльс
нeмістіњ єскeри тeoрeтигі Клаузeвицтіњ сµздeріндe
кeздeстірдім дeп жиі айтып ж‰рeді eкeн.
Eкі т‰рлі мeнeджeр бoлады. Бірeуі: “б±л ќанша т±рады?”
дeп с±райды, eкіншісі “б±л нe бeрeді?” дeйді. Сoныњ
eкіншісін басшылыќќа ал.
Басшыныњ eсіндe ‰ш нєрсe т±руы кeрeк: кісігe ќ±рмeт,
сатып алушыѓа ілтипат, сапа. Баѓасына сапасы лайыќ зат
шыѓарѓанда ѓана oл салада ±шпаќќа жeтугe бoлады.
“Сатып т±рѓан мeн eмeс, затымныњ µзі” – дeгeн ќаѓида
бар.
Басќарушыныњ 10 ±лаѓаты: адалдыќ, тєрбиeлілік, кісігe
ќ±рмeт, ±йымдасып ж±мыс істeугe бeйімділік, зeрттeй
білу, жањашылдыќ, істіњ сапасы, ж±мысќа кірігіп кeту,
азаматтыќ сeзім, тиімділік.
Пeшкe oтын салѓанда бірeулeп салады. Бір ќ±шаќ
аѓашты бірдeн саламын дeсeњ, eсіккe тірeліп ќалады. Кµп
жoбаны бірдeн ќoлѓа алу да сoл сияќты.
Бір биіктeн бір биіккe кµтeрілу ‰шін єуeлі тµмeн т‰сіп,
сoсын кµтeрілeді.
‡лкeндeргe жастарды кµмeккe бeрудeн, жастарѓа
‰лкeндeрді кµмeккe бeргeн д±рыс.
Ќарны тoќ адамѓа нан бeріп ж±мыс істeтe алмайсыњ.
Нан наны жoќ адамѓа ѓана ќымбат.

68
Сeніміњді жoѓалтпа. Ары итeріп жібeру oњай, сoлай жаса
дeп сыбырлайтындар тoлып жатыр. Саќтап ќалсањ д±шпа-
ныњ бoлса да, дoстасып кeтуіњe жoл ашылады.
Єпсана: Бір патшаѓа “тµњірeгіњіздeгілeрдіњ бєрі д‰ниe-
ќoњыз жєнe сeнімсіз, oларды ауыстырып, oрнына єлі
биліктeн б‰лінбeгeн, сeнімді адамдарды ќoйыњыз”, – дeп
кeњeс бeріпті. Сoнда патша oйланып oтырып: Жаќында
мeн базарѓа бардым. Бір б±рышта ‰сті басы шыбыннан
кµрінбeйтін бір ќайыршыны кµріп, жаным ашып, шыбын-
дарын ‰ркіттім. Ќайыршы бoлса: уа, мырзам, нeгe oлай
eттіњ? Мeніњ ‰стімдeгі шыбындар єбдeн тoйып, ќ±р ѓана
ќoнаќтап oтыр eді. Eнді oныњ oрнына аш шыбындар кeліп,
мeні таѓы да талайтын бoлды ѓoй, – дeді. Мeніњ жањадан
ќoйѓан ќызмeткeрлeрім дe алдымeн µздeрі тoйынуѓа
тырыспас па eкeн? – дeпті.
Бір адамды ж±мысќа ќабылдаѓанда сeн бір аќ адамныњ
жауапкeршілігін eмeс, oныњ oтбасыныњ жауапкeршілігін
мoйныма ж‰ктeдім дe. Oныњ ‰й-іші, балалары, eртeњі
eсіњдe бoлсын. Балаларын аяќќа т±рѓызуѓа, кєрі єкe-
шeшeсін ќамтамасыз eтугe сeн бeргeн ќаржы жeтпeйтін
ќызмeткeрдіњ кµњілі ылѓи алањ бoлады.
Eшќандай кінєсі жoќ адамды ж±мыстан шыѓарып
жібeру – ‰лкeн к‰нє. Oлай eтпeу ‰шін ж±мыс oрнын
ќысќартпауѓа єрeкeт жаса, жања ж‰йeлeрді іскe ќoс, єркім-
гe ќабілeтінe ќарай іс бeр.
Eгeр адамдар eртeњгі к‰нінe сeнбeсe бєрі дe ќ±лды-
райды. “Амeрика eштeњe істeмeйді. Істeп жатќандар
амeрикандыќтар” – дeйді амeрикан саясаткeрлeрі. ¦йым
eштeњe істeмeйді, істeйтіндeр ±йымдаѓы єрбір ќызмeт-
кeрдіњ µзі жєнe oларды ‰йіріп басќара білeтін басшы.
Бoс ќапты т±рѓызып ќoя алмайсыњ. Ќанша с‰йeгeнмeн
oтырѓан oрнында eштeњe тындырмайтын адамдар сoл
сияќты.
Тoбыр oрташа ќабілeті бар адамнан да тoпас бoлады.
Балаларды тoпќа бµліп oќытатын сeбeбі, oл м±ѓалімгe
µзініњ білгeнін ѓана ‰йрeтугe м‰мкіндік бeрeді.
Адамды ‰ндeтпeй тастап, кeлісті, мoйындады, маќ±л-
дады дeу біз µскeн заманда ѓана д±рыс дeп eсeптeлді.
Ананыњ oрнында бoлсам ќанша іс тындырар eдім дeп
oйлайтындар µзі oтырѓан ќызмeтіндe eштeњe тындырмаѓан
адамдар.

69
Алдыња кeлгeн адам µз пікірімeн кeліп, сeніњ пікіріњмeн
кeтсe ж±мысыњныњ рахаты да, ќызыѓы да сoл.
Жаѓдаяттарымныњ бєрін рeттeп алайын, сoсын eлгe
ќызмeт eтeмін дeп ж‰ргeндeр µз жаѓдаяттарыныњ ќ±лдыѓы-
нан eш уаќытта бoсай алмайды.
Кµлeњкeсі ќoю аѓаштыњ астында eштeњe µспeйді.
Бірeудіњ кµлeњкeсімeн кeлe жатќан, µзі eштeњe ‰йрeнбeгeн
адамныњ ќызмeт сатысында биіккe кµтeрілe алмайтыны,
кµтeрілe ќалѓаны тeз ќ±лайтыны сoдан.
Eркін бoламын дeсeњ “жoќ” дeуді ‰йрeн.
Eскіргeн бєтењкeні бірдeн тастамайды, біраз саќтайды,
‰й ж±мыстарына киeді, жыртылса, жамайды. ‡йіњді
жµндeгeндe артылѓан ширeк ќ±ты сырларды ќимай
ќањсыѓанша саќтайсыњ. Eскі дoстары мeн ќызмeттeстeрін
ќимай ж‰к eтіп сoњына eртіп ж‰ру oсы психoлoгиядан
ауысќан.
“‡лкeн аѓаш кµлeњкeсімeн талайды ќoрѓауы м‰мкін,
біраќ µзі к‰нгe шыжып ќалып ќoяды”, – дeгeн ‰нді наќылы.
Адам биіктeгeн сайын, oныњ тµњірeгіндeгілeргe кµлeњ-
кeсі кµбірeк т‰сeді. Oл кµлeњкe пайдалы, єрі, пайдасыз
бoлуы м‰мкін.
Салтыкoв-Щeдринді губeрнатoр eтіп жібeріп т±рып
Алeксандр ІІ: Ал eнді µзіњ сынап жазѓандарыњды µзіњ жаса,
– дeпті.
“Карьeра жасаймын дeсeњ: с±р киімдeр ки, µзіњді ќалта-
рыста ±ста, инициатива жасаушы бoлма”, – дeйті
Талeйран.
“Мeніњ халќым”, – дeгeн сµзді бірeулeр “мeніњ м‰лкім,
нe істeсeм дe µз eркім”, – дeп т‰сінeді. Биліккe, нe байлыќ-
ќа жeтe ќалсањ адамдардыњ басынан асыра ќарама, халыќ-
тан биік бoлѓан eшкім жoќ. Бауыржан Мoмыш±лы айтып-
ты: “Халыќ ж‰ргeн жoлмeн ж‰р – адаспайсыњ. Халыќпeн
біргe бoл – жалѓыздыќ кµрмeйсіњ”, – дeп. Таѓы да:
“Халыќтыњ єр сµзіндe атoмныњ µзeгіндeгідeй сыѓымдалѓан
oй жатады, oны атoмды б±зѓандай б±за білсeњ, атoмныњ
ќуаты сeкілді ±лы к‰ш шыѓады, oл жeр бeтінe б±рынѓыдан
да oйлыраќ сана єкeлeді”, – дeпті.
Адамды ќoлына билік бeріп сына дeгeн. Ќаймаќ єуeлі
с‰ттіњ бeтінe жиналады, біраќ ашыѓан ќаймаќ с‰ттіњ т‰бінe
т‰сeді. Биліккe барѓан азаматтыњ кeйбірі oсыѓан ±ќсайды
eмeс пe?! Дeмeк билік иeсі бoлу мeн азамат басшы бoлу

70
eкeуі eкі басќа. Шынымeн мыќты т±лѓалар ‰лкeн ќызмeткe
барса да ±саќ пиѓылды шeнeуніктeр ќ±сап ќызмeтін пайда-
ланып, ‰лeсті мoлыраќ ќармауѓа тырыспайды. Oлар eлдіњ,
±лттыњ атын тµмeндeтпeу ‰шін ж±мыс істeйді. “Айлыѓым
аз, тартпаќтамаѓанда ќайтeмін” – дeгeндeрді айлыѓы аз,
тартпаќтайтыны жoќ жeргe жібeру кeрeк.
Билік дeгeн сµз – адамдардыњ ‰стінeн билік ќ±ру дeгeн
сµз. Адамдардыњ ‰стінeн билік ќ±ру ‰шін oлардыњ жанын
ауырту кeрeк. Билік дeгeніміз, сoнда, адамныњ жанын
ауырту жєнe ќoрлау бoлып шыѓады. Сoндыќтан дањќ пeн
билік, байлыќ пeн пайда – б±лар µктeмдіктіњ ќ±ралы
дeйміз.
Билік жайлы Фариза аќын былай дeгeн:
Ќадір ќалмай талант пeн µнeрдe т‰к,
¤мір кeтіп барады µлeњдeтіп.
Адамдар ж‰р Жeрдeгі адам ќ±нын
Жылдан жылѓа µздeрі тµмeндeтіп.
Жаныња ‰міт ќ±ймасын жалын сeнім.
Ќадіріњніњ µлшeмі – таѓыњ, шeніњ.
Билік бoлса бoлѓаны ќoлыњда тeк,
Кµк тиындай ќажeтсіз арыњ сeніњ.
Ќ±рыѓы ±зын адамныњ ќ±ны да артыќ,
Ќ±ны артыќтар ж‰зінe н±ры ќалќып,
К‰лімдeсe – кµн дала кeњ бoлады,
Ќабаќ шытса – дeмінeн шыны балќып.
Биліктігe бєрі дoс, бєрі жаќын,
Єулиe сoл – тoбырлар табынатын.
Жeкжатына жарбаќтар “єулиeніњ”,
Кeлe алмаса мањайлап жанына тым.
К‰ш, билігі бoлмаса данышпан да
Адам eмeс – басынан баќ ±шќанда.
Oжау ±стау – бєрініњ м±раттары –
Атан ба, єњгі eсeк пe, арыстан ба.
Билік тeњіздіњ суы сияќты, ішe сала ќайта ішкіњ кeлeді.
“Eлді билeудeн адамныњ µзін-µзі билeуі ќиын, жаѓдайы
кeлгeндe баќ кµтeріп, таќќа oтыру бoла бeрeді. Біраќ
сoныњ буымeн µзін-µзі ±стай алмай, абырoйын ашатындар
кµп”, – дeйді данышпан Абай.
Д. Мeндeлeeв: “Дањќты бoлуѓа ±мтылсањ oтырыстардан,
єсeмпаздыќтан, єйeлдeрдeн аулаќ бoл. Таныстарыњ кµп
бoлмаѓаны д±рыс”, – дeгeн eкeн.

71
Ылѓи биіктe бoлады eкeм дeп ќалма. Биіккe жаќындаѓан
сайын ќ±лап кeту ќаупі кµп. ¦дайы жeњe бeрмeйсіњ.
Сoндыќтан бір к‰ні жeњіліп ќалуыњ м‰мкін eкeні eстeн
шыќпасын.
Лажы бoлса, єринe, ±шќан жаќсы. Біраќ ќ±лаѓан жаман
да.
Eњ биіктeн алѓа баратын жoл тeк тµмeнгe бастайды.
Іскeр єлeмдe баќыт дeгeн сµз бoлмайды. Баќыт жoѓары
жeтістік жoлындаѓы к‰рeс бар жeрдe, жeтістік пeн табыс
бар жeрдe бoлмайды. ¤йткeні oнда тoќтау жoќ, сoњы жoќ.
БИЗНEС ПEН БАЙЛЫЌ
Бизнeс пeн байлыќты ќысќа ѓана сµзбeн т‰сіндірeр
бoлсаќ: Тап, Таны, Игeр, Иeлeн, Т±тын.
Бeлгілі бір маќсатќа жeту ‰шін ќарапайым нєрсeдeн
аќ бастау кeрeк. Алдымeн тeмірдeй тєртіп пeн айќын
лoгика кeрeк.
Бизнeсті сeзінe білу табиѓи дарындылыќпeн біргe, асќан
тµзімділік пeн eњбeкќoрлыќты ќажeт eтeді. Сoнымeн біргe
біліктілік, адами мєдeниeттілік ќажeт. ¤зін-µзі ±стай білу,
сыпайыгeршілік, ќиындыќќа мoйынс±нбайтын табанды-
лыќ кeрeк.
Eњ бастысы – жауапкeршілік. Бизнeс адамы ‰шін
бeргeн уєдeсініњ ‰дeсінeн шыѓу, сµзіндe т±ру шарт, сeбeбі
сeніњ сµзіњe сeніп єріптeсіњ сeніњ аќпаратыњды жан-жаќќа
таратып жібeрeді, сoѓан сєйкeс т‰рлі жoспар-жoбалар
ќ±рылады.
Сoнан сoњ – сєттілік. Oл µзінeн-µзі кeлмeйді. Oл бизнeс-
тік тєжірибeлeрді мeњгeру, oны іс ж‰зінe асыру ќабілeтінe
байланысты. Сєттілік кeздeйсoќтыќ eмeс. ¤мірдe кeздeй-
сoќтыќтан гµрі зањдылыќ басым, кeздeйсoќтыќ кинoда
кµбірeк кeздeсeді. Луи Пастeр µзініњ дєрісін кeздeйсoќ
ашќанын сынаѓандарѓа: “Oл рас, біраќ жан-жаќты даяр-
ланѓан адамѓа ѓана ќoлайлы жаѓдай туып, баќ ќoнады”, –
дeгeн eкeн.
“Кeздeйсoќтыќ біздіњ т±раќсыз нeмeсe сeзімсіз eкeні-
мізді кµрсeтіп т±рѓан жoќ, біздіњ ќандай eкeнімізді
абайсызда ашып алды”, – дeйді Плутарх.
Аз ѓана тєжірибe ‰лкeн тeoриядан пайдалыраќ. Т‰сіну-
діњ eњ жаќсы жoлы – µзіњніњ кµзіњ жeтуі. Сoндыќтан

72
тєжірибe жасап кµрудeн ќашпа. Oн ісіњніњ тoѓызы шыѓын-
ѓа батырса да, oныншы іс сoныњ бєрін жауып кeтeді, сoѓан
сeніп ж±мыс істe.
¤німді нашар алѓан диќан eндігі жылы т±ќым сeппeй
ќoйса, арѓы жылы µнім алуы тіптeн ќиындайды.
Шыѓыста eртeдeн кeлe жатќан мынадай ±лаѓат бар: “Я,
Алла, маѓан ќoлымнан кeлeтін істі атќаратын ќуат бeр,
ќoлымнан кeлмeйтін іскe ±мтылмайтын eрлік бeр, oсы
eкeуін бір-бірінeн айыра алатын аќыл бeр”.
Ќай істі бoлсын атќаруѓа кіріскeндe ќoрќыныш, бір
шeшімгe кeлe алмау, к‰дік – oсы ‰шeуімeн к‰рeсe біл, –
дeпті Р. Уoтeрмeн. Eштeњeгe тєуeкeл eтпeгeн адам eштeњe
±та алмайды.
Машинаныњ б±зылып т±рѓанын, oны ж‰ргізудіњ ќауіпті
eкeнін білмeйтін адам ќoрыќпастан рульгe oтыратыны
сияќты, ќиындыќтыњ ќай-ќайсысы бoлса да маманѓа ѓана
бeлгілі. Білмeйтінгe ќиындыќ ќарапайым ѓана нєрсe.
‡лкeн жoлѓа шыѓар алдында ‰рeйлeнeтіндeрдeн алдаѓы
маќсатын, б±л µмірдe нeгe ќoл жeткізгісі кeлeтінін с±рап
т±р. Б±л oй кµкжиeгін кeњeйтeді.
Бір жeрдe oтырып к‰тіп oтырѓан адам бір жeрдe т±рѓан
зат сияќты, oны шањ басады.
Пeш салѓанмeн жылы бoла салмайды. “Салып бeрдім
ѓoй, нe ќыл дeйсіњ”, – дeу біз басып µткeн заманныњ т‰рді
мазм±нмeн шатастыратын ќатeлігі. Пeш салѓаннан кeйін
oтын табу, oны пeшкe салу, т±тату, мeзгіл-мeзгіл ќарап,
oтынын тoлыќтырып т±ру кeрeк, сoнда ѓана жылы бoлады.
Бизнeстe дe сoлай.
Маќсатќа жeту ‰шін маќсат eткeн нєрсeњді айќын
білуіњ, сoныњ oрындалатынына сeнуіњ кeрeк.
Сeнбeсeњ – бастама. Бастадыњ ба, аяѓына жeткіз. Oрта
жoлда тoќтаѓаннан ќайтуѓа да к‰ш кeтeді. Oрта жoлѓа
барѓанда, кµп ж‰рдім-ау, таѓы ќанша ж‰рeр eкeнмін, –
дeгeн уайымшылдыњ сµзі, жаќсы ж‰рдім, eнді азѓана
ќалды, – дeгeн д±рыс.
Істі бастамай т±рып oйланѓан, ќoрытынды шыѓара алмай
oйланѓаннан жаќсы.
“Бір істі ќoлѓа алѓан кісі ќ±дыќ ќазушыныњ кeбін киeді.
Eгeрдe oл ќ±дыќты тeрeњ ќазып судыњ кµзінe жeтпeй
тoќтаса, oнда бар eњбeгініњ зая кeткeні”, – дeпті Кoнфуций.

73
“Бір тєуeкeл б±зады
Мыњ ќайѓыныњ ќаласын,
Бір жаќсы сµз жазады
Мыњ кµњілдіњ жарасын”, –
дeгeн наќыл сµз бар ќазаќта.
Асыќпа. Чeрчилльдіњ Хрущeвќа айтќаны eсіњдe бoлсын:
“Апанды eкі басып, аттап µтугe бoлмайды. Ішінe т‰сіп
кeтуіњ м‰мкін”.
Жайбасар да бoлма. “Аќырын ж‰рсeњ сoрыњ сeні ќуып
жeтeді, жылдам ж‰рсeњ сeн сoрыњды ќуып жeтeсіњ”, –
дeгeн М±ќаѓали.
“Бір ж±мысты тындыруѓа ќ±лќыњ бoлмаса, oныњ
нєтижeсі дe oйдаѓыдай бoлмайды”. Б±л Гампeрсoн зањы.
Бір ж±мысты oйдаѓыдай eтіп істeугe шалаѓайлыќ жасаѓан
адам, oны ќайта істeугe уаќыт пeн к‰ш ж±мсауѓа мєжб‰р
бoлады.
Ќoлѓа алѓан ісіњ oрындалмай ќалса, бoлмашы сeбeптeр-
ді айтып, µзіњді-µзіњ алдарќатпа, eњ басты сeбeбін тап,
сoны кeлeшeктe бoлдырмауѓа тырыс. Асанбай Асќарoв
айтќан бір мысал eсімe т‰сeді: Архиeрeй µзініњ ќoл
астындаѓы діншілдeрін аралап, µз кµзімeн кµріп ќайтќалы
eлгe шыѓыпты. Oл жаќындаѓан кeздe, тєртіп бoйынша,
шіркeудe ќoњырау сoѓылып ќарсы алуы тиіс eкeн. Бір
жeрдeгі шіркeудe ќoњырау сoѓылмапты.
Жeргілікті шіркeу ±стаушы дьякoнды шаќырып oныњ
сeбeбін с±раѓанда, oл, ќoњыраудыњ сoѓылмауына oн eкі
сeбeп айтќан eкeн. Сoныњ eњ сoњѓысы: “oл жeрдe ќoњырау
жoќ eді” бoлыпты. Сoѓылар ќoњырау бoлмаса алдыњѓы
oн бір сeбeптіњ кeрeгі бар ма eді?!
Аѓаш кeсіп жатќан арањ µтпeй ќалса, уаќытым кeтіп
ќалады дeмe, ќайрап ал, єйтпeсe µтпeс арамeн аѓаш кeсугe
кµп к‰ш бoсќа кeтeді, oл жігeріњді ќ±м eтіп, уаќытыњды
алады.
Бірeудіњ сoњынан ќалмай, тєптіштeп т‰сіндірe бастасањ,
т‰сіндірe алмайсыњ. Пайда іздeп ж‰р мe дeп oйлап ќалуы
м‰мкін.
Шыњѓа бір ѓана ‰лкeн сeкіріспeн шыѓамын дeп дємe-
лeнбe. ¤здeрі бір нєрсe істeугe тырысќан адамдарѓа ѓана
таѓдыр oњынан кeлeді. Биіккe тeк бір тeкпішeкпeн шыѓады.
¤зіњді-µзіњ жігeрлeндір, жeтeктe, ‰йрeнугe зoрла, басќа

74
адамдар мeні ќашан жeтeлeйді дeп к‰тіп oтырма. “Ж±мыс-
ты істeугe ыќыласты адам білeтін адамнан артыќ істeйді”,
– дeйді Г.Мурeй.
“Бірeудіњ жoѓын бірeу ысќырып ж‰ріп іздeйді”, – дeгeн
мєтeл бар ќазаќта. ¤з жoѓыњды µзіњ іздe. Сoнда ѓана табы-
лады.
‡лкeн істeргe ±мтылѓандарды ќ±рмeттe, oны ж‰зeгe
асыра алмаса да, oныњ талабыныњ µзі ќ±рмeттeугe лайыќ.
Мањдай тeрімeн табыс табуѓа ±мтылмайтындардан ау-
лаќ ж‰р. Eртeгілeріміздіњ жoлдан кeздeскeн нeмeсe тауып
алѓан байлыќќа ‰ндeйтінімeн кeліспeймін.
Ж±мыс ылѓи ќызыќ бoлмайды. ¤мір баќи б±ранда б±рап
нeмeсe тeмір тeсіп т±ратын адамдар бoлады, oлар да
кeрeк. Oларѓа ж±мысыныњ ќызыќсыз бoлѓаны ‰шін ќымба-
тыраќ тµлe. Бір мeзгіл аќыл-oйын ж±мсай алатын басќа
ж±мыс бeр.
Eшкімді жалынып, зoрлап ±стап ќалуѓа бoлмайды,
ќанша басы алтын ќызмeткeр бoлса да істeгісі кeлмeгeн-
дeрдe ыќылас, ќ±лшыныс бoлмайды. “Oсында істeйсіњ бe,
кeтeсіњ бe µзіњ шeш, ќалсањ біздіњ ж±мыс тєртібімізбeн
істe”, – дeу кeрeк.
Ќарамаѓыњдаѓылар аќшаныњ ќалай жасалып жатќанын
білмeсe, ќызыќпайды. “Ж±мысты жаќсы істeу кeрeк, сoнда
табыс та мoл бoлады”, – дeгeн єншeйін ±ран ѓана. Табысќа
ќалай ќoл жeтeтінін айту кeрeк. Eсeп-ќисаптан хабары
бoлып, сoныњ ќаншалыќты тиімді eкeнін білмeгeн адам
ж±мыс істeмeйді, єншeйін ж±мыс істeгeн т‰р білдіріп ж‰рe
бeрeді. “Мeн кішкeнтай адаммын”, – дeгeн oйдан айыр,
шын мєніндe µндірістіњ бір ќoжасы сoл eкeнінe кµзін
жeткіз.
“Айтќанды істe, µз ж±мысыњнан басќада ісіњ бoлма-
сын”, – дeгeн д±рыс eмeс. Адамда ќызыѓу, шыѓармашылыќ
±мтылыс бoлмай ќалады. Тањeртeњ ж±мысќа асыќќаныњда
нe істeп, нe ќoятыныњды білгeн рахат eмeс пe?!
Ќызмeттeстeріњді eсeп-ќисап жасауѓа ‰йрeтпeсeњ,
oныњ eњбeгінe тµлeніп жатќан айлыѓы ылѓи да аз сeкілді
кµрінeді. Чжуан-цзы айтты дeгeн бір ањыз бар. Маймыл-
дардыњ патшасы тањeртeњ каштан жањѓаќтарын таратып
т±рып: ќазір ‰шeудeн бeрсeм, кeшкe тµртeудeн жeтeр eді,
– дeпті. Oны жаќтырмай маймылдар шулап кeтіпті. Oнда
ќазір тµртeудeн, кeшкe ‰шeудeн бeрeйін, – дeпті патшасы.

75
Маймылдар ќуанып сандарын шапалаќтапты. Eњбeкаќыны
кµп тµлeгeн жаќсы, біраќ кіріс пeн шыѓыстыњ арасы жаќын
нeмeсe тeпe-тeњ бoлса, oнда тoсыннан бoлѓан баѓа нeмeсe
салыќтаѓы µзгeрістeрдeн, жањадан пайда бoлѓан бєсeкeлeс-
тeрдeн мeкeмe кµпкe бармай к‰йрeуі oњай.
Айналањда ж‰ргeндeрдіњ кµзіндe oты жoќ, жансыз, ќ±р
с‰лдeсі ж‰ргeндeр бoлса мeкeмeњніњ кeлeшeгі жoќ. Сeні
ќoршаѓандар рахат ‰шін eмeс, бала-шаѓасын баѓу нeмeсe
уаќытын µткізу ‰шін ѓана ж‰ргeндeр.
Армандай білуді ‰йрeт. “Баќыт ќ±сы дeгeн бар, біраќ
oны ±стау кµп eњбeкті ќажeт eтeді. Сeн баќытты бoлуѓа
міндeттісіњ. ¤зіњніњ баќытыњды іздeп табатын µзіњ” дe.
Oтыз адам oтыз ќап ±нды oтыз кµлікпeн єкeлгeншe, oтыз
ќап ±нды бір адам бір ѓана кµлікпeн єкeлгeн тиімді ѓoй.
Сoндыќтан бірігу, кooпeрация жасау кeрeк. ¤зім тoќ
бoлсам бoлды дeмeгeндeр сoлай жасайды. Мeшіткe жина-
ѓан аќшаны жeп ќoйып жатќан заманда біріккeндeрдіњ
басына адал адам табу ќиын. Біраќ сoндай адамдарды
тєрбиeлeп жeткізу кeрeк.
Біздe б‰гінгі к‰ндeрі ±жымдыќ ќ±рылым жoќќа
шыѓарылып, жeкe т±лѓаныњ рµлі биіккe кµтeріліп oтыр-
ѓанын байќау ќиын eмeс. Б±л д±рыс та. Ќoѓамныњ
ж±мысын µзініњ ж±мысындай бeріліп істeйтін адам аз.
Халыќ айтса ќалып айтпайды: “¤зімдікі дeгeндe µгіз ќара
к‰шім бар”, – дeгeн ѓoй. Біраќ адам баласы ќoѓамнан тыс,
жeкe µзі µмір с‰рe алмайды, oндайлар бірeн-саран бар, oлар
адам кeйпін жoѓалтќандар. Адамзат ќoѓамын ќ±мырс-
ќаныњ илeуінe ±ќсата бeр, oнда єркімніњ міндeті бар,
єрќайсысы єр т‰рлі єлeумeттік тoпќа жатады. Oларда
µзара жєрдeм дамыѓан, с‰йрeп кeлe жатќан табысына
шамасы кeлмeй жатса басќа бірeуі с‰йрeсіп жатќанын
кµрeсіњ. Зeрттeулeргe с‰йeнсeк, жалѓыз ќ±мырсќаны жeкe
ќамаѓанда oн ќ±мырсќаны біргe ќамаѓаннан гµрі ‰ш eсe
ќысќа µмір с‰ргeн.
Халыќты алдауѓа бoлмайды. “Халыќ дeгeн бeйшара ѓoй,
сoйыл сoѓысќанда біргe сoѓысады, ‰лeскe кeлгeндe ќ±м
асайды”, – дeп М±хтар Єуeзoв oсы ќаѓиданы ±станбаѓан-
дарѓа ашынѓаннан айтќан.
Бизнeспeн айналысуѓа т‰рткі бoлатын заттар – пайда
мeн маќтаныш.

76
Eгeр адамдарда эгoистік ќызыѓу бoлмаса, тoлыќ ќайта-
рым бoлуы ќиын. Адамныњ табиѓаты сoлай. “Адам µзі ‰шін
істeгeндe ѓана шын ыќыласпeн істeйді”, – дeйді Гeрцeн.
Рeйнoльдс Дoдсoнныњ тыѓырыќтан жoл табу жµніндeгі
кeњeстeрі:
1. Oйдаѓыдай бoлар дeп oйла, біраќ oйдаѓыдай бoлмай
ќалатын жаѓдайѓа дайындал. М±ндайѓа іштeй алдын ала
єзір адам єрдайым тeз oњалады. Тыѓырыќќа тірeлeтін
жаѓдайды бажайлаудыњ амалы: басыња к‰н туатын ауыр
ахуалдарды oйша µткeру. Б±л т±йыќќа тірeлгeн сєттіњ
кeсапатынан аман-сау µтуіњe кeпілдік бeрeді.
2. Єрeкeт жасамас б±рын єуeлі б±л ісіњніњ пайда-зиянын
oй eлeгінeн µткіз. Асыѓыстыќ арандатуы м‰мкін. Батылдыќ
єрeкeт бастар алдында асыќпай oйлану ќажeттігін жoќќа
шыѓармайды.
3. Аќыры тєуeкeлгe бeл буѓан eкeнсіњ, eнді eштeњeгe
алањдама.
4. Oрайы кeліп жатса, жєрдeм с±раудан да жалтарма.
Єдeттe oсындай µмір µткeлдeрінeн µткeн адамдардыњ
ќoлѓабыс-кµмeгі арќасында ѓана oйдаѓыдай нєтижeгe ќoл
жeтeді. Жeкe-дара ќимылдауѓа талап ќылѓандар таудай
ќиындыќтарѓа жoлыѓады.
5. Бoлмашы нєрсeлeргe алданып, шырматыла бeрмe.
Бірінeн сoњ бірі туындап жатќан ш±ѓыл мєсeлeлeрді шeшу
‰стіндe eњ басты маќсатыњды eкі eлі eстeн шыѓарма.
6. Ќандай ќиын жаѓдай тумасын, шыншыл бoл. Ќиын
т‰йінгe кінєлі µзіњ бoлѓан шаќтарда жалѓан сµйлeп,
жалтаруѓа нeмeсe жылы жауып ќoюѓа ќ±штарлыќ oянуы
да м‰мкін. Аќталудыњ ±ят eкeні µз алдына, пєлeндeй
пайдасы да жoќ. Шындыќ аќыры аныќталѓан кeздe жалѓан
сµздіњ зардабы алѓашќы аѓат істeн єлдeќайда зoр зиян
єкeлуі м‰мкін.
7. ‡нeмі “oйдаѓыдай бoлар” дeп ‰міттeн. Ќиын т‰йіндeр
єлдeќашан пісіп-жeтілгeн мєсeлeні шeшудіњ eнді
шeгінeргe жoл ќалмаѓаныныњ кµрінісі. Даѓдарыс µзгeріс
жасауѓа итeрмeлeйді.
Тыѓырыќќа тірeлгeн шаќтарда ќандай ауыр ахуалѓа тап
бoлѓаныњмeн, м±ныњ µзі саѓан жања м‰мкіндіктeр бeрeтінін
жадыњда ±ста. ¦тылсањ м±ныњ бєрі бoлашаѓыња сабаќ.
¦тып шыќсањ – б±л µмірдeгі eњ ‰лкeн жeњісіњ бoлуы да
ыќтимал.

77
Б±л кeњeстeр µзіњe, жoлдастарыња бірдe бoлмаса бірдe
кeрeк бoлады.
Халќымызда: “Кімніњ бай бoлѓысы кeлмeйді – Ќ±дайы
ќаламайды, кімніњ батыр бoлѓысы кeлмeйді – ж‰рeгі
дауаламайды”, – дeгeн сµз бар.
Eтті кµп жeйтінімізгe маќтанамыз. Oл маќтаныш eтeрлік
нєрсe eмeс, eскі замандаѓы ±стаѓан ањын б±тарлап, бµліп
жeгeннeн ќалѓан, ±мыта алмай кeлe жатќан єдeт.
Ќазаќ ж‰з тeњгeсі бірдeн eкі ж‰з тeњгe бoлып кeтпeсe
мeнсінбeйді. Аѓамныњ ±стазы, самарќандыќ µзбeк акадe-
мигі біздіњ ‰йдe ќoнаќта oтырып: “Біздeр, µзбeк халќы
ќ±дай нeсібe ‰лeстіргeндe µз ќoлынан eмeс, бірeулeр
арќылы алѓан eкeнбіз, ±дайы бірeудіњ ќoлына ќарай-
тынымыз сoдан, ал сіздeр, ќазаќтар нeсібeні ќ±дайдыњ µз
ќoлынан алѓансыздар” дeгeндe: біз ќандай ±лы халыќпыз
дeп маќтаныш eтіп eдім. Сµйтсeм нeсібe жeлмeн кeлeтін
eмeс, eњбeкпeн, ±ќсатумeн, саудамeн, eсeппeн, тєуeкeлмeн
мoлаятын нєрсe eкeн. Сoл кeздe мeн oтыздан асып кeткeн
eдім, oсы ќарапайым нєрсeгe аќылым жeтпeпті.
Eскі машинаны жµндeп, сапасы µзгe мата шыѓара
алмайсыњ. “Eскіні жамасањ eсіњ кeтeді” дeгeн. Ќимаѓанмeн,
ќымбатќа т‰скeнімeн тeхнoлoгияны µзгeртіп т±руыњ
кeрeк. Кeлeшeгін oйлаѓан кєсіпкeр тµрт-бeс жыл пайдалан-
ѓан сoњ, µмірдeн єлі ќала ќoймаѓан ж‰йeні жаќсы істeп
т±рса да, сатып жібeріп, eњ жања ж‰йeні іскe ќoсады. Бір
ќарияѓа eтeгіндeгі алжапќышы eскіріп, сeтінeй бастаѓанын
байќап, ќаладаѓы студeнт нeмeрeсі жања алжапќыш сатып
єкeліп бeрeді. Eртeсінe ќараса, кeмпір шeшeй нeмeрeсі
єкeлгeн алжапќышты ќырќып, eскі алжапќышќа жамау
eтіпті. Нeмeрeсі таѓы бір oралып кeлгeндe, єжeсі басќа
жeрінeн сeтінeгeн алжапќышын ќoлымeн басып т±рып,
µткeндe бeкeр істeгeнінe µкінгeн eкeн. Eскі тeхнoлoгияѓа
жања тeтіктeр жамап, жµндeп, жаќсы тауар шыѓара бeрeмін
дeп ж‰ргeніњдe eскі алжапќыш сeкілдeніп таѓы бір жeрі
жарамсызданып жыртылады. Аз шыѓынмeн кµп пайда табу
ќиын.
Пайда да аќыл бар жeргe ‰йірілeді.
Кeшe eртe сияќты бoлып т±рып, eртeњ кeш бoлып ќалуы
м‰мкін. Eртe сияќты бoлуы – батылсыздыќтан. Кµњіліњ
шауып т±р, біраќ бастауѓа батылыњ бармайды. “Пустoe

78
жeланиe цeлoгo мeшка. Нe стoит кисeта табака” дeгeн –
oрыс маќалы.
Біздіњ ќазаќ жалќау халыќ. Біраќ жалќау бізгe тeњeссін
дeп µмір тoќтап т±рмайды, ќатардан ќалып ќoймауѓа
тырысу кeрeк. “Уайымсыз салѓырттыќ дeгeн нєрсe бар,
oл Алланыњ, халыќтыњ, дєулeттіњ, ѓибраттыњ, аќылдыњ,
ардыњ д±шпаны, бірі бар жeрдe бірі бoлмайды”, – дeйді
Абай. Адамы жалќау eл – кeдeй. Жалќаулыќ – кeдeйлік
кeпілі.
Адам µміріндe кµлгірсудіњ, пысыќтыќтыњ, ішкі eсeп-
тіњ, баќ пeн таќтыњ кeрeк бoлмай ќалатын кeздeрі бoлады.
Бизнeстіњ ±раны: “Жoѓары µрлe нeмeсe жoлды бoсат,
сатыда тoќтама”. Єрі ќарай µсугe ±мтылмасањ іскeр азамат
рeтіндe біттім дeй бeр.
Бірeудіњ идeясын µзгeрту oныњ ісінe араласумeн тeњ.
Oдан да µз идeяњды ±сын, идeясын µзгeртсe µзі µзгeртсін.
Бірeугe бірнєрсe ‰йрeткіњ кeліп т±рса да, ‰йрeткіњ кeліп
т±рѓанын єшкeрeлeмe, oл білмeйтінін бeтінe басќандай
бoлып ќабылдануы м‰мкін.
“Мeндe бір алма бар, сeндe бір алма. Eкeуін алмастыр-
саќ eкeуміздe дe бір-бір алма к‰йіндe ќалады. Мeндe бір
идeя бар, сeндe бір идeя. Eкeуін алмастырсаќ сeндe eкі
идeя, мeндe eкі идeя бoлады”, – дeйді амeрикандыќтар.
Зат пайдалы бoлса ѓана кeрeк. Ќанша єдeмі бoлѓанымeн
жазылмайтын ќаламды жаныња салып ж‰рмeйсіњ.
Тeмірді ќызѓан кeздe єркім дe сoѓады, єњгімe тeмірді
ќыздыра білудe.
Міндeттeрін oрындау µз ќ±ќын білудeн жауапты.
Oсыѓан oрай мынаны eсіњe т±т: eш уаќытта зањды б±зуѓа
єдeттeнбe. Рас, зањнан сєл ѓана аттасањ, кµрініп т±рѓан
табысќа иe бoла кeтeтін кeзіњ кµп. Сoнда да зањ б±зуѓа
барма. Ќыл кµпірді кµзіњe eлeстeт. Арѓы бeті – мoл табыс.
Арќан ‰сті – шeкара, eкі бeті – зањсыздыќ. Тeпe-тeњдікті
±стай алмасањ ќ±лайсыњ. Уаќытша пайда ‰шін ќыл кµпіргe
µзіњді итeрмeлeмe. Зањды б±за салу, oрындамау б‰гін oњай
бoлѓанмeн, eртeњ-аќ зањды ќ±рмeттeйтін, oны м‰лтіксіз
oрындайтын заман кeлeді. Платoн аќылман айтыпты:
“Зањы єлсіз, єлдeбірeулeрдіњ билігініњ астында жататын
eлдіњ кeлeшeгі жoќ. Зањ биліктeгілeрдeн биік бoлып,

79
биліктeгілeр зањныњ ќ±лы бoлѓан eл – Ќ±дайдыњ мeйірімі
т‰скeн eл”, – дeпті.
Алѓан µніміњ шeккeн бeйнeтіњніњ кµрінісі. Жeњіскe жeт-
сeњ, µзім жeттім дeп, жeњіліп ќалсањ µзгeлeр айыпты дeмe.
Жoлыњда кµп кeдeргі кeздeсeді, ал кeздeспeсe сeніњ
eшкім бoлмаѓаныњ.
Кeдeргіні ±саќ дeп ќарама. Ірі істeрдіњ ж‰зeгe асуы
кµбінe ±саќ нєрсeлeргe байланысты.
Наныњ ж‰ріп, тасыњ µргe дoмаласа тасыма, тауыњ
шаѓылып, µзгeлeрдeн ‰стeмдік кµрсeњ жасыма.
Саѓан жаќсы сµйлeп oтырып, басќалардыњ бєрін
жамандап oтыратындарѓа сeнбe.
Кµп адамдар бірінші сєтсіздіктeн кeйін µзініњ маќсат-
тары мeн жoспарларынан бірдeн бас тартады. Табан-
дылыќтыњ жoќтыѓы – мыњдаѓан адамдардыњ eњ oсал жeрі.
Картoпты Амeрикадан бір свящeнник єуeлі Францияѓа
єкeліп eгіп кµбeйтіп ж±ртќа сатпаќ бoлѓан. ‡йрeнбeгeн
адамдар сатып алмаќ т‰гілі, тeгін дe алып жeмeгeн, Сoсын
свящeнник картoп саќтаѓан ќoйманы к‰ндіз кoрoль
єскeрімeн к‰зeттіріп, т‰ндe к‰зeтсіз ќалдырѓан. Тµњірeк-
тeгі адамдар т‰ндe ±рлап, жeп кµріп, eгіп кµбeйтіп аз жылда
картoп б‰кіл Eурoпаѓа тарапты дeсeді. Б±л бeйтаныс
нєрсeні µміргe eндірудіњ ќиындыѓына, тимe дeгeн нєрсeгe
ж±рттыњ ќ±мар бoлатынына мысал.
“Пісіп ќалѓан ќ±рбаќа” фeнoмeні: Су ќ±йылѓан каст-
рюльгe ќ±рбаќаны салып oтќа ќoйып ќыздыра бастаѓанда
ќ±рбаќа жылуды біртіндeп сeзіп, алай-б±лай ж‰зіп, аќыры
пісіп µлгeн. Eкінші ќ±рбаќаны ќайнаѓан су тoлы кастрю-
льгe тастап жібeргeндe, ќ±рбаќа бірдeн ырѓып, ќ±тылып
кeткeн. ¤згe тірліккe біртіндeп ‰йлeсeрмін, кeлгeн ќауіптeн
жайлап ќ±тылармын дeгeндeргe ‰лгі б±л.
К‰рeскeндeр жeњілуі м‰мкін. К‰рeспeгeндeр – жeњіліп
ќалѓандар. Аќиќатты ‰йрeнгeннeн басынан µткізгeн жµн.
Жeњілсeњ мoйында, µзіњді µзіњ алдама. “Бeйќамныњ
жєнe бeйќамсыѓан адамныњ сыбаѓасы бір, µйткeні
бeйќамдыќ адамды сєтсіздіккe бастайтыны сияќты,
бeйќамсыѓан адамныњ µтірік бeйќамдыѓы да сєтсіздіккe
бастайды”, – дeйді Фараби баба.
К‰рeсудeн шаршап, eнжар к‰йгe кµшкeн адам, oнысын
білe т±ра мoйындаѓысы кeлмeй, аќылдыраќ бoлып кµрінгісі
кeліп т±ратыны бар, oлай ж±бату µзінe зиян. Бір істі ж‰зeгe

80
асырѓысы кeлмeгeндeргe я уаќыт, я аќша жeтпeй т±рады.
“‡йтeйін дeп eдім, б‰йтпeй ќалды” дeп, µзіњді алдарќату
– oл да зиян. Oл табансыздыќќа, сєл ќиындыќќа шыдай
алмайтын жігeрсіздіккe бастап апарады.
Ќ±ламасањ – т±рмайсыњ. Сєтсіздікті сoлай баѓала.
Мeніњ ќ±лауым oрнымнан т±рып таѓы ±мтылуым ‰шін
кeрeк дeп oйла.
Жoѓалтпасањ – таппайсыњ, бoлмаса – жoѓалтпайсыњ.
Жeњістіњ ж‰з єкeсі бар, жeњіліс – жeтім.
“Тeз істeп, нашар істeсeњ, тeз істeгeніњ ±мытылып,
нашар істeгeніњ eстe ќалады. Ал, eгeр, жайлап істeп, жаќсы
бітірсeњ, жайлап істeгeніњ eстeн шыѓады да, жаќсы бітіргe-
ніњ eстe ќалады”. Б±л сµзді Сeргeй Кoрoлeв айтќан.
Адам бoп µміргe кeлгeн сoњ лайыќты µмір с‰ру кeрeк.
Oл ‰шін сeніњ т±рмысыњ oњды бoлсын.
“Атаныњ малы балаѓа мал бoлмайды”, – дeгeн ќазаќ сµзі
єкeњ бай бoлѓан бoлса да, сeн oл байлыќтыњ ќалай жасалып
жатќанын білмeйтін бoлсањ, oны ±стап ќалуыњ ќиын, µз
бeтінe жібeрсeњ, oл малдан eштeњe дe ќалмайды, – дeгeні.
Адамѓа мал бітуі – аќыл мeн eњбeктіњ нєтижeсі.
“Бастаѓан ісіњ автoмoбиль сияќты – µз бeтімeн oл тeк
жoѓарыдан тµмeн ќарай ѓана ж‰рeді”, – дeгeн амeрикан
мeнeджeрлeрініњ ќаѓидасы бар. Істі баѓыттай алмай
бeтімeн жібeрсeњ, нєтижeсі ќ±лдырайды, атам ќазаќ єкeніњ
малы балаѓа мал бoлмайды дeгeндe, єкeгe ±ќсап єрі ќарай
алып кeтудіњ ќиындыѓын oйлап айтќан.
Табысќа тeк білімніњ арќасында жєнe табысќа жeтудіњ
тeксeрілгeн єдістeрін ќoлдану арќылы жeтугe бoлады.
Кeдeй бoлып ќала бeрудeн гµрі байып кeту oњай. Сeбeбі,
кeдeйгe барлыѓы ќиын, ќиын бoлып ќала бeрeді дe.
“Аспайды аштыњ oйы астан” дeгeн.
Адамныњ алдында oй-шeњбeрін шeктeйтін, кµрінбeйтін
ќабырѓа бoлады. Сoны барынша єрірeк ысырсањ, кeњістігіњ
±лѓаяды. Мынадай бір єпсана бар: Графтыњ кір жуушысы
жас ќыз кір жуып шаршап oрындыќта oтырып oйланыпты:
“Мeн eртeњ µскeн сoњ графќа т±рмысќа шыѓамын, сoнда
µз кірімді ѓана жуатын бoламын”, – дeп. Графтыњ єйeлі
кір жуу т±рмаќ, баласын да баѓып-ќаќпайтынына oл ќыз-
дыњ oй-µрісі жeтпeйді, µйткeні oныњ алдындаѓы ќабырѓасы
тиіп т±р.

81
Табыстан табысќа жeтіп дєулeтті бoлу ‰шін ќарапайым
eкі-аќ тєсілді білу кeрeк: ќалай єрeкeттeнуді жєнe сoл
єрeкeткe ќажeтсіз артыќ нєрсeлeрді бoлдырмауды.
Бизнeс oйын сияќты. Oл кєдімгі спoрт oйындары
сияќты, сoл oйындардан ќиын да eмeс. Біраќ спoртшыдан
µзгeшeлігіњ – б±нда намыс, µз м‰мкіндігіњді ашу сeкілді
катeгoриялармeн ќатар, oтбасыњныњ игілігі, б‰кіл арман-
дарыњ oйын таразысында т±рады.
Бизнeстe жарќырап шыѓу ‰шін сoншалыќты данышпан
бoлудыњ кeрeгі жoќ. Жалпы ќаѓидалар – ±ќыптылыќ,
тєуeкeл, eсeп. Сoсын oйын тєртібін жeтe білу, eњ кeрeгі
сoл. Басќарушы ѓана eмeс, б‰кіл кoманда жeтe білсін.
¦жым кoманда eмeс, кoманда бірт±тас, т‰йін бoлып eњбeк
eтeтін, тірліктeн тoлыќ хабардар, аќшаныњ ќалай жасалып,
ќайда ж±мсалып жатќанын білeтіндeр. Oйынѓа б‰кіл
кoмандањды тарта біл, oлар Oйынѓа ќаншалыќты дeњгeйдe
тартылса, µзі-аќ ‰йрeнугe, кµп білугe ±мтылады.
Сµздeн б±рын сєлeм, істeн б±рын ынтымаќ, – дeйді
µзбeктeр.
Кeдeй бoлу, eњ ќажeтті заттарыњ бoлмауы – ‰лкeн
баќытсыздыќ, біраќ бай бoлып туудыњ баќытсыздыѓы да
oдан кeйін eмeс. ¤йткeні µз басыњнан ќиындыќ пeн наѓыз
µмірді µткізe алмайсыњ.
Амeрикандыќ єйгілі миллиoнeр Фoрдтыњ µміріндe
мынадай бір oќиѓа бoлѓан: Клубта ќайырымдылыќ ќoрына
арналѓан жєшіккe Фoрд 10 дoллар аќша салыпты, сєлдeн
кeйін oныњ ±лы кіріп, ќoр жєшігінe 1000 дoллар аќша
тастапты. Сoнда ‰лкeн Фoрдтан: сіз миллиoнeрсіз,
балањыздан ж‰з eсe кeм аќша салѓаныњыз ќалай, – дeп
с±раѓандарѓа: “Мeн миллиoнeрдіњ баласы eмeспін ѓoй”, –
дeп жауап ќайырѓан eкeн. ¤зіњ тапќан д‰ниeні єкeніњ
д‰ниeсіндeй ѓып шашып-тµкпeйсіњ, µйткeні oныњ ќалай
жиналѓаныныњ баѓасын білeсіњ.
Балањды кішкeнтайынан ќoлына аќша бeріп ‰йрeт.
Oтбасыњныњ бюджeтін алдына жайып сал, ќалай ж±мсал-
ѓаны д±рыс бoлатынын oйланып µссін. Мeктeптe бизнeсті
‰йрeтпeйтіні µкінішті.
Балаларыња ‰лкeн байлыќ ќалдырсам ќадірлі бoлам
дeмe. Oл oнша атаулы сый eмeс. Oдан да сoл байлыќ ќалай
жасалатынын ‰йрeт.
6-2659

82
“Тoйсањ тoба ќыл”, – дeгeн ќазаќ атамыз. Ќанша бай
бoлсањ да ќарапайымдылыќпeн µмір с‰р. ¤зіњe тыныш
бoлады. ¦дайы ќара уылдырыќ алып т±руѓа аќшањ жeтуі
уайымынан, oл уылдырыќтыњ шын дємін сeзіну уайымы
басым бoлсын. Eњ µзімшіл нєрсe – eркінe жібeрілгeн ќарын,
oл нe жeгeнін eртeњ-аќ ±мытып, жeй бeрудeн басќаны
білмeйді.
“Адамды адам eтeтін аќша. Eшќашан тас кeдeй лайыќ-
ты жєнe айтулы бoла алмайды”, – дeйді біздіњ ѓасыры-
мыздан 600 жыл б±рын µткeн грeк аќыны Алкeй. Мeн б±л
пікірді б±рын да µмірдe кµп кeздeстірe ж‰ріп мoйын-
дамаушы eдім, жасым ќырыќтан асќанда амалсыз кeлістім.
Eшуаќытта µтe байып кeтпe, уаќытында тeжeл. Байлыќ
µскeн сайын, уайым да µсeді. Кµлдіњ таќырѓа, байдыњ
паќырѓа oп-oњай аќ айналып кeтeтінінe мысал кµп.
Ќаржы eркіндігі бeлгілі бір дeњгeйгe жeткeндe аќша
oнша ‰лкeн шeшуші мањызѓа иe бoлмай ќалады. Сіз б±дан
былай жаќсыраќ тамаќтануѓа, кµбірeк саяхат жасауѓа
нeмeсe жаќсы машина мінугe ±мтылмайтын халгe жeтeсіз.
Ќарау бай байлыќты мoлайтып, oны ж±мсамай да
ќoѓамѓа пайда кeлтіруі м‰мкін, µйткeні oныњ байлыѓы eртe
мe, кeш пe ќoѓамѓа ќайта oралады.
Байлыќты жасыруѓа бoлады, кeдeйлікті жасыруѓа
бoлмайды. Байлыќ аќылѓа кeлeді.
Амeрикада: аќылды бoлсањ, нeгe бай eмeссіњ, – дeгeн
мєтeл бар.
Шахмат oйнауды єркім білeді, біраќ грoссмeйстeрлeр
санаулы.
‡лкeн дєулeткe иe бoлѓан адамдар туралы мынадай
ќатe пікір тарап кeткeн: oлардыњ барлыѓы ќатыгeз, салќын-
ќанды ќанішeрлeр, аяусыз адамдар сияќты. Шынына
кeлсeк, oлардыњ басќалардан айырмасы – жігeр-к‰шініњ
кµптігі, oныњ табандылыќпeн астасуы. Сoндыќтан байдан
жирeнбe, oѓан кeсір кeлтіругe тырыспа. Б‰гіндeгі аса бай
eлдeрдіњ кµбініњ бастапќы капиталы кµпeстeрдіњ м‰лкі
бoлѓан. Жeткілікті адамдар кeдeйлeрдeн кµп бoлмай eлдіњ
µркeниeткe жeтуі ќиын.
Аќшаныњ кµмeгімeн ж‰зeгe асатын арман-тілeктeр тeк
бизнeс арќылы ж‰зeгe асады.

83
Бизнeс дeгeн сµзді кµп адам алыпсатарлыќ, тoнау дeп
т‰сінeді. Бизнeс eњ алдымeн интeллeкт, табандылыќ пeн
тєжірибe, сoдан кeйін барып аќша.
Кєсіпкeрлік – пайда табу ѓана eмeс, oл – eркіндік,
eшкімгe тєуeлді бoлмау, µз к‰шіњді байќау, oѓан сeнімді
бoлу єрі oны oрынды арнаѓа ж±мсау, oл, кeрeк бoлса
абырoй, мєртeбe! “Сауданы жасаѓанда тeк пайда табуды
кµздeмe, халыќтыњ м±ќтажын µтeу ‰шін жаса, сoнда жа-
ныњ рахат алады”, – дeйді М±хаммeд пайѓамбар.
Кісініњ саќилыѓы бірeугe µзіндe барын бeрумeн eмeс,
µзі oнсыз ќиындыќ кµрeтін нєрсeсін бeрумeн баѓаланады.
Аш адам аш адамныњ жаѓдайын ылѓи да т‰сінeді,
жаќсы бoлсањ тoќ кeзіњдe аштыњ жаѓдайын т‰сінe біл.
Eштeњeсі жoќ адамнан, бoлѓан ‰стінe бoла бeрсe дeгeн
адам кeдeйірeк. Ќанаѓат кeрeк. Ауданда сoт бoлып істeгeн
бір кісі, істі бoлѓан адамныњ жазасын жeњілдeту ‰шін
єкeліп бeргeн парасыныњ тeњ жартысын µзінe ќайтарып
бeрeді eкeн. Нeгe oлай eтeсіз, µздeрі єкeп бeріп т±рѓанды
ќайтарып бeруіњіз ќалай?– дeп с±раса: “біріншідeн, б±л
мeні ќанаѓатќа ‰йрeтeді, eкіншідeн, т‰гeл айырылдым дeп
eсeптeп кeлгeн аќшасыныњ жарымын ќайтарып алѓан адам
мeнeн сый алѓандай бoлады, eш уаќытта мeні жаманда-
майды жєнe ќарѓамайды, м‰мкін oл бірeудeн ќарыз алѓан
шыѓар, oнысын бірдeн ќайтарып бeрeді, ‰шіншідeн ‰кімді
жeњілдeтуді дe eбімeн, зањнан алшаќтап кeтпeйтіндeй eтіп
жасаймын” – дeгeн eкeн.
Тoќтыќќа ‰ш жoлмeн жeтугe бoлады: eњбeкпeн, тілeм-
сeктікпeн жєнe ±рлыќпeн. Сoњѓы eкeуі кeздeйсoќ тoќтыќ.
Кeздeйсoќ кeлгeн жeткіліктілікті, байлыќты ±стап ќалу
ќиын, тіпті м‰мкін eмeс. Жeлмeн кeлгeн нeсібe жeлмeн
±шып кeтeді.
Eгeр µзіњдeгі eнжарлыќты сeзінсeњ, oнда сeн eш уаќытта
аќша катeгoриясымeн oйлана аламын дeмeй-аќ ќoй жєнe
сeн eшуаќытта бай бoла алмайсыњ. Кeдeйлік µзініњ аќыл-
eсі кeдeй бoлуѓа тартып т±ратын адамдарѓа жабысќаќ
кeлeді. Байлыќ та сoл зањдылыќќа баѓынады. Кeдeйліккe
мoйынс±ну – кeдeйліктeн шыќпау дeгeн сµз.
Нан ќарынды іздeмeйді, ќарын нанды іздeйді.
Жазыќта кeтіп бара жатып тeк кµкжиeкті ѓана кµрeсіњ,
бизнeстe oл жeткіліксіз, кµњіліњ кµкжиeктeн єрірeкті кµріп
т±руы кeрeк.

84
Балыќты аулаудыњ рахаты, ауланѓан балыќќа тoйыну
рахатынан кµп биік. Бір нєрсeні іздeп табу ќ±штарлыѓы
табылѓан нєрсeгe рахаттанудан басым.
Аќша кeз кeлгeн адамѓа кeрeк. Сoл ‰шін дe oл ќасиeтті.
Сeніњ бір µзіњ ѓана баѓа дeњгeйін µзгeртугe шамањ кeл-
мeйді. Eндeшe, жалѓыз жoл – ќ±ныныњ арзан-ќымбат-
тыѓына ќарамастан нe ќаласањ да сатып ала алатындай
жаѓдайѓа жeту.
Біраќ аќшаныњ ќ±лы бoлма. Єњгімe аќша табуда eмeс,
маѓыналы µмір с‰рудe. “Адамдардыњ пайдалысы –
адамдарѓа пайда кeлтіргeндeр”, – дeйді Oмар Хайям.
Аќша жасау ‰шін адамѓа тeз ќимылдай білу ќажeт. Oл
‰шін т‰рлі жаѓдайѓа бeйімдeлe біліп, µз бoлмысын тoлыѓы-
мeн бір ѓана маќсатќа баѓындыру шарт. Тeк тынымсыз
іздeніп, ќимылдап, шeшім ќабылдап, м‰мкіндіктeрді
пайдалана білгeн адам ѓана бизнeсмeн бoла алады.
Б‰кіл саналы ѓ±мырында µз eркімeн бірдe-бір батыл
ќадам жасай алмайтын адамдар бoлады. Oлар µмір бoйы
кµпшіліктіњ сoњынан ілeсіп oтырады. Ал ќаржы мєсeлe-
сіндe кµпшілік єрќашанда жeњіліс табады. Ќаржы дeгeніміз
– саясатќа тікeлeй ќарама-ќарсы д‰ниe. Саясатта кµпші-
ліккe ќoсылѓан жeњeді, ќаржыда – кeрісіншe.
Сатушылардан сатып алушылар кµп бoлѓан жаѓдайда
eш нєрсe сатып алмауѓа тырыс, сатып алушылардан сату-
шылар кµп бoлѓан жаѓдайда eш нєрсe сатпа.
Кµпшіліктeн алшаќ т±рып, баѓаныњ ауытќуы тудырѓан
м‰мкіндіктeрді ќалт жібeрмeй дe баюѓа бoлады. Тeк батыл-
дыѓы жeтeрлік бірлі-жарым адамдар ѓана oсылай байиды.
Бизнeстіњ бар мєні айырбаста. Аќшаѓа – тауар, тауарѓа
– аќша, аќшаѓа таѓы да тауар. Пайданыњ нoрмасы баѓаныњ
жoѓарылаѓанына eмeс, сауданыњ жылдамдыѓына байла-
нысты. Жыл бoйына 30 пайыз пайда т‰сіргeннeн, ай сайын
5 пайыз пайда тапќан тиімді.
Аќшањ єрќашанда айналымда бoлсын. Єрбір тeњгe –
кішкeнe ж±мысшы. Сoѓан ж±мыс істeтe біл.
Чарльз Диккeнстіњ фoрмуласы: “Бір жылѓы табысыњ 20
фунт бoлып, шыѓыныњ 19 фунт 19 шиллинг жєнe 6 пeнс
бoлса – жаќсы. Табыс 20 фунт бoлып, шыѓын 20 фунт
6 пeнс бoлса – oл кeдeйліккe бастайтын жoл”.
“Аќша жoќ” – дeй бeргeнмeн eштeњe µнбeйді, oдан да
аќша бoлуы ‰шін кішкeнe бір єрeкeт жасап кµр.

85
“Ќарањѓыны ќарањѓы дeп сµккeншe, ќoлдан кeлсe бір май
шамды жаќсайшы”, – дeгeн бар. Сoндыќтан “аќша жoќ”
дeп кµз жасыњды тµккeншe, тєуeкeл дeп тeріњді тµк.
Oн тeњгeні жиырма тeњгe eту мeн мыњ тeњгeні eкі мыњ
тeњгe eтудіњ бeйнeті шамалас, біріншісіндe oн тeњгe пайда
ќылсањ, eкіншісіндe oдан ж‰з eсe кµп пайда ќыласыњ.
Айналымда ж‰ргeн аќшањды басќа нєрсeгe ж±мсама,
єсірeсe бастапќы кeздe. “Eнді байып кeлe жатќан адамнан
ќарыз с±рама”, – дeгeн eскі сµз бар, oл бизнeсін eнді жoлѓа
ќoйып кeлe жатќан адам, eсі бoлса ќарыз с±раѓаныњмeн
бeрмeйді, кµњіліњ ќалады, – дeгeні.
“Бастарыњ ќoсылѓанда біріњді-біріњ жамандап, тeріс
пиѓыл таратып к‰наhар бoлѓанша нєпаќаны айт” дeгeн
Ќ±ранда. Нєпаќаны табудыњ жoлы – саудаѓа икeмділік.
Сауда – к‰нігe сауылатын сиыр. Eгіншілікпeн айналыссањ
да, табысыњ арту ‰шін сауда кeрeк. Б‰гіндe тауар µндіругe
30 пайыз бeйнeт кeтсe, oны лайыќты сатуѓа 70 пайыз
бeйнeт кeтeді.
Артыќ зат сатып алма. Ќашан да тауарыњнан сатып
алушыларыњ, oфисіњнeн бизнeсіњ басым бoлсын.
Ќазаќ, eркeлік жасап ќoйѓан балаѓа eскeрту жасай
бастасањ: “¦рыспа, патша ѓoй б±лар”, – дeп жатады. Ал
нарыќ єлeміндe патша – сатып алушы. Oѓан ±рысуѓа
бoлмайды, µйткeні сатып алушы саѓан тєуeлді eмeс, сeн
oѓан тєуeлдісіњ. Сатып алушы сeнeн зат сатып алса, саѓан
пайдасы тиeді, сoл сeбeпті сатып алушымeн дауласуѓа
бoлмайды, oнымeн єзілдeспe дe, т‰сінбeй ќалса таѓы да
табысыња зиян. “Сeн алмасањ, тауарымды басќа бірeу алар”
дeгeніњді ќабаѓыњнан танып ж‰рмeсін.
Сeніњ затыњды сатып алмай, кµршіњніњ затын сатып
алѓандарды жeк кµрмe. Сатып алушы – патша, µзі білeді,
oл сeнімeн eмeс, сeн oнымeн санасасыњ, амал жoќ.
Сататын затыњ нeѓ±рлым жаќсы єрі eрeкшe бoлса,
сатып алушыны табу да сoѓ±рлым ќиын бoлады. Ал зат
нeѓ±рлым ќарапайым єрі ‰йрeншікті бoлса, сатып алушы-
лар да сoѓ±рлым кµп бoлады. Ќарапайым адамдарѓа ќара-
пайым заттар кeрeк. Ал єлeмдeгі адамдардыњ oннан тoѓы-
зы ќарапайым адамдар.
Жасаѓан затым арзан бoлсын дeп, арзан шикізат іздeй
бeрмe, арзаннан арзанќoл б±йым шыѓады. Арзанныњ
сoрпасы татымайды, арзан затќа ж±рт к‰дікпeн ќарайды.

86
Ал тeгіннeн-тeгін eш уаќытта бeруші бoлма, тeгін нєрсeдe
ќадір бoлмайды, тeгінді тeуіп кeтeді, oнымeн жаќсы ќµрінe
алмайсыњ, баѓасыздыќ жауапсыздыќќа єкeлeді. Бірeудіњ
кµњілін жыќпау ‰шін, тіпті атыњды шыѓару ‰шін дe ќар-
жыњды жай бeрe салудан тартын, oлай істeудіњ салмаќ-
тыраќ сeбeбі бoлсын. Алла Пугачeва айтады: мeн ауру
балаларѓа ќайырымдылыќ ‰шін жєрдeм бeруім м‰мкін,
біраќ нeгe дeні сап-сау адамдарѓа ќайырымдылыќ дeп тeгін
кoнцeрт бeруім кeрeк, – дeп. Сoныкі д±рыс.
Бар ќаржыњды бір іскe ж±мсама. Жoлыњ бoлмай ќалса
ќайтeсіњ. Кeйдe eкі eсe пайда бoлады дeп жoбалаѓан
ж±мысыња ж±мсалѓан аќшаныњ µзі ќайтпай ќалатын кeзі
бoлады. Oрыста: “Барлыќ ж±мыртќаны бір кoрзинаѓа
салма”, – дeгeн мєтeл бар. Бизнeстe жoлы бoлѓандар аќша-
лы бoлады, жoлы бoлмаѓандар аќшасыз ќалады, ал с±мы-
райлар аќша ‰шін жанын жалдап, шeрмeндe к‰й кeшeді.
Бірeудeн алѓан аќша тeз ж±мсалады, кісініњ ќoлынан
алѓан нeсібe баянсыз, нeсібeњді алладан с±ра.
Азар бoлса ќарыз алармын дeп лажы бoлса oйлама. Oл
µтe ќауіпті. Уаќтылы ќайтара алмасањ, eњ алдымeн сeнім-
нeн шыѓасыњ. Сeнім дe нeсиeгe бeрілeтін нєрсe. Нeсиe
алып, ќайтара алмаѓаныњ – сeнімнeн шыќпаѓаныњ. Бірeу-
дeн ќарызѓа аќша аларда кeйін ќалай ќайтаратыныња бeрік
eсeбіњ бoлсын, oл eсeп тєуeкeлгe с‰йeнсe с‰йeнсін, біраќ
eсeпті тєуeкeл бoл­сын, кeйін кµрe жатармыз бoлмасын.
Eгeр наќтылы жoспарѓа нeсиe алсањ, бєрі oйдаѓыдай.
Ал нeсиeні т±рмысыња ж±мсау ‰шін алсањ жаќсы ат
алмайсыњ.
Ќаржы саласында eшќашан да eстігeн нєрсeгe сeнугe
бoлмайды. Сoл сeбeпті бірeудіњ ауызша идeясын eш уаќыт-
та ќаржыландырма, аќшаны наќты іскe ж±мса.
Барды жoќ дeмe, жoќты бар дeмe. “Барды жoќќа,
табылѓанды табылмаѓанѓа айырбастама, µйткeні м±ндай
саудадан сeн ±тылып ќаласыњ”, – дeгeн Рашид ад-дин
Хамадани дeгeн мoнѓoл династиясыныњ жoѓарѓы дєрeжeлі
уєзірі.
Мeншік иeсі бoлѓан eкeнсіњ, сeзімгe, жанашырлыќќа бoй
алдыра бeрмe. Сeнeн бірeу ќарыз с±рай ќалса, oныњ
ќайтуына сeніміњ бoлмаѓан жаѓдайда жауабын кeйінгe
ќалдыр. Кµптeгeн шыѓындардан саќтанудыњ жoлы oсы.
Кeйінгe ќалдыру – µтінішті oрындамаудыњ eњ сыпайы т‰рі.

87
Eгeр бірeудіњ жаѓдайын eскeріп ќарыз бeрe ќалсањ ќай-
таруѓа шамасы кeлeтіндeй eтіп бeр, сoнда oл µзін ќарыздар
сeзінeді, eгeр ќайтара алмайтындай eтіп ќарыз бeрсeњ,
жауласасыњ. “Ќарыздыњ азы бoрышты ќылады, кµбі жeк
кµргізeді”, – дeгeн Сeнeка. Тeк с±раѓаны ‰шін ќарыз бeрe
oтырып, адамгeршілік т±рѓысынан сeн oл адамѓа oпасыз-
дыќ істeйсіњ. Oныњ µз к‰шінe дeгeн сeнімі єлсірeйді. ¤зін-
µзі ќадірлeмeйтін бoлады. Oл аќшаны ќарызѓа с±раѓа-
нымeн, т‰бі, сeн oны кeшіп жібeрeр мe eкeн дeп дємeлeну-
мeн бoлады. Єкeмніњ: “жаќын жoлдастарыњнан ќарыз
алма, аќшаѓа карта oйнама, ќарызыњды ќайтара алмасањ
нeмeсe ±тып ќoйсањ, аќшаныњ ашуы араларыњды ащы
ќылады” дeгeн аќылыныњ да д±рыстыѓына уаќыт µтe кeлe
кµзім жeтті.
Eшкімніњ аќыл алѓысы кeлмeйді, бєрініњ аќша алѓысы
кeлeді.
Алѓан тeз ±мытады, бeргeн eш уаќытта ±мытпайды.
Халќымыздыњ: “ќарны тoйѓан ќарта бoќ сасиды”, –
дeгeн маќалы бар. Тoйым аѓам айтќан eді: “Адамныњ жиѓан
д‰ниeсі µзініњ ќ±нынан асып бара жатќаны мінeзінeн
кµрініп т±рады”, – дeп. Мeн дe oсы сµзгe ќoсыламын.
Байыѓан сайын ќарапайым бoлып, µркµкірeк пeйіл, артыќ
істeр жасамасањ ќ±ныњ жoѓары бoлѓаны.
Бірeуді аќшасы кµп бoлѓаны ‰шін маќтап, жарамсаќ-
танба. Єринe, бай адам аќылды да, мєдeниeтті дe бoлуы
м‰мкін. Біраќ байлыѓы ‰шін oны жаќсы кµругe дe, жeк
кµругe дe бoлмайды. Бєрін аќшаѓа сатып алуѓа бoлады дeп
oйлайтындар, µздeрі аќшаѓа тeз-аќ сатылатындар.
Д‰ниeдe аќшаѓа сатып алуѓа бoлмайтын eкі нєрсe бар,
oл дeнсаулыќ пeн адамгeршілік. Oсы eкeуі бoлмаса байлыќ
та, билік тe eштeњe eмeс.
Байлыќты – барлыќ, ќызыќты – ж±баныш, саулыќты –
мєњгілік кeпілі дeп ±ќпа.
V.1995 – IX.1995

88
¤ЗІМE САБАЌ
Умным станoвится
тoт, ктo считаeт ум
нeoбхoдимым для сeбя
Ницшe
I. УАЌЫТТЫ БEЗБEНДEУ
ХХ ѓасырдыњ басында Чикагo ќаласыныњ басшылары
ѓасыр аяѓында ќала кµшeлeрі ќандай жаѓдайда бoлуы
м‰мкін eкeнін айтып бeругe бoлашаќты бoлжаушы
мамандарѓа тапсырыс бeріпті. Сoнда oлар: “Ѓасыр аяѓында
ќала кµшeлeрі к‰ндe тазаланып т±рмаса, ат тeзeгініњ
астында ќалады” дeп бoлжам айтќан eкeн. Сoл ѓасырдыњ
алѓашќы ширeгіндe-аќ ќалаларда атты пайдалану азайып,
бoлжаушылардыњ кµрeгeндігінe н±ќсан кeлді.
Oрыстыњ ±лы тарихшысы, жазушы Василий Ключeвский
1905 жылы ѓасырлар тoѓысында бoлашаќќа кµз тастап,
Чикагoлыќтардан гµрі шындыќќа жаќыныраќ пайымдау
жасапты: “Прoлoг ХХ вeка – пoрoхoвoй завoд, эпилoг –
барак Краснoгo Крeста”. Біраќ б±л да шындыќќа тoлыќ
сєйкeс кeлгeн жoќ.
1889 жылы амeрикандыќ патeнт бюрoсыныњ бастыѓы
Чарльз Г. Дуэлл: “Енді eшќандай жањалыќ бoлмайды.
Барлыќ ашылуы м‰мкін бoлѓан нєрсeніњ бєрі жасалып
ќoйылѓан” – дeпті. Oсы µзімшіл пікіргe кeрісіншe,
жањалыќтар ашылуы жаѓынан ХХ ѓасыр адамзат тарихын-
даѓы тµњкeріс ѓасыры бoлды.
ХХ ѓасыр аяѓы – ѓасырдан ѓасырѓа кeзeкті ауысу eмeс,
oл – мыњжылдыќтардыњ да тoѓысатын кeзeњі. Сoндыќтан
да oѓан мыњжылдыќтар тoѓысында бoлатын µзгeрістeргe
oрай талдау жасаѓан жµн. М±ндай ауысым кeзіндe, єдeттe,
б±рын ќиялѓа да кeлмeгeн жањалыќтар ашылуы м‰мкін.
Адамзаттыњ ±яты ѓаламдыќ дeњгeйдe oянуын к‰тугe
бoлады.

89
Сoњѓы ‰ш ѓасыр ішіндe Шыѓыс пeн Батыстыњ ќайсысы
oзыќ, кім кімнeн ‰йрeнгeн, бoлашаќ кімніњ ќoлында дeгeн
сияќты сауалдар мeн oныњ т‰рлі жауаптары туды. Б‰гіндe
Батыстыќ µркeниeттіњ алѓа жылжып кeткeні, сoлай жалѓаса
бeрeтіні баса айтылады. Шыѓыс біртe-біртe Батысты
ќамтамасыз eтуші рeтіндe ѓана аталатын бoлып ж‰р.
Oйлап кµрсeк, Шыѓыс табиѓатты сатады, Батыс сатып
алады. Дeмeк, б‰лдіру Батыстан Шыѓысќа ќарай. Б±л –
К‰нгe ќарсы ќимыл. Б±ндай баѓыт шаман дініндe аќылѓа
сыймайтын іс дeп баѓаланѓан, oны єлeмдік тєртіпті б±зу
дeп атаѓан.
Батыстыњ д±рыс дамуы ‰шін Шыѓыс кeрeк eді. Бір
мeмлeкeттeрдeгі дeмoкратияны тану ‰шін ќаталдыќ пeн
µктeмдік жайлаѓан мeмлeкeттeрмeн салыстырады. Ал
дeмoкратияныњ жамылѓысымeн ѓаламдыќ биліккe ќ±штар-
лыќ та µршіп кeлeді. Сoндыќтан Кeњeс ¤кімeті тарап,
ќарсы т±рар кeрі кµзќарастаѓы eшбір мeмлeкeт ќалмаѓан
кeздe Амeрика жeр ж‰зін µзініњ жeкe oзбырлыѓына баѓын-
дыруѓа мєжб‰рлeу ниeтін ±лѓайта бeруі к‰тілeтін жаѓдай.
Бір нєрсe аќиќат: Шыѓыс µркeниeті µзімeн санасуѓа
мєжб‰р eтeді. Шыѓыс халыќтарыныњ рухани мєдeниeті
µзгe халыќтардыњ мєдeниeттeрін бoйына сіњіріп, біргe
єрeкeт eтудeн бас тартпаѓан, µйткeні oл кµшпeлілeргe тєн
нєрсe. Рухани мєдeниeттіњ мањызды ќ±ндылыѓыныњ бірі
– бабаларды ќасиeт т±ту, ата-анаѓа, ‰лкeндeргe ќ±рмeт.
Рухани мєдeниeттіњ таѓы бір ќ±ндылыѓы – бабалардыњ
oрнын, oлардыњ µмірдeгі биік рµлін т‰йсіну.
Шыѓыс халыќтарыныњ филoсoфиясында адамды таби-
ѓаттыњ ќoжайыны дeп ќабылдау eшќашан бoлѓан eмeс.
Батыстыњ eркeгі жµргeктeгі баласыныњ астын ауысты-
рады, шoмылдырады, тамаќ бeрeді. Шыѓыстыњ eркeгі –
oрeoл.
Батыс халыќтарыныњ кµбісінe жігeр-к‰штіњ мoлдыѓы,
oрасан зoр ќажыр-ќайрат, ыќпалдылыќ, µзін-µзі ±стаудыњ
биік мєдeниeті, тєуeлсіздік сeзімі, діндарлыќ, тeрeњ адам-
гeршілік, сµзгe сeну жєнe сµзіндe т±ру, парыз туралы наќ-
ты т‰йсіну тєн. Б±л мінeз ішінара eмeс, т±тас халыќтарѓа
тиeсілі.
Алпыс мыњ аѓылшын халќы 200 миллиoн адамы бар
‡нді eлін бірнeшe ѓасырлар бoйы баѓындыруы, oлардыњ

90
Сoлт‰стік Амeриканы ‰ндістeрдeн тартып алуы, б‰кіл
єлeмніњ жартысына ‰стeмдік ж‰ргізуі жoѓарыда аталѓан
мінeзгe байланысты.
ЮНEСКO тарапынан жасалѓан “Мыњжылдыќтардыњ eњ
атаќты адамы кім?” – дeгeн сауалнамаѓа бірінші мыњжыл-
дыќ бoйынша М±хаммeд пайѓамбардыњ, eкінші мыњжыл-
дыќ бoйынша ±лы ќoлбасшы Шыњѓысханныњ аталуы
кeздeйсoќ бoлмаса кeрeк.
М±хаммeд пайѓамбар жайында ±заќ айтып жату ќажeт-
сіз, oныњ ілімін б‰кіл єлeм мoйындаѓан, oн бeс ѓасырдан
бeрі дамып-µрлeп кeлe жатыр. ¤зі сауатсыз, жoќ-ж±ќана
бoлѓанмeн ыждаћатты, арлы бoлуыныњ арќасында, Аспан
мeн Жeрдeгі тіршілік арасында байланыс бар eкeнін кµњі-
лімeн сeзіп, oныњ зањдылыќтарын зeрттeй кeлe ‰лкeн ілім-
ніњ бастауында бoлды. Зeрeктігі, ќисыны мeн oйлау ќабі-
лeті жoѓары бoлды. Тµрт жыл дала кeзіп, тылсым табиѓат-
пeн, шeксіз Аспанмeн тілдeсіп, oй т‰бінe бoйлады. Батыс
даналары Гeтe мeн Тoлстoй М±хаммeд ілімініњ тeрeњдігін
мoйындап, µмірлeрініњ сoњѓы жылдарында м±сылман дінін
ќабылдаѓан.
М±хаммeдтіњ ќ±лаѓына Ќ±дай сыбырлаѓан пікірлeрдeн
жинаќталѓан Ќ±ран Кєрімніњ ж‰йeлілігінe, сауаттылыѓына,
аѓып т±рѓан аќындыќ стилінe тањырќамасќа амал жoќ.
М±хаммeд пайѓамбардыњ ауызша айтылып, eл аузында
хадистeр дeгeн атпeн саќталып ќалѓан даналыќ сµздeрі µз
алдына бір тµбe. Oсы заманѓа хадистeрдіњ алпыс мыњнан
астам н±сќасы жeткeн, хадистeрдіњ жинаќтаушылары мeн
зeрттeушілeрі oныњ oйлы да мазм±нды сµздeрін халыќќа
таратумeн кeлeді.
Хадистeрдіњ бір парасы мыналар:
– бір кeш бoйы ќ±лшылыќ eткeннeн бір саѓат ілім
‰йрeну жаќсы, бір к‰н бoйы дєріс алу – ‰ш ай oраза
т±тќаннан жаќсы;
– рахым eтпeгeнгe рахым жасалмайды, кeшпeгeн
кeшірілмeйді жєнe бірeудіњ кeшірімін ќабыл алмаѓан
адамныњ тєубeсі ќабыл бoлмайды;
– eкі байлыќ бар, кµп адамдар сoларѓа жeтe алмай
ќасірeт шeгeді: бірі – тєнді сау ±стау, eкіншісі – салиќалы
мінeз;
– адамдарды татуластыру ‰шін, араздасќандарды
жарастыру ‰шін µтірік айтќанныњ залалы жoќ;

91
– сєлeм бeру, шаќырса бару, ауырса кµњіл с±рау, µлсe
жаназаѓа ќатысу – м±сылманныњ басты міндeттeрі;
– к‰нєсін біліп, тєубe eтуші, oны ќайталамауѓа µмірін
арнаѓан адам – к‰нєсіз адаммeн бірдeй;
– eкі жаѓыњ мeн eкі аяѓыњныњ арасындаѓы аѓзаларыњныњ
нєпсісін тыйыњдар;
– кімдe-кім аќылды бoлса, oл айлалы да;
– араларыњдаѓы eњ к‰шті адам, oл – ашуы кeлгeндe µзін-
µзі ±стай алатын адам.
М±хаммeд пайѓамбар бірдe: “eкі адам µлгeнінe бeйіл
бoлып аяусыз ±рысса, сµйтіп бірeуі µлсe, oлардыњ eкeуі
дe тoзаќќа барады” – дeпті. “Я, Расулалла, нeгe µлгeн кісі
тoзаќќа барады?” дeп с±раѓандарѓа: “Сeбeбі, µлгeн кісі
µлeмін дeгeн жoќ, µлтірeмін дeп ниeттeнді, сoнысы ‰шін
oныњ да oрны – тoзаќта”, – дeгeн eкeн.
Шыњѓыс (Тeмуджин) дeгeн сµздіњ аудармасы – м±хит.
Яѓни, м±хиттай шeксіз, тeрeњ, айбынды. Кeйбір батыстыќ
нeмeсe батысшыл кµзќарастаѓы зeрттeушілeр oны біржаќ-
ты ќанішeр рeтіндe кµрсeтугe ±мтылады.
Шыњѓысхан – ќаталдыѓымeн, басќыншылыќ ниeтімeн
ќoса, басып алѓан eлдeрініњ жаѓдайына ќарап, oлардыњ
дамуына сeптігін тигізуші ќoлбасшы. Oѓан ±заќ тoќтал-
мастан eкі ѓана дєлeл кeлтіругe бoлады: біріншісі, Шыњѓыс-
хан басып алѓан eлдeрдeн алатын алым мµлшeрін eшќашан
oн пайыздан асырмаѓан. “Мына eл бай eкeн, жиырма пайыз
салыќ салсаќ ќайтeді?” дeгeндeргe: “б‰гін жиырма пайыз
салыќ алып, eртeњ eштeњe дe ала алмай ќалѓаннан гµрі
oсынымыз д±рыс, тимeњдeр” дeйді eкeн.
Eкіншідeн, Шыњѓыс жeргілікті жeрдіњ єдeт-ѓ±рпына,
±станѓан дінінe тиіспeгeн. Т‰ркістанды жаулап алѓан сoњ
Шыњѓысхан жeргілікті халыќтардыњ ±станѓан дінін зeрттeп
кµрмeк бoлып: “Oсы eлдіњ eњ ѓ±лама дін иeсін алып
кeліњдeр, сµйлeсeйін” – дeпті. Б±хардыњ ѓ±лама мoлдала-
рыныњ бірі Шыњѓыстыњ алдына кeлтіріліпті. Хан мoлдадан
м±сылман дінініњ нeгізі, талаптары мeн тєртібі жайлы
асыќпай маѓл±мат алыпты. Сoњында м±сылман діні тура-
лы µз oйын былай т±жырымдапты: “Діндeріњ жаќсы eкeн,
артыќ-oѓаш eштeњeсін кµрмeдім, біраќ, Мeккeгe зиярат
eту дeгeнді маќ±л кµрмeймін, єркімніњ ж‰ргeн жeрі µзінe
ќасиeтті, сoндыќтан таѓы бір табынарлыќ жeрді бeлгілeу-
діњ кeрeгі жoќ eді” – дeгeн eкeн.

92
Шыњѓысханды Батыс Алeксандр Макeдoнскиймeн
жєнe Напoлeoнмeн тeњeстіргісі кeлeді. Біраќ тeрeњірeк
‰њіліп ќараѓан кісігe айырмашылыѓы айќын: Алeксандр
Макeдoнскийдіњ кµзі ж±мылар-ж±мылмаста oл ќ±рѓан
импeрия ќ±лап тынды, Напoлeoн кµзі тірісіндe-аќ биліктeн
айырылып, м‰сєпір к‰й кeшіп, ќамалып, жeр аударылды.
Шыњѓысхан билігі бoлса, ±рпаќтан-±рпаќќа жалѓасты.
5 миллиoн адам 700 миллиoн адамды баѓындырды. Oл µз
дінін тарату яки байлыѓын арттыру ‰шін сoѓыспады.
Ќ±штарлыќ, нeгізінeн, баѓыныштылардыњ барынша кµп
бoлуына, oларѓа µз ‰стeмдігін танытуѓа баѓытталды. Ќара-
пайым шeкпeнмeн ж‰рді, eсeпсіз байлыќ ќумады.
“Єр тайпа µз тіліндe сµйлeй бeрсін. Oны мeніњ тілімдe
сµйлe дeп зoрламайыќ. Єр ќ±сты тєњір жаратќан, єрќай-
сысы µзіншe сайрайды. Eгeр д‰ниeдe тeк ќара ќарѓа ќалса
ќайтeр eді, нeмeсe тeк б‰ркіт, тeк тoтыќ±с ќалѓанмeн
ќызыќ бoлмас eді. Ал к‰шігeн ѓана жайласа тіпті сoраќы
бoлар eді”. Шыњѓыстыњ б±л сµзін бізгe жeткізгeн тарихшы
Рашид-ад-дин. Oл Шыњѓысханныњ мына µсиeттeрін дe
жазып ќалдырыпты:
– Eгeр ±лдары єкeсініњ жoлын ќумаса, інілeрі аѓасыныњ
сµзін тыњдамаса, к‰йeуініњ єйeлінe сeнімі бoлмаса, єйeлі
к‰йeуін ж‰рe тыњдаса, eнeлeр кeліндeрін ±натпаса, басшы-
лар ќызмeткeрлeрініњ ж‰рeгінe жoл таба алмаса, айнала-
сындаѓы адамдарды µз сoњына eртe алмаса, игілікті басќа
жандардан мoлыраќ игeріп байыѓандар басќалардыњ да
баюына кµмeктeсіп, ќoл ±шын бeрмeсe, басќа халыќтыњ
єдeт-ѓ±рпы мeн зањына, аќыл парасаты мeн адамгeр-
шілігінe мeнмeндікпeн ќараса, мeмлeкeт тєртібін мoйын-
дамаса, oндай eлдe айлакeрлeр мeн ±рылар, ќылмыскeрлeр
мeн басќа жoлѓа т‰скeндeр µз Oтаныныњ басына ќара
т‰нeк oрнатады. Басќаша айтќанда oл eлдіњ байлыѓы
±стаѓанныњ ќoлында, тістeгeнніњ аузында кeтeді, б‰кіл
халыќ дєрмeнсіз бeйшараѓа айналады.
– Eгeр єркім µз пиѓылын арамдыќ oйдан тазартатын
бoлса, б‰кіл eл ±ры-ќарыдан ада бoлып, зиянды єдeттeн
пєк бoлар eді.
– Мoмын халыќтыњ арасында ж‰ргeндe ќoшаќандай
мoмын бoл, ал шайќасќа шыќќанда жeмтік кµргeн аш
б‰ркіттeй ш‰йлік.

93
– Сµзді айттыњ ба, oл жаќсы ма, жаман ба, єзіл мe, шын
ба, бєрібір oны ќайтарып ала алмайсыњ, сoндыќтан єр
сµзіњді бeзбeндeп µлшeгeндeй салмаќтап айт.
– Eр кісі бір мeзгілдe барлыќ жeрді жарыќ eтіп oтыратын
К‰н eмeс. Oлай бoлса, eрі ањѓа шыќќанда я жoрыќќа
кeткeндe, єйeлі eрініњ oтбасын жаќсы саќтап, ‰й ішін ‰лбі-
рeтіп oтыруы кeрeк. Єйeл парыќсыз бoлса, µз абырoйымeн
ќoса eрініњ дe абырoйын аяќќа таптайды.
– Араќ-шараптан аќыл да, пайда да, абырoй да, ќайы-
рымды мінeз-ќ±лыќ та, адамгeршілік тe к‰тпe. Ішуді тыюѓа
жігeріњ жeтпeсe, шамањды байќап, мµлшeрмeн іш, м‰лдeм
ішпeйтін кісі – eњ ќадірлі адам.
Дeгeнмeн Шыњѓысханды бірыњѓай аќтап, табыну
басќыншылыќ ниeттіњ иeсін кµтeрмeлeу бoлып шыѓар eді.
Ємір Тeмір дe µз заманыныњ oзыќ адамы бoлѓан, oныњ
артында ќалѓан кµптeгeн ±лаѓатты eњбeктeрі бар. Біраќ,
алып Т‰рік импeриясы сoныњ іс-єрeкeтініњ нєтижeсіндe
ыдыраѓаны да тарихи шындыќ.
Шыѓыс адамында мынадай кeмшіліктeр бар: єлі к‰нгe
дeйін ірі ќызмeт иeлeнуді маќсат т±тудан арыла алмай
кeлeді. Кµбі тoйымсыз, байыѓан ‰стінe байысам, бoлѓан
‰стінe бoла бeрсe дeйді. Аќ жoлмeн байи алмаса, барым-
ташылауѓа, бардікін тартып алуѓа єзір т±рады. Билікті,
ќ±рмeт-ќoшамeтті жаќсы кµрeді. Ќoнаќжайлылыќтыњ µзін
ішкі eсeп пeн парыќсыздыќќа баѓындырып кeтeді.
Шыѓыста жања ѓасырѓа лайыќ oяну аз, єсірeсe ауылдыќ
жeрдe. Ауылды жeрдe жаппай сауаттанѓаннан басќа
ілгeрілeу жoќ, ќайта рушылдыќ сeкілді eлдіњ дамуын
тeжeйтін мінeз µршіп, жeтіліп жатыр. Рубасыларына
аќылдысын eмeс, айлалысын, залымын сайлайды. Oлар
б±рынѓы eсeпшілeр мeн сауда ќызмeткeрлeрі, баќылаушы
нe ќ±ќыќ oрындарында ќызмeт eткeндeр, oндайлар
ардагeрлeрдіњ бас ќoсуы мeн ауыл жиындарында да
тµрбасылыќ жасайды. М±ндай басшылыќта ќарапайым
ж±мысшы т‰гілі, м±ѓалім мeн дєрігeр дe ж‰рмeйді. Заман
µзгeріп, ќ±ндылыќтар ауысќанда б±л мінeзді т‰бeгeйлі
ќайта єдіптeгeн жµн.
Сыйлыќ жасау рєсіміндe дe Батыс пeн Шыѓыста айыр-
машылыќ бар: Шыѓыста бірeугe ісі т‰сeтіндeй бoлса,
кeздeсіп, к‰тпeгeн ќoмаќты аќшаны тастай салады.
Сыйлыќтыњ ‰лкeндігі сoндай, сыйлыќ алѓандар: “сіздіњ

94
шeшілуі тиіс бір мєсeлeњіз бар ма eді” дeп с±рауѓа мєжб‰р
бoлады. Батыс µйтпeйді. Oлар ісі т‰скeн жаѓдайда oл
адамѓа кeздeсіп: “Біздe пєлeндeй ќаржылай жєрдeм жасау-
ѓа м‰мкіндік бар, eгeр мынадай µтініштeріміз oрындалса,
кeлісімгe кeлгeн бoлар eдік” дeйді.
Батыста сeміз адамныњ ќалтасы ќалыњ дeп oйламайды.
Ќайта сeміз бoлса – д±рыс тамаќтанбаѓаны, трeнажeрлыќ
залдыњ eсігін ашпаѓаны, oѓан жігeр таппаѓаны дeп кінє-
лайды. Oларда бай адамды ќымбат кoстюмі мeн жылтыраќ
машинасынан eмeс, µзін ±стауы мeн сµз мєнeрінeн та-
ниды. Ал, Шыѓыста бoлса, єлі к‰нгe дeйін сeміз кісіні бай
адам рeтіндe ќабылдайды жєнe oѓан ќ±рмeтпeн ќарайды.
Адамныњ ќoѓамдаѓы бeдeлі µсіњкі ќарын мeн б±ѓаќќа,
адамныњ µзін-µзі ‰стeм ±стауына ќарап баѓаланатыны єлі
ќалмаѓан.
Жања дєуірдe заман жањаша дамиды, алдаѓы уаќыт –
білім мeн біліктіњ дєуірі. Жања диктатoрлар бoлмайды,
eскідeн ќалѓандары да oйына нe кeлсe, сoны жасай алмай
ќалады, яѓни, шeксіз билік бoлмайды. Сoѓыс бoла ќалса,
oл – идeялар сoѓысы бoлады. Жалпы, адамзат дамуыныњ
т‰бінe жeтeтін нєрсe – µркeниeттeр ќаќтыѓысы. Экoнoми-
калыќ тoќыраулар мeн саяси катаклизмдeр oнымeн
салыстырѓанда жoлда ќалады.
ХIХ ѓасырдыњ аяѓы д‰рбeлeњдeр мeн тµњкeрістeргe
тoлып, тoбырлар дєуірініњ басталуымeн eрeкшeлeнді. ХХ
ѓасыр басында сoл тoбыр алып бір eлдіњ басќару ісінe
араласты. Ѓасырдыњ eкінші бµлігіндe білім наќты жeњіскe
жeтті, сoл жeтілгeн білімніњ кeйбір нєтижeлeрі µзін oйлап
тапќан адамзаттыњ таѓдырына ќауіп тµндіругe айналды.
Ѓасыр аяѓы, сoнымeн біргe, жаћандыќ аќпараттыњ ж‰зeгe
асуын жєнe “homo globalis” – “жаћандыќ адамды” д‰ниeгe
єкeлді.
Наѓыз адамды eлeусіз ж‰ргeндeрдіњ арасынан іздeгeн
жµн. Б±рын да сoлай eді, ќазір б±л мінeз-ќ±лыќ тіпті
баѓалы. Eлeусіз бoлуды мінeз eтe алу – ±лылыќтыњ бeлгісі.
Наѓыз eњбeк адамдары oсылар жєнe µзініњ парызын да
µзгeлeрдeн жoѓарыраќ сeзінeтіндeр сoлар. Єлeмніњ т±тќа-
сы да oсы адамдар.
“Eшќандай ќ±ндылыќты мoйындамайтын, eшќандай
аќиќатќа баѓынбайтын, аќшадан басќа eштeњeні ќ±рмeт-
тeй алмайтын ±рпаќ кeлді” дeйді бірeулeр. Рас та шыѓар.

95
Біздіњшe, бір кeздe ќазіргі адамдардыњ oрнына oлардыњ
“homo – eштeњe oќымайтын” жања т‰рі кeлуі м‰мкін. Б±л
homo – асып-сасу, ќoрќыныш, ќауіп, µзара сeнімсіздік
бoлып жалѓасып кeтe бeрeтін баѓыттарда дамуы да ѓажап
eмeс.
Басым кµпшілік ѓасыр басында кірді ќoлмeн жуса, ѓасыр
аяѓында да сoлай жасап кeлeді. Атќа міну єлі бар, рeзeњкe
кeбіс тe сoл к‰йіншe. Oшаќ та, жаѓатын oтын да oнша
кµп µзгeріскe ±шыраѓан жoќ.
Мeмлeкeттік жарлыќпeн барлыќ нєрсeні бірдeй рeттeй
салуѓа бoлмайды. Мєсeлeн, мєдeниeт, тіл мeн дін
жарлыќпeн биіктeмeйді, µшіп тe кeтпeйді. Oлардыњ
µркeндeуі адамдардыњ санасындаѓы µзгeріскe байла-
нысты.
Біздіњ eртeњіміз – мєдeниeтіміздіњ дeњгeйінe байланыс-
ты. Ќарап oтырсаќ, адамзат жаратылѓалы жаќсы µмір
с‰рудіњ жoлын іздeумeн, єділeттіліккe, бoстандыќќа,
лайыќты т±рмысќа ±мтылумeн кeлeді eкeн… Oсы
маќсатты ж‰зeгe асыру ниeтімeн пайѓамбар дєрeжeсінe
кµтeрілгeн патшалар М±са мeн С‰лeймeн, ќазаќ хандары
Тєукe мeн Абылай т‰рлі зањдар мeн eрeжeлeр шыѓарды.
Платoн, Тoмас Мoр, Кампанeлла, Б±ќар сeкілді аќылман-
дар µз басшыларына ќиялдаѓыдай ќoѓам ќ±рудыњ мeмлe-
кeттік жoбаларын жасады. Oлар мeмлeкeттeгі єрбір
адамныњ ќарны тoќ, дeні сау, шат-шадыман к‰н кeшуін
армандады. Біраќ т‰птeп кeлгeндe арман oрындалмады.
Сeбeбі, oлардыњ идeялары б±л мєсeлeлeрдіњ бєрін мeмлe-
кeт тарапынан к‰шпeн рeттeугe баѓытталѓан бoлатын: oлар
єділeтсіздікті бoлдырмау ‰шін бардан жoќќа алып бeруді
±сынды, адамныњ бєрі бірдeй, дeмeк, байлыќ адал жoлмeн
кeлмeйді, сoндыќтан oны єділeттілікпeн ќайта ‰лeстіру
кeрeк дeді. Oлар ќ±лдыќты бoлдырмау, адамдардыњ бірі-
бірінe ‰стeмдік eтпeуі, кeдeйлікті жoю адамдардыњ
лайыќты т±рмыс кeшуінe жoл ашады дeп eсeптeді.
Oлар мінeзі, єрeкeт-ќимылы, ±мтылысы єр т‰рлі,
тoѓышары мeн икeмдісі бар, ‰йлeсe ж±мыс істeй алмайтын
мінeзсіздeрі бар адамдардан µзінe дe, µзгeлeргe дe дєн
риза, кіммeн бoлса да бірігіп ж±мыс істeй алатындардыњ
ќoѓамын ќ±ру м‰мкін дeді.
Біраќ oлардыњ идeясы бoстандыќ пeн єсірe ±йымдас-
тырушылыќты, тыныштыќты, т±раќтылыќ пeн дамуды,

96
eњбeк ќабілeті єрт‰рлілeр мeн єділeттілікті бір-бірінe
‰йлeстірe алмады. Бастамаѓа жoл бeрілмeсe – тoќырау,
іру, бoстандыќ бeрілсe – бeтімeн кeту бoла бeрді.
Наќ oсы жeрдe eкі нeгізгі нєрсe: адамдардыњ єр істі
атќаруѓа жeкe ќабілeтініњ іс ж‰зіндe тeњ eмeстігі мeн
єлeумeттік институттарды єлeумeттік oртаныњ ќ±былып
жатќан жаѓдайына oрай ±дайы бeйімдeу ќажeттігі eсeпкe
алынбаѓан eді. Зањдарда бeлгілeнгeн шeктeулeр тeњдікті
дe, єділeттілікті дe ќамтамасыз eтe алмады, кeрісіншe
дамуды тeжeді. Тарихтаѓы eрeуілдeр, б‰ліктeр азамат
сoѓыстары oсы сeбeптeрдeн бoлды. Oлар тарихтыњ eњ
басты мазм±нына айналды, адамзаттыњ тиімсіз µмір с‰ру
‰рдісін ќалыптастырды.
Ќoѓамныњ ілгeрі ќарай жылжуы біркeлкі бoлмады, oл
бірдe тeз, бірдe жай ж‰рді. Єлeумeттік ±йымдардыњ
біріндeгі тoќырау eртe мe, кeш пe жаппай наразылыќ,
таќтан ќ±лату, ќантµгіс пeн б‰лінугe алып кeлді. Ќалпына
кeлтіру кeзeњі ќoѓамды ќайтадан жања, биігірeк сатыѓа
кµтeрді, біраќ кµп мeзгіл µтпeй таѓы да тoќырауѓа ±шы-
рады. Алѓа сeрпінді жылжудыњ кµбі кeрі кeтумeн бітіп
жатты.
Ѓалымдар oсыныњ сырын ашты. Баќсаќ, мєсeлe ќoѓам-
ныњ ќ±ќыќтыќ нeмeсe єкімшілік ќ±рылымында eмeс,
бєрінeн б±рын ќoѓам мєдeниeтініњ сипатында, яѓни oныњ
сапасында eкeн.
Мєніс єлeумeттік ќ±рылымда бoлып шыќты: oл єділeтті
мe, єділeтсіз бe, адамды адам пайдалана ма, жoќ па, бєрібір
eкeн. Айталыќ, бір мeкeмeніњ нeмeсe кєсіпкeрдіњ ж±мысы
жаќсы ж‰рeді, бірeулeрінікі ќанша єрeкeттeнсe дe ж‰р-
мeйді, єйтeуір бір кeдeргі табылады да т±рады. Фирма
ылѓи ќ±лдырауда, жабылып ќалу алдында бoлады,
бєсeкeлeстeрі oзып кeтeді. Нeгe б±лай? Басќару д±рыс
eмeс пe? Єлдe, басќа сeбeбі бар ма?
ХХ ѓасырдыњ 60-жылдарыныњ oртасында ѓалымдар
Уэндeлл Фрeнч пeн Сeсил Бeлл “табыс ќ±пиясын” тапты,
мєсeлe ±йымныњ сыртќы µзгeрістeрді ќалай ќабылдауында
бoлып шыќты. Наќтылай айтќанда, барлыѓы мeкeмeніњ
сырттан кeлeтін м‰мкіндік пeн ќауіпті баѓалау ќабілeтінe
байланысты eкeн. Мeкeмeніњ бoлашаѓы – oл µзініњ
тµњірeгінe жєнe µз ќызмeтінe б±дан oн жыл б±рынѓыдай
кµзќараспeн ќарай ма, жoќ, µзініњ маќсаты мeн м‰ддeсін,

97
тєсілдeрін, б‰гіні мeн бoлашаѓын eскeрe oтырып ±дайы
µзгeртугe дайын ба, oсыѓан байланыстылыѓы арќылы
дєлeлдeнді.
Сoнымeн мєдeниeттіњ мєні б‰кіл даму прoблeмасыныњ
нeгізгі фактoры eкeні мoйындалды. Б±л жeрдe мєсeлe –
±жымда (eлдe, oртада) ќалыптасќан мінeз-ќ±лыќ нoрмала-
рында, адамдардыњ араќатынасы мeн єлeумeттік ќ±нды-
лыќтарды ќалай ќабылдайтынында. Мeкeмeніњ мєдeниeті
– oныњ м‰шeлeрініњ мінeз-ќ±лќыныњ жиынтыѓы (мeмлe-
кeттікі дe сoлай). Адамныњ бєрі табысына масаттанады,
eњбeгініњ зeйнeтін ж±мсап дeмалѓысы кeлeді. Біраќ
адамдар єрќилы. Бірeулeр µзінe-µзі сын кµзбeн ќарайды,
мeкeмeніњ жoлы бoлмаса, oныњ жауапкeршілігін µз
мoйнына алуѓа єзір, жeтілугe тырысады, бір сµзбeн айтќан-
да, дамуѓа ±дайы дайын. Ал кeйбірeулeр жауапкeршіліктeн
ќашады, сeбeпті басќа бірeудeн іздeугe бeйім. Oлар дамуѓа
єзір eмeс, тoќкµњіл. Oндайлар єдeттe кінємшіл дe µшпeнді.
М±ндай адам басшы бoлса, oѓан µзін-µзі µзгeрту кeрeк
eкeнін т‰сіндіру дe аса ќиын.
Б±л ќ±пия аныќталѓаннан бeрі мeкeмeдe ±йымдыќ
дамуды, яки ж‰йeлілікті баќылап oтыратын тoптар ќ±ру
ќажeттігі туындады. Мєсeлeн, oлар мeкeмe ісін ±йымдыќ
жаѓынан ±дайы ќайта ќарап, мeкeмeніњ бoлашаѓын бoлжау
мeн жoспарлауды, oны ќалай ж‰зeгe асыруды oйластыруы
кeрeк. Ќазіргі т±раќты даму тeoриясы дeп ж‰ргeніміз дe
oсы.
Б±л тeoрияда ‰ш басты eрeжe бар. Біріншісі, ±жымдаѓы
адамдар арасындаѓы, oныњ ішіндe басшы мeн баѓыныш-
тыныњ арасындаѓы ќатынас мєдeниeті. Мєдeниeттіњ
µлшeмдeрі басќару тєсілі, клиeнткe ќ±рмeтпeн ќарау,
фирма µнімініњ сапасын басты назарда ±стау, жањалыќ-
тарѓа, бєсeкeлeстeргe жіті ќарау.
Мeкeмeдeгі мєдeни ахуалѓа oрай туатын сєтсіздік сeбe-
бін нарыќ баѓасынан, бєсeкeлeстeрдіњ аяќтан шалуынан,
µнімніњ бoлмай ќалуынан, саяси т±раќсыздыќтан, єлeмдік
тыѓырыќтан т.с.с. сыртќы фактoрлардан кµргісі кeлeтіндeр
кµп-аќ. М±ндай мeкeмeлeрдe тиімді басќару шeшімдeрініњ
ќабылдануы ќиын. Сoндыќтан да oлардыњ жаѓдайы нашар,
ќызмeткeрлeрі наразы, µзара алакµз, бастыќќа мєй-
мµњкeшіл кeлeді.
7-2659

98
Б±ѓан кeрісіншe, тµњірeктeгі бoлып жатќан жаѓдайды
м±ќият баќылап oтыратын, байќалѓан кeмшіліктeрді µз
мeкeмeсіндe бoлдырмауѓа тырысатын басшылар жoѓары-
даѓы кeмшіліктeрді жoюѓа ќабілeтті.
Eкінші мєсeлe – даму жµніндeгі сарапшыларды пайда-
лану. Мeкeмe басшылары µздeрінe дєлєлді сын айтып
oтырѓаны ‰шін сарапшыларѓа аќы тµлeйді. Сарапшылар
мeкeмeніњ жeткeн жeтістігінe тoќмeйілсіп, тoќтап ќалма-
уын ќадаѓалайды.
‡шіншідeн, сарапшылар бастыќты мeкeмeніњ ж±мыс
±йымдастыру тєсілін, oныњ ќ±рылымын, басќару тєсілін
µзгeртeтін уаќыт бoлѓан жoќ па дeгeн oйѓа шаќырады.
Біраќ µз шeшімін тыќпаламайды. Басшы да µзгeрту кeрeк
дeп таппаса, сарапшы пікірімeн кeліспeйді, кeліссe ѓана
талдау жасауѓа кірісeді. ¤згeріс ќажeттігінe кeліскeн сoњ
барып ±йымдыќ µзгeртулeр жасайды. Oны ±жыммeн
аќылдасып жасамайды, oлай eту м‰мкін дe eмeс. Біраќ
µзгeртудіњ нєтижeсіндe ±жымда нeндeй жаќсылыќ бoла-
тыны айтылады. ¦жымѓа ѓана eмeс, єрбір ќызмeткeр ‰шін
нe бoлатыны айтылады. Б±л oларды ынталандырады.
Т±раќты ±йымдыќ даму тeoриясы мeкeмe дeњгeйіндe
талќыланып oњ нєтижe бeрe бастаса, oндай мeкeмeлeрдіњ
саны ±дайы µсіп oтырса, б‰кіл eл кµлeміндe жeтістіктeр
бoлады.
¤мірдіњ уайымы кµбeйіп, oнда тартсањ м±нда жeтпeй,
кєрілік ‰шін ќайѓы басып, балаларѓа білім бeру ќиындап
т±рѓанда адамдар білімгe eмeс, ќызыќќа ±мтылады. Т‰рлі
ќисынсыз oќиѓалар, µлгeннeн кeйінгі oралу, ±рыс-кeріс,
шoу, бірeулeрдіњ істі бoлуы жайлы oќиѓа, басып алу мeн
тартып алу, сeкс сeкілді кµлeњкeлі нєрсeлeр ќызыќталады.
Oлар бизнeс кµзінe айналады. Аќша жoѓары баѓаланады,
нєтижeсінeн аќша µнбeйтін нєрсeніњ бєрі ќызыќсыз сeкілді
бoлады.
Oсы дєлeлдeулeргe б‰гін кµзі жeтпeгeнніњ eртeњ кµзі
жeтeді. ¤мірдe зeрттeлмeгeн, дєлeлдeнбeгeн нєрсe аз.
Барлыѓы µз ырѓаѓымeн, µз oрнында жылжып кeлeді, тeк
oныњ сoлай eкeні мeн сeбeбін сeзінe бeрмeйміз.
Мєдeниeтті ќoлдау дeсe oны шыѓармашыл адамдарды
ќoлдау дeп т‰сінeтіндeр бар. Мєдeниeтті ќoлдаудыњ
фoрмасын кeлтіругe сoциалистік ќoѓамдыќ ќ±рылым
икeмдірeк eкeні рас eді. Біз экoнoмикалыќ тєсілдіњ басќа

99
т‰рінe кµшeйін дeп eмeс, мєжб‰р бoлѓан сoњ кµштік.
Єйтпeсe ќарапайым адамдар ‰шін б±рынѓы ќ±рылым
барлыќ жаѓынан жаќсы µмір eді. Oны ±стап т±ру м‰мкін
бoлмады. ¤мірдіњ жасанды дамуын эвoлюциялыќ дамуѓа
µзгeрту жoлына – б‰кіл жeр ж‰зі т‰гeлдeй дeрлік ѓ±мыр
кeшіп жатќан нарыќ жoлына біз дe т‰стік. Oныњ біз ‰шін
eњ басты жeтістігі тєуeлсіздік пeн eркіндіктіњ барлыѓы.
Б±рынѓы кeздe басќан ізіњ ањдулы бoлатын, ќарапайым
адамныњ аќшасы бастыќтыњ аќшасынан ќ±нсыз бoлды,
бар аќшасына лайыќты нєрсe алудыњ µзі ќиын бoлушы
eді.
¤мір бір oрнында т±рмайды, бір саланы басќа бір
жeтіліњкірeгeн сала алмастырып нeмeсe oдан oзып
т±ратынын мoйындау кeрeктігін дe айтќан жµн ѓoй дeймін.
Станиславский кµзі тірісіндe “кєсіби тeатрдыњ т‰бінe
халыќ тeатрлары жeтeді-ау” дeп ќауіп eткeн eкeн. Oныњ
айтќаны кeлeр мe eді, ќайтeр eді, ѓылыми-тeхникалыќ даму
µз дeгeнін істeмeсe, єр адам µз ‰йіндe oтырып аќ eл иeлeрін,
eњ сoњѓы жањалыќтарды, ±лылар мeн айтулы µнeр адамда-
рын ќасында oтырѓандай бoлып кµрe алатын бoлмаса.
Ќазаќ eлі мeн жeрін білeктіњ к‰шімeн, найзаныњ ±шымeн
ќoрѓаѓан. Б‰гінгі чeшeндeрдіњ рухы б±рынѓы ќазаќтарда
бoлѓан. Б‰гіндe заман µзгeрді, білeк пeн найзаны білім мeн
аќыл алмастырѓан заман туды. ¤ткeнді кµксeу кeйінгe
шeгіндірeді.
Oсы oрайда, Eлбасыныњ мына бір сµздeрі eріксіз eскe
т‰сeді: “Біз тарихи т±рѓыдан кµштeн ќалып ќoйѓан
халыќќа айнала бастадыќ”... Т‰п-т‰гeл рас. Ќанша кµкірeк
кeрсeк тe, ќанша мoйындаѓымыз кeлмeсe дe, расы сoл!
Єрбіріміздіњ eндігі маќсатымыз — кµштeн ќалып ќoймау-
ѓа тырысу бoлуы кeрeк, “мeні баяѓы ќызмeттeрім ‰шін
нeмeсe eлгe eткeн eњбeгім бар eді, сoл ‰шін нeгe ±дайы
ќ±рмeттeмeйді” – дeу eмeс. Халыќ тарапынан ќабыл-
данѓан µнeрпаз кµрeрмeнсіз ќалмайды. Ал кµрeрмeн
дeгeніміз – аќша. Eгeр oрташа ќабілeтімeн, бeтініњ жылты-
рына сeніп нeмeсe туыс жаѓалап єдeттeнгeндeрдіњ бєрініњ
ќoлын б±рынѓыша жылы суѓа малып ќoйсын дeгeнгe
кeлсeк, oл ќатeлік бoлар eді, сeбeбі, oл нарыќ талабына
сєйкeс кeлмeйді.
Прeзидeнтіміз 1998 жылы наурызда зиялылармeн
кeздeскeндe: “Жeр байлыѓы, eл байлыѓы дeгeн ±ѓымдар

100
б±рыннан бар. Сoнымeн ќатар eр байлыѓы дeгeн ±ѓым да
бoлуѓа тиіс. Oл – ±лттыњ биік рухы. Oны кµтeру халыќтыњ
µзінe дeгeн сeнімін арттырады”, – дeді.
Рухымыз ќайтсe биік бoлады?
Мeніњ oйымша, ±лттыњ рухы – халќыныњ мєдeниeті
биік бoлса кµтeріњкі бoлады.
Біздe экoнoмикалыќ µмірдeгі масылдыќ пиѓыл мєдe-
ниeттe дe ќалыптасќан. ¤зін кісімін дeп ж‰ргeн кµп
адамдардыњ пікірінe ќарасањ мєдeниeтті мeмлeкeт
кµтeруі, ќoлдауы, ќoрѓауы тиіс, oл – мeмлeкeттіњ міндeті,
біз ќoл ќусырып ќарап oтырсаќ та бoлатын сeкілді.
Мeмлeкeтіміз бір жылды мєдeниeтті ќoлдауѓа арнап,
µз міндeттeрін бeлгілeп алып, oны ж‰йeлі т‰рдe ж‰зeгe
асырып жатыр. Мeмлeкeттeн басќа мєдeниeтті тарататын-
дар мeн µміргe eндірeтіндeр кімдeр, мєдeниeтті дeп кімді
айтамыз? Мєдeниeттіњ µлшeмі жалпы кµпшіліктіњ мєдe-
ниeтініњ биік дeњгeйі мe, мєдeниeттілігі жаѓынан eлгe ‰лгі
бoларлыќ зиялы азаматтардыњ кµптігі мe, жoќ, аса дара,
данышпан азаматына кµбірeк байланысты ма? Зиялы дeгeн
±ѓымды ќалай т‰сінeміз, зиялы eкeніміздіњ баѓасы мeн
атауын кім бeрeді, кім бeлгілeйді?
Мєдeниeтті зиялылар жасайтын бoлса, зиялы дeгeніміз
кімдeр?
Eлдeгі зиялы ќауым µкілдeрі oќтын-oќтын рeспублика
Прeзидeнтінe ‰ндeуі жарияланды. Д±рыс. Барлыѓы да eлгe
бeлгілі азаматтар. Біраќ oлардыњ барлыѓы бірдeй зиялы
ма? Oлардыњ зиялы eкeнін кім бeлгілeпті, маѓан oсы
т‰сініксіз. Зиялыны ќызмeтімeн µлшeйміз бe, oѓан жазушы
мeн артисті, дeпутат пeн мeмлeкeттік шeнeунікті
жатќызамыз ба, нeкрoлoгќа ќoл ќoюѓа жeткeндeрді
айтамыз ба, µлшeмін кім бeлгілeйді. Жoќ, єрќайсымыз
µзімізді-µзіміз зиялы дeп бeлгілeп аламыз ба?
Италияныњ ѓ±ламасы Антoни Грамши зиялылардыњ eкі
т‰рі бoлады дeйді. Бірі, ќарапайым халыќтыњ oртасынан
шыќќан eстияр, кµзі ашыќ азаматтар. Eкіншісі, сауатты,
білімдар, кєсібі маман дeњгeйінe кµтeрілгeндeр.
Шын мєніндe зиялы (интeллигeнт) бoлуѓа жeту ‰шін
уаќытты бoсќа µлтірмeу кeрeк. Зиялылыќ – алдымeн кµп
білу, сoнан сoњ сoнысын µміргe пайдалана білу, тєрбиe-
лілік, ‰лгілілік. Адалдыќ, арлылыќ. Уаќыты eлтeњ-сeлтeњ-
мeн µткeн адам зиялы бoла ала ма? Єсeм галстук, ќымбат

101
кµзілдірік нeмeсe с±лу таяќ зиялы eтіп кµрсeтeтін кeз µтті.
Тауысты єсeм eтіп т±рѓан ќ±йрыѓы. Eгeр ќ±йрыѓын кeсіп
тастасањ, жай ќ±стан айырмашылыѓы шамалы.
Халыќтыњ халыќ бoлмаѓы алдыњѓы ќатарда жoл кµрсe-
тіп ж‰ргeн азаматтарында. Eлді µсіру дe, µшіру дe сoлар-
дыњ ќoлында. Eгeр oлар жeтілгeн, oзыќ oйлы бoлмаса,
oнда ќиын. Ќарапайым халыќ бєрінe сeнeді, ќайда
жeтeлeсeњ, сoнда eрeді.
Дoстoeвский зиялыларды eкігe бµлгeн: табаны жeргe тиіп
т±рѓандар мeн тимeй т±рѓандар, – дeп. Табаны жeргe тиіп
т±рѓандар дeгeніміз – ±лттыќ ділі бар, ±лттыќ рухќа арќа
с‰йeйтін жєнe oны кµтeругe тырысатын, ±лтына ±стын
бoлуѓа єрќашан дайын азаматтар, ал табаны жeргe тимeй
т±рѓандар – oл ±лттыњ жаќсысы бoлса пайдаланып, жама-
нын т‰зeтугe ат салыспайтындар, µз ±лтыныњ басынан
асыра ќараѓысы кeлeтіндeр. Oлар биік мансапты шeнeунік
тe, пайдасыз интeллeктуал да, замана баѓытын т‰сініп
алѓан “приспoсoблeнeц” тe бoлуы м‰мкін. Eтікшініњ
пиѓылындаѓы уєзірлeр мeн дeпутаттар да кeздeсeді. ¤з
сµздeріндe eњ ќымбат нєрсe халыќ дeп, халыќты алдап
ќана ќoйѓысы кeлeтін, шын мєніндe халыќќа eмeс ќара
басына ѓана ќызмeт eтeтіндeрдіњ бєрін сoларѓа жатќызуѓа
бoлады.
Ашыѓан ќаймаќ с‰ттіњ т‰бінe шµгeді, oл – ащы,
с‰йкімсіз. Жаќсы зиялы с‰ттіњ бeтіндeгі ќаймаќ сияќты
с‰йкімді, ал µзін зиялымын дeйтін, біраќ кµњіл т‰кпірі
мeнмeндік пeн ‰стeмдіккe тoлы, µзін халыќтан биік
±стайтындар, биік бoлуѓа ќ±ќылымын дeп eсeптeйтіндeр,
шын мєніндe ыдыстыњ т‰бінe шµккeн ашыѓан ќаймаќ
сeкілді.
Ницшeдe мынадай oй бар: “У кoгo eсть зачeм жить,
мoжeт вынeсти пoчти любoe как”. ¤мір с‰рудeн маѓына
тапќан адам, µмірдe ќандай ауыртпалыќ бoлса да тµзугe
дайын т±рады дeп т‰сіндіругe бoлады. Шынында, eњ
нeгізгісі маѓыналы µмір с‰рe білу ѓoй. Сeн µлгeндe бір адам
да сeн туралы жаман айту т‰гілі жаман oйлай алмаса, наѓыз
маѓыналы µмір сoл. Шын зиялы адам да сoл бoлса кeрeк...
Мєсeлeні “¤мір с‰ругe зияныњды тигізбe” дeп ќoйѓан
д±рыс. Oл: р±ќсат, µмір с‰р, іздeн, ќимылда, oйлан, пайдањ-
ды тигіз дeгeні. Мєдeниeтті дeп oсы талапќа жауап
бeрeтіндeрді дe айтамыз.

102
Кµп уаќыт біздeр ќoѓам ‰шін мањыздысы жoспарлар
мeн идeялардыњ бoлуы дeп ќабылдадыќ. ¦заќты к‰н ќара
ж±мыс істeгeн адамѓа: сeн бай адамнан гµрі аќылдысыњ,
парасаттысыњ, ізгісіњ дeдік. Мeмлeкeтті басќару ісінe
кєсібилікті мeњгeргeн маманды eмeс, тєртіпті кeдeйді
ќoйѓан д±рыс дeдік. ‡лкeн ќызмeткe жeткeндeр бара сала
аќылды, білімді бoла ќалып, аќыл ‰йрeтe бастайтын бoлды.
Біз oсындай иллюзияѓа сeндік, ал иллюзия – идeалдардан,
‰міттeрдeн, принциптeр мeн маќсаттардан т±рады.
Б±ларды баѓалау арќылы µмірді таныѓан адам oныњ ќ±лы
eкeнін білмeдік. Oныњ ‰стінe біз oсыныњ тµртeуінeн дe
ауытќыдыќ.
¦лы Абай: “Ќазаќ салѓан eгіндeй”, – дeгeндe ќазаќтыњ
µміргe икeмсіз eкeнін айтќан. Диханшылыќќа бeйімдeлу
біздe єлі дe ќиын ж‰ріп жатыр. Т‰гін тартсањ майы шыѓа-
тын жeрдe т±рып, ќазаќтыњ кeйбірі ѓана бoлмаса іскeрсін-
гeндeрдіњ µздeрі жeрлeрін бірeулeргe жалѓа бeріп,
ќызыѓын сoларѓа кµрсeтіп ќoйып, ќарап oтыр.
Біздe б‰гін адамдардыњ eрeкшe бір тoбы бар. Eњбeккe
eпсіздігін µзінeн кµрмeйді. “¤зіњ диуанасыњ, кімгe пір
бoласыњ”, – дeгeндeй шµптіњ басын сындырмайтын кeдeй-
діњ кeрбeзі бoла т±рып, сµз айтќанда аузымeн oраќ oрады.
Ауыл аѓасынан бастап, eл басына дeйін oныњ кµњілінeн
шыќпайды. Кeњeс ‰кімeті oндайларѓа ќoлайлы eді, ашыќ
айтып, сєлeм айтып, т±спалдап, атын ќoймай жазып,
наразы бірeулeргe аќыл ќoсып “аптариќа” жинайтын,
сoнысы арќылы айтќанын бoлдыратын, с±раѓанын алатын.
Нарыќ кeлсe дe oлар сoл тєсілін кµксeйді. Біраќ жeкe мeн-
шік oдан нeсінe ќoрыќсын. Шын пиѓылы тілeулeстік eмeс
ж±лмалау eкeнін сeзгeн сoњ аузына су да тамызбайды.
Мєдeниeттіњ бастауы — бeсік жыры, біздe oны айта
білeтін аналар азайып барады, тіпті ќалмады дeсe
бoларлыќ.
Мєдeниeт дeгeніміз – кµшeдe бара жатќан єрбір
адамныњ трoтуарѓа т‰кірмeуінeн бастап, ‰лкeнгe ізeт,
кішігe ќ±рмeт жасауы.
Мєдeниeт дeп баѓзы заманнан кeлe жатќан єдeт-
ѓ±рыптыњ жаќсысын, µнeр ‰лгілeрініњ oзыќтарын б‰гінгe
±ќыптап жeткізуді, ±рпаќтан-±рпаќќа жалѓастыруды да
айтамыз.

103
Ќазаќ жас eл. Кєрі eлдeр бар, мысалы – Ќытай, ‡рім
т.с.с. Eліміздіњ жастыѓы мінeзіміздeн ќылањ бeріп т±рады.
Eліккіштік, билікќ±марлыќ сoныњ бeлгісі. Биліктeн
айырылып ќалѓан ќазаќ мєњгірeді дe ќалады. ¤збeк
µйтпeйді, oлардыњ бастыѓы ж±мыстан бoсаса кeтпeнін
иыѓына салып ж‰рe бeрeді, oрыс µйтпeйді, бірeр к‰н
араѓын eсeпсіз ішіп, “жазылады” да ж±мыс іздeйді. Ќазаќ
нeгe б‰к т‰сіп жатып алады?! Б±л да мєдeниeткe ќатысты.
Сoсын біз ±раншылмыз. Сeмeй пoлигoнын аруаќ шаќы-
рып, аттандап жаба салмаќ бoлѓандар бoлѓан. Ж‰з мыњдап
ат жинайыќ, сµйтіп атпeн атoйлап, пoлигoнды жабуды
талап eтeйік дeгeн. Ж‰з мыњ аттыны жoлшыбай кім
т‰стeндірeді, т‰нeтeді? Ал, бара ќoйды дeлік. Барѓанда нe
ќылады? Атын сабалап, айќайлап-айќайлап, арып-ашып
кeрі ќайтады. Баяѓы заман eмeс, киіз ‰йді аударатын. Б±л
да кeй тoптыњ мєдeниeтініњ дeњгeйі.
Бірeр жыл б±рын газeттeрдe eлу мeн алпыстыњ арасын-
даѓы ќазаќтыњ алты-жeті айтулы азаматы халыќќа хат
жариялады. ¦раны араќ ішпeлік, ‰йдe араќ саќтамалыќ
дeгeн. Д±рыс. Кeрeк. Біраќ, oлардыњ кeйбірін жаќсы
танимын, кeзіндe єбдeн ішкeндeр. Oлардыњ б±рынѓы
жаѓдайын кµргeндeр, eстігeндeр oларѓа сeнe мe?! Сoсын,
нeгe µздeрі µмір сайранын µткізіп сoдан кeйін ±ран
тастайды, нeгe біздe жасынан сoпылыќќа тєрбиeлeгeндeр
аз. Нeгe oтыздаѓылар кµтeрмeйді oсы ±ранды. Єлдe, ќазаќ-
тыњ аќылы алпысќа кeлгeндe кірe мe?! ¤ткeн ѓасырдыњ
тoќсаныншы жылдарыныњ басындаѓы нарыќќа бeтб±рыс
Шыѓыс Eурoпадаѓы сoциалистік eлдeрдe алдымeн Пoльша
мeмлeкeтіндe басталѓан. ¤з рeсурстары аз, артта ќалѓан
eлдe жeкeшeлeндіру басталѓанда жан-жаќтан ж±лмалау,
єркім µз пайдасын кµздeп талан-таражѓа жoл бeру бeлeњ
алѓанда, eлдіњ oзыќ oйлы жиырма-oтыз азаматы: “µзімізді-
µзіміз таламайыќ, eртeњіміздіњ тамырына балта шаппайыќ,
кeлeр ±рпаќтыњ алдында к‰нєћар бoлмай, бірлігімізді,
eлдігімізді саќтайыќ, алдымeн eліміздіњ кµркeюінe ќызмeт
eтeйік” – дeп ‰ндeу кµтeргeн. Oл б‰кілхалыќтыќ ќoлдау
тауып, eл eњсeсі барынша тeз кµтeрілді.
Eгeр ќазаќтыњ eњ жаќсы, eњ жаман ќасиeті ќайсы дeсe,
жаќсысы – тeз ќабылдайтын алѓырлыѓы, жаманы – сoл тeз
ќабылдайтын алѓырлыќтыњ eсeбінeн жаман ќасиeтті дe тeз
ж±ќтыратыны дeр eдім. Сoнда б‰кіл бoлмыс тeпe-

104
тeњдіктeн т±ратын бoлѓаны ѓoй. Аќ пeн ќара, жаќсы мeн
жаман, мeйірімділік пeн залымдыќ, т.с.с.
¤зін µзгeлeрмeн салыстырып кµргісі кeлгeндeр, алдымeн
µзгeніњ oзыѓын, артыќшылыѓын танысын. Oныњ жаќсысын
кµрe алмаса, нeмeсe аз ѓана кµрсe, сoны т‰йсіну бары-
сында кeмшіліктeрі µзі-аќ кµрінeді. ¤згeніњ жeткeн биігінe
µзі жeтe алатынына сeнімді адам oны к‰ндeмeйді, к‰ндeй-
тіндeр oныњ жeткeн жeрінe жeтe алмасын білeтіндeр.
Питeрдіњ принципі дeгeн бар: “Єркім ќызмeт сатысында
µзі шамасы кeлмeйтін биіккe кµтeрілeді”, – дeйді. 1628
жылы тeњізгe eњ ‰лкeн кeмe суѓа т‰сірілді, oл швeдтeрдіњ
сoѓыс кoраблі “Васа” eді. Ќoрѓаныс министрі кoрабльдіњ
аса ‰лкeндігі ѓана eмeс, ‰лкeн eкі палубасындаѓы зeњбірeк-
тeрдіњ саны да eњ кµп бoлѓанын ќалады, сµйтіп кoрабльгe
жoспарланѓаннан eкі eсe кµп – 64 зeњбірeк oрнатылды.
Кoрабль суѓа т‰сірілгeн бeттe шµгіп кeтті, µйткeні кoнс-
труктoрлыќ eсeп б±зылѓан eді, кoрабльдіњ астыњѓы бµлігі-
нeн ‰стіњгі бµлігі ауыр бoлып кeтті.
Баз бірeулeр кµшeдe аѓызып µтіп бара жатќан шeтeлдік
машинаѓа тас атќысы кeліп т±рады. Oл мінeз: “oсы адам
машинаны адал eмeс жoлмeн алып, мініп ж‰р-ау” дeгeн
к‰діктeн туады. Oл пиѓыл µзгeру ‰шін адамдар мeмлe-
кeттeгі жаѓдайды баќылап, µз уысында ±стап oтырѓанына
сeнуі, “eгeр б±л мeрсeдeс мініп ж‰рсe, oнда мыќты
кєсіпкeр бoлѓаны, ±ры бoлса т‰рмeдe oтырар eді” дeгeн
oйда ж‰руі кeрeк, сoѓан сeнуі кeрeк. Б±л да мєдeниeт. Кµп
адам жаќсы µмір с‰ргісі кeлe т±ра, сoл ‰шін eштeњe eткісі
кeлмeйді. Біртіндeп б±л ќoйылады, сoнымeн біргe єрбір
бай адамды ±ры нeмeсe барымташы дeп oйлау да
ќoйылады.
Бізгe єлeмдік іліммeн сусындамай бoлмайды. Oл ‰шін
интeрнeтті пайдалану дєрeжeсінe жeтуіміз кeрeк. Ал
интeрнeттe oрысша аќпарат 2-3% ќана, 50%-тeйі аѓыл-
шынша. Б‰гіндe интeрнeтті пайдаланушылар саны 113
миллиoн адам, oныњ 62 миллиoны АКШ-та, 20 миллиoны
Eурoпада, 14 миллиoны Азия мeн Таяу Шыѓыста. Амeрика
халќыныњ 30%-і интeрнeтті пайдаланады, ТМД eлдeріндe
0,6% ќана адам пайдаланады, oныњ тµрттeн ‰ші рeсeй-
ліктeр.
Мeйірбандыќ, єділдік, ізгілік, имандылыќ, ќайырым-
дылыќ, тµзімділік казаќтыњ ќанында бар, сoны саќтау,

105
дамыту кeрeк. Ќазаќ жамандыќ жаќсылыќќа, жалѓан
шындыќќа, єділeтсіздік єділeткe, жасандылыќ аќиќатќа,
т‰н к‰нгe, ќ±марпаздыќ oжданѓа, жирeніш с‰йіспeн-
шіліккe, тoзаќ жєннатќа айналатынына, надандыќ Аллаѓа
мoйынс±нумeн, бeт б±румeн, баѓытталумeн аяќталаты-
нына сeніп кeлe жатќан халыќ.
К‰пі мeн шeкпeн, киіз ‰й б‰гінгі т±рмысќа лайыќсыз
бoлса, ањсай бeру кeрeк пe?! ¦лттыќ киімді тeк наурыз
мeйрамында киіп, киіз ‰йді дe сoнда ѓана тіксeк, oл, oныњ
µміргe ќайта oралѓаны eмeс, бeлгілі бір шараѓа дeкoрация
рeтіндe ѓана ќалѓаны. Жeті жарѓыны ќанша маќтаѓанмeн
б‰гінгі µмірімізді ќ±ќыќтыќ жoлмeн рeттeугe жарай ма?
Біздe ауызды ќу шµппeн с‰ртeтін жыламсаќтыќ бар.
Oл єсірeсe шыѓармашыл азаматтарымызда басым. Oныњ
мєнісі – б±рынѓы к‰ні oлар б‰гінгідeн гµрі ќадірлі дe сыйлы
бoлѓан. Oл кeздe мeнмeн басшы да, ќарапайымдау
халќымыз да “тeріс жаѓымыздан айтып барса, жазып
жібeрсe, хатќа т‰сіп мєњгілік ќалып кeтeмін бe, жeп oтыр-
ѓан нанымыздан айырылып ќаламыз ба” дeп ќoрыќќан.
“Сыртым – б‰тін, ішім – т‰тін” дeгeнді кeшeгі М±хтар
Єуeзoвтeр айтса жарасады. Ал б‰гінгі eгeмeндік пeн eркін-
діктe ішін т‰тeтудіњ кeсeлдeн басќа ап кeлeтіні бар ма?
Айтатын oйыњ бар бoлса айт, eгeр ќанша ‰рлeсeњ дe т‰тe-
гeн к‰йіндe ќалатын быќсыќ бoлса – µшір.
Бірeулeр Ќoнаeвќа да, Кoлбингe дe, Назарбаeвќа да
аќыл айттым дeп маќтанады. Сµйтeді дe µзінe сµз тілeп
алады. Єйтпeсe, ‰шeуі ‰ш дєуірдіњ, ‰ш мінeздіњ адамдары,
бєрініњ бірдeй сeнімінe кіріп, oйынан шыѓу м‰мкін eмeс.
Ќoнаeвтыњ адалдыѓы, іскeрлігі, ќарым-ќабілeті бeс бірдeй
басшымeн ширeк ѓасыр ж±мыс істeугe м‰мкіндік бeрді.
Oл кeздe Жoѓарысыз eшќандай мєсeлe шeшe алмады,
ќабілeтінe сeнбeйтін, м‰мкіндігі шeктeулі адамдарды
Жoѓарыѓа ±наѓаны ‰шін ќызмeткe ќoюѓа мєжб‰р бoлды,
кµпe-кµрінeу зoрлыќ кµрді, сoлардыњ арасында ж‰ріп-аќ
µзін адал, мµлдір ќалпында саќтады, eлін талай ауырлыќ-
тан, ауытќулардан аман алып ќалды. Oл маѓан ±дайы жар
жаѓасында жeр жыртќан диханѓа ±ќсайды.
Кoлбинніњ арќа с‰йeрі мыќты бoлды. Eштeњeдeн
тайсалмай ќимылдаѓысы кeлді. ¤зі oрнына кeлгeн Адамнан
oзыќ кµрінгісі кeлді. Сoныњ жинаѓан 89 миллиард дoлларын
‰ш жылда шашып-тµгіп ж±мсады. ¤зінe жeргілікті

106
халыќтан с‰йeніш іздeді. Маќтап, жарамсаќтанѓандардыњ
басынан сипаѓыш бoлды. Назарбаeв eл басына кeлгeн кeз
eлдіњ нарыќ зањына тµзгісі кeлмeй алаб±ртып т±рѓан кeз
eді. Міністe ж‰ргeн, арбаѓа жeгілгeн аттарды тoѓайѓа ќoя
бeріп, ќайтадан басын біріктіругe тырысќан жылќышыдай
кµп жeтeлeумeн кeлe жатыр. Oсы ‰ш Eлбасына бірдeй аќыл
айту ‰шін, залым дeмeсeк тe, єдeмілeп айтќанда, аса ќу
бoлу кeрeк-ау. Oныњ нeсі маќтаныш?!
“Oл ‰й дeгeндe, мeн б‰й дeгeн eдім”, – дeп µлілeр жайлы
µзінікін д±рыстап маќала жазѓандар кµбeйді. Oл сµз кімгe
‰лгі бoлады. ¤лі аруаќ жауап бeрe алмасын біліп, ќ±рас-
тырып жатпасын кім білгeн. Ана жаќќа барып, рухтары
жoлыќќанда нe дeйді?!
Ќазаќты рухсыз дeп айту – тeріс. Рухсыз бoлсаќ жoњѓар-
ларѓа жeњіліп, тoз-тoз бoлѓан бoлар eдік. Рухсыз бoлсаќ
жeлтoќсан oќиѓасы бoлмас eді. Oлай бoлса, µткeн ѓасыр
oртасындаѓы алапат сoѓысќа ќатысќан 900 м±сылман
ќызыныњ ішіндe eкі батырдыњ eкeуі дe ќазаќ бoлмас eді.
Шeтeлгe барѓан ќазаќ баласы тeз арада сoл eлдіњ тєртібінe
‰йрeніп, сіњісіп кeтeді. Сoныњ бєрі кeздeйсoќтыќ eмeс.
¤мірдe кeздeйсoќтыќ бoлмайды, бєрі – зањдылыќ.
Вьeтнамѓа ќарсы ќытай eлі жиырма шаќты рeт сoѓыс-
ќан. Кeй жeрлeрін, тіпті 400 жылѓа дeйін иeлeніп т‰рѓан.
Біраќ вьeтнамдыќтар µз мeмлeкeттілігін саќтап ќалды.
Ѓасыр oртасындаѓы АЌШ-тыњ Вьeтнамѓа ќарсы сoѓысы
да жeњіліс тапты. Сeбeп нeдe? Вьeтнамдыќтар µз рухын
жoѓалтпады, к‰рeскeрлігін ±штап, сoѓыс ж‰ргізудіњ жања
тєсілдeрін ±дайы мeњгeріп, жeтіліп oтырды. Б‰гінгі к‰ні
Вьeтнам eлі µз ќабілeтін кєсіпкeрлік пeн ќайраткeрліккe
ж±мсауда. Ќазіргі кeздe Вьeтнам eлі жeдeл дамып кeлe
жатќан тµрт eлдіњ бірі. Біз шe? Кeшe µр eдік дeп маќтана
аламыз, eндігі µмірімізді вьeтнамдыќтарѓа ±ќсата аламыз
ба, жoќ, араќ рухынан айырѓан амeрикан ‰ндістeрінe ±ќсап
рухымыздан айырылып ќаламыз ба, µзімізгe байланысты.
Ќ±лдыќ пиѓыл сoѓыс жаѓдайынан да жаман, µйткeні
сoѓыс жаѓдайында µмір сeні жігeрлeнугe мєжб‰р eтeді.
Б±рынѓы танкист, сoѓыс ардагeрі бір аѓамыз: “ішіміздe
±рысќа eнді кірe бeргeндe танкісі кeнeт істeн шыѓып, артта
ќалып ќoя бeрeтін бірeу бoлды” дeйді, oнысы арам да
ќoрќаќ пиѓылдан ќасаќана бoлып ж‰ргeн єрeкeт eкeнін

107
байќаѓан кoмандир бір к‰ні oл сoлдатты тoптыњ алдына
шыѓарып атып тастапты.
Ќ±лдыќ психoлoгия жігeріњді ќ±м eтeді, жалтаќ бoп
жаман ‰йрeнeсіњ. Балтыќ жаѓалауындаѓы кeњeс eлініњ
ќ±рамындаѓы eлдeргe сoл кeздe барѓанда мeн бір нєрсeні
байќадым: адамдары алшањдай басып ж‰рeді, мeн µз
eлімдeмін, µз eлімніњ ќoжасымын дeгeні ісі мeн ќимылынан
сeзіліп т±рады. Рух кµтeріњкілігі дeгeн oсы.
“Жазушы бeдeлді бoлса – мeмлeкeт бeдeлді” дeй
oтырып, “мeніњ бeдeлімді кµтeругe мeмлeкeт міндeтті
eмeс, µзім м‰ддeлімін, ал бeдeлім кµтeріліп, сoныњ
eсeбінeн мeмлeкeтімніњ бeдeлінe бeдeл ќoсылып жатса, oл
– oртаќ ќуаныш” дeп ќарау кeрeк.
Кeњeс ‰кімeті кeзіндe шыѓармашыл адамдардан ардаќ-
ты, oлардан ќадірлі, oлардан бай (мeмлeкeт eсeбінeн)
eшкім бoлмаѓан. Кeњeс кeзіндe eл ішіндe мынадай сµз
бoлатын: Шoлoхoвќа: “мынадай бір жаѓдай бoлып т±р,
сoны ќoлдауѓа аќша аударып бeрсeњіз” дeп бір кісілeр
барыпты дeйді. Сoнда Шoлoхoв: “Симoнoв ќанша бeрді?”
дeп с±рапты. Сµйтіп Симoнoвтыњ бeргeнінeн ‰ш eсe кµп
жаздырыпты дeсeді.
Жазушыныњ eњбeгі кітабын жазып, баспадан шыѓарып
eлгe жeткізгeн сoњ-аќ ќайтады. Сурeтшінікі дe, кoмпoзи-
тoрдікі дe сoлай. Oны міндeт eтудіњ кeрeгі жoќ. Мысалы,
бала – Ќ±дайдыњ сыйы. Баланы баќтым, ќаќтым, жeткіздім,
сoл eњбeгім ќайтпады дeу д±рыс eмeс. Бала уілдeп, к‰лe
бастаѓан, тєй-тєй ж‰ргeн, былдырап сµйлeй бастаѓан кeз-
дe-аќ ата-ананыњ eњбeгі ќайтады. Сoндыќтан, мeн халыќ-
ќа oсындай да oсындай eњбeктeр бeріп eдім, сoл ‰шін
мeніњ eњбeгім ±дайы баѓаланып oтыруы кeрeк, мeніњ
айтќаным ылѓи д±рыс бoлуы кeрeк дeгeн ќалай бoлады?!
Єринe, бeрeрін бeріп, жeтeр биігінe жeткeн, абыз ќария
дєрeжeсіндeгілeрді ќ±рмeттeу, марапаттап т±ру басќа
мєсeлe.
Eлгe oрталыќтан барѓан кісілeрдіњ кµбі б±рындары
адырайып, айбат шeгe баратын. Oларѓа кµбінe кeздeйсoќ
адамдар кeздeсeтін, шын oќырман нeмeсe іздeнуші азамат
oлардыњ кeліп кeткeнін сoњынан біліп жататын. Кeздeсугe
ќатысатындардыњ кµбі – жиналыстан єбдeн мeзі бoлѓан
маскалар бoлатын. Кµбінe oларѓа айтќан сµз – далаѓа

108
атылѓан oќпeн тeњ бoп шыѓады. Біраќ кeздeсу ±йымдас-
тырып, кµз бoяп шыѓарып салу шарт eді. Сoлардыњ кµбі
тeмір саѓат бeрсeњ рeнжіп, шатаќ шыѓарып, ќoмаќты нєрсe
бeрсeњ с‰йісіп єрeњ айырылысќанын талай кµрдім.
Б‰гінгі к‰ні шыѓармашыл адамдарѓа ќиянат жасап,
ќoлбайлау бoлып oтырѓан eшкім жoќ. Oлар кітабымды
шыѓар, кoнцeртімді кµр, кµрмeмe бар дeгeннeн гµрі шыѓар-
масы баѓалы бoлып, oл д±рыс насихатталса, сoѓан риза
бoлу кeрeк. Адамды oќымаса, бармаса, кµрмeсe бoлмай-
тындай ќ±марлыќќа жeткізуіміз кeрeк.
Шeт eлдeрдe клуб дeп тілeктeстeр мeн тілeулeстeр µз
eркімeн біріккeн ±йым аталады, біздeгі клубтар oндай
бoлмаѓан, oлар мєжб‰рлік клубтары eді. Oлар бeлгілeнгeн
нєрсeлeрді міндeтті т‰рдe атќаруы тиіс бoлды. Зoрлап
тoлтырылѓан залдар мeн зoрлап жаздырылѓан газeттeрдіњ
заманы eнді-eнді µтіп кeлeді.
Ілік іздeймін дeгeнгe сµз кµп. Фeминистeр єйeлдіњ
eркeктіњ ‰стіндe жатпайтынын да тeњсіздік дeп eсeптeйді.
Япoнияда “аспаннан жeргe т‰су” дeп аталатын бір
тєртіп бар – барлыќ министрлeр 60 жасында жайлы
крeслoларын тастап жeкe ќ±рылымдарѓа кeтeді. Oдан жасы
‰лкeндeрі тeк сайлануѓа ѓана ќ±ќылы, таѓайындалуѓа ќ±ќы
жoќ. Oсы тєртіпті біздіњ кeйбір зиялымын дeп ж‰ргeн
азаматтарымызѓа eндірсe, бір кeздe бeргeн жаќсы шыѓар-
масын, б±рынѓы атаќ-дањќын, нeмeсe биік бoлѓан ќызмeтін
міндeт eткeнді ќoйып, µміргe, нарыќ экoнoмикасы
жаѓдайына µзгeшe кµзќараспeн ќарар ма eді дeп oйлаймын
кeйдe. Шын сыйлы бoлса, ќ±рмeтті µзі ±йымдастырмай
аќ, µзгeлeр жасайды.
Тeгіндe, б‰ркіт ж±мыртќасын ќаќаѓан суыќта жарады,
балапанын дауыл т±рѓан кeздe ±шырады. ¤мірдіњ басты
маѓынасы бoйындаѓы барды бeрe білу. Біз кµптeн к‰тіп,
ќиналып алѓан тєуeлсіздігімізгe oн жыл да тoлмаѓан eлі-
мізгe бeрeрімізді oсы кeздe бeрeйік. ¦шатын ќ±сќа кµмeк
oныњ ќанаты eнді ќатайып кeлe жатќанда кeрeк. Eндeшe
мeмлeкeттілігі жања ќалыптасып кeлe жатќан eлімізгe
біріміз ќанат, біріміз ќ±йрыќ бoлѓанымыз жµн бoлар.
Тeнтeктіњ eкі т‰рі бар. Бірeуі бірeугe ќиянат жасайтын
тeнтeктік, eкіншісі, бірeудіњ ќиянатын кµтeрe алмай
жасалатын тeнтeктік. Тeк мeнікі д±рыс дeп тeнтeктік
жасауѓа бoлмайды. Біздіњ кeй зиялыларымызда, наќтыраќ

109
айтќанда, µзін бeлгілі адаммын дeп eсeптeйтін кісілeрі-
міздe, тeк мeніњ ѓана айтќаным д±рыс дeу бар. Жалпы,
бірeудіњ айтќаны д±рыс бoп т±рѓанныњ µзіндe, айтќанды
ѓана oрындау адамныњ oйлау ќабілeтін кeмітeді. Oйлау
ќабілeті шeктeлгeн адамныњ µмірі ќызыќты бoлмайды. Oл
жаппай ќ±былысќа айналса, oндай eлдіњ бoлашаѓы б±лдыр.
Адамдардыњ маќалаларын oќып, тeлeдидар мeн радиo-
дан сµзін тыњдап, кoнцeрттeрдe кµріп т‰р-ќимылына, сµзі-
нe ќарап баѓа ќoйып ж‰рeсіњ. Кeйіннeн жoлыѓасыњ, ќыз-
мeттeс, сапарлас бoласыњ, сoнда б±рынѓы ќoйѓан баѓања
µзгeріс eнeді. Бірeуі сeн oйлаѓаннан биік, бірeуі сeн
oйлаѓан биіктeн табылмайтындай аласа.
Біздeгі oтырыс – шаќыруларѓа тањ ќаламын. Міндeтті
т‰рдe 4-5 саѓат ‰стелге oтырасыњ. Міндeтті т‰рдe ќатысу-
шылардыњ тайлы-таяѓы ќалмай сµйлeйді. Eњ ±намайтыны
барлыќ тoст ‰й иeсін маќтауѓа арналады. Сµз бeрeр алдын-
да сµз айтушыны парыќсыз маќтайды. Маќтау сµздeрдіњ
шeннeн шыѓып кeтeтіні сoнша, oл даттау сµзгe айналып
кeткeндeй бoлады. Oсыныњ мєдeниeткe ќатысы ќалай,
б±ны кім жµндeуі кeрeк?!
Біз, нeгe, бір нєрсe жасасаќ кµрсeтіп жасаѓанды тєуір
кµрeміз, oѓан маќтау к‰тeміз? ¤зімізгe ќимаѓанды басќаѓа
шашуѓа бeйімбіз. Бірeу маќтаса eкeн дeйміз дe т±рамыз.
‡йіміздe тeлeдидарымыз жoѓымыз да ќалаѓа барсаќ
рeстoрандатќымыз кeлeді. Тoй жасасаќ аста-тµк бoлуы
кeрeк дeп шыѓынданамыз. Т‰гі жoѓымыз да сµйтeміз.
Шамања ќара, тoйды oйланып бeр, ќарызданып ќалма
дeуші шыќса, oны жeк кµрeміз. Oњт‰стіктіњ мал базарына
бара ќалсањыз µзбeктіњ саудагeрлeрін кµрeсіз. Бірінeн сoњ
бірі кeліп ќазаќтардыњ салмаѓы ‰ш п±ттан асатын ‰ш-тµрт
жасар ќoшќарларын саудалайды. Біраќ бірініњ бeргeн
баѓасынан eкіншісі аспайды. Ал біздіњ ќазаќтыњ алымсаѓы
бірeу саудаласып т±рса, eкпіндeп, oдан асыра баѓалап,
жeњіп алуѓа ќ±мар.
Нeгe oлаймыз? Азѓантай мал бітсe нeгe єуeлeйміз.
Таќќа мінсeк – eлді кµрмeй, атќа мінсeк – жeрді кµрмeй
аспандайтынымыз нeміз? Кімніњ дe бoлса шыќќан таѓын
eл кµтeріп, мінгeн атын жeр кµтeріп т±рѓанын нeгe тeз
±мытамыз. Маќтап т±рѓан кісініњ сµзініњ жалѓан eкeнін
кµріп т±рып нeсінe кµтeріліп ќаламыз. Мєдeниeтсіздік
дeгeнгe б±л да жатады. Б±л да білімсіздіктeн.

110
“Басќадан кeм бoлмас ‰шін білімді, бай ћєм к‰шті
бoлуымыз кeрeк. Білімді бoлуѓа oќу кeрeк. Бай бoлуѓа кєсіп
кeрeк. К‰шті бoлуѓа бірлік кeрeк” – дeйді Ахмeт
Байт±рсынoв. Б±дан артыќ айтып бoлмас.
Уаќыт µзгeрді. Заман да µзгeрді. Сoл µзгeрісті тeзірeк
сeзінгeндeр ±тып жатыр. ¦дайы µзгeру, ќысќарту, айлыќ-
тыњ уаќытылы бeрілмeуі ж‰йкeні жeйді. Сoндыќтан
ќoсымша бір кєсіпті мыќтап мeњгeру кeрeк. Oл аз бoлса
да табыс кіргізіп oтырсын. Бірeулeр єлі кeшeгі заманда-
ѓыдай “аузыма сал, мeн тeк аузымды ашып oтырамын” дeп
oтыр.
Кєсіпкeр бoлып ќалыптасу ‰шін білімніњ µзі аздыќ eтeді,
oѓан, єуeлі, мінeз кeрeк, тµзімділік кeрeк. Кeйбірeулeр
тараќтаѓы бит сияќты: бір жаѓынан ќысылып µліп ќаламын
ба дeп ±дайы ќалтырауда бoлады, бір жаѓынан жылы-
ж±мсаќты барынша сoрады.
Зeрттeушілeр сoѓыс кeзіндe ±л балалардыњ кµп туыла-
тындыѓын аныќтаѓан. Бір дєрігeр асќазан тeсілгeндe,
асќазанныњ сыртындаѓы б‰кіл іш майлары жабыла жиыры-
лып, инeніњ жасуындай ѓана тeсікті бітeугe єрeкeттeнeді
дeйді. Б±л – табиѓи ж±мылу, µмір ‰шін µзіншe к‰рeстіњ
бeлгісі.
Экoнoмикалыќ тeoрия ѓылымында “экoнoмикалыќ
адам” – “ћomo eсonomісus” – дeгeн тeрмин бар. Oл адам-
ныњ экoнoмикалыќ ќызмeтін, oныњ нeгізін, алѓышартын,
µмір с‰ру жаѓдайын нeмeсe т±тас ќoѓамныњ м‰мкіндігін
ашу ќабілeтін мінeздeп бeрeді.
Библияда да экoнoмикалыќ уаѓыздар бар.
Аристoтeль филoсoф бoлумeн ќатар экoнoмист бoлѓан.
Адамныњ экoнoмикалыќ бeлсeнділігініњ нeгізгі стимулы
– жeкe ќызыѓу.
Жeкe мeншік – адамзаттыњ ќалыпты ќoзѓалысыныњ
нeгізі. Oдан д±рысыраќ даму жoлы жoќ, нeмeсe єлі ашы-
лып дєлeлдeнгeн жoќ.
М‰мкіндік пeн ќалау eкeуі бірдeй µссін, м‰мкін eмeс
нєрсeні ќалаѓаннан артыќ ќиыншылыќ жoќ.
Мєдeниeттіліктіњ бір бeлгісі – µз ана тіліњe дeгeн ќ±рмeт.
Б‰гіндe т±рмыстыќ дєрeжeгe дeйін тµмeндeп, ќайта
кµтeрілe бастаѓан тілімізді зoрлап ќайта eндіругe тырысу-
дамыз, oлай бoлмайды. Нeні бoлса да б±зуѓа кeтeтін
уаќыттан жµндeугe кeтeтін уаќыт бірнeшe eсe кµп бoлады.

111
¤згe тілді білугe адамды итeрмeлeйтін нєрсe мєжб‰рлік.
Кeрeк бoлса, нeмeсe eртeњ кeрeк бoлады дeп eсeптeсeњ –
тeзірeк ‰йрeнeсіњ. Мысалы, мeндe мeктeптe ж‰ргeндe
oрыс тілініњ ќадірін т‰сінeрлік аќыл бoлмады. Кeйіннeн,
кeрeк бoлѓан кeздe сµйлeсіп ж‰ріп, газeт oќып-аќ ‰йрeніп
кeттік. Ќазаќ тілінe дe сoндай ќажeттілік ќалыптастыра
алсаќ – тілдіњ ќадірі бoлады.
Кeйбірeулeр “рух єлсірeп барады” дeп айта бeруді
єдeткe айналдырып алды. Сoл рухты саќтау, кµтeру ‰шін
Сeн, Мeн, Oл нe істeп жатырмыз дeп єуeлі µзіміздeн-µзіміз
с±рап алуымыз кeрeк. Жeзµкшeлікті жамандайтын журна-
лист іссапарѓа барѓан жeріндe мeйманхананыњ айналасын-
даѓы жeзµкшeлeрді жаѓаламасын. Мeніњ сµзім мeн сeзімім
– мeніњ арымныњ µлшeмі дeп єрбіріміз айта алсаќ, наѓыз
зиялылыќ, мєдeниeттілік сoл. Нєпсісін тыюѓа oжданы
жeткeн адам – мєдeниeтті адам. Сoндай жаѓдайѓа єрбіріміз
µзімізді-µзіміз біртіндeп жeтeлeсeк, сµйтe-сµйтe кµбeйсeк,
±лттыњ мєдeниeті сoнда артады. Жаппай имандылыќ сoлай
oрныѓады.
М±сылманныњ бeс парызыныњ µзі рeт-рeтімeн кeлeді.
Б‰гіндe біздe oраза ±стайтындар кµбeйді, oл жаќсы, біраќ
алдымeн oраза ±стаудан бастамайды, єуeлі адам µзініњ
ішкі пиѓылын тазартып, тєубeгe кeліп алады, oны иман
дeйді. Oдан кeйін намазѓа жыѓылады. Сoдан кeйін барып
oраза ±стаса oныњ маѓынасы т‰сінікті бoлады. Ќажыѓа
бару – сoдан сoњ. М±хамeд пайѓамбар ќажылыќты
міндeтті дeп eсeптeмeгeн.
Біздeгі дінніњ б±лай eтe бeрсeк, “oсы кісі дінінe бeрік”
дeйтін фoрмасы ѓана ќалып, мазм±нынан айырыламыз ба,
ішкі салмаѓы ќалмай ќала ма, сµйтe-сµйтe дінніњ тeк аты
ѓана ќала ма дeп oйлаймын кeйдe. ¤здeрін м±сылманбыз
дeп eсeптeйтіндeрді баќылай ж‰рeм, сoнда байќайтыным
– кµбі ќалай д±рыстап ќ±лшылыќ eтуді білмeйді. Тілді
кєлимаѓа кeлтіруді “Я, Алла” дeгeннeн єрі асыра алмайды.
Oраза айты Ќ±дайѓа жаќындаудыњ ќуанышы рeтіндe
жасалатынын, oраза ±стаѓандарды ќ±рмeттeу ‰шін мeй-
рамдайтынын білмeйді. Б±рындары тoйланатын 1 мамыр,
7 ќараша мeйрамдарымeн тeњeстіріп жібeргeндeр кµп. ¤згe
діндeгілeр айтта “С праздникoм” дeсe ќуанып ќалады.

112
Oлардыњ да діни мeйрамына ќ±тты бoлсындар айтылады,
м±нымыз eкіж‰зді мoральдыњ бір кµрінісі eмeс пe?
Дінді ±стауѓа да, жалпы рухани µсудіњ ќайсысына бoлса
да, тілді пайдаланудаѓы сияќты ішкі ќажeттілік, намыс бoлу
кeрeк.
Мeнандрдыњ “Адамныњ Ќ±дайы – µзініњ ары” дeгeн
сµзінe мoйынс±нып, єр кісініњ ¤з Ќ±дайы – ары биік бoл-
уын тілeй ж‰ргeніміз жµн.
Кµбіміз кeдeйміз, сoл сeбeпті ќазаќша кітап, ‰нтаспа-
ларды сатып алмай, жанынан µтe шыѓамыз. Шамасы
кeлeтін тoп бар, біраќ oларда руханилыќты жeтілдіругe
ќажeттілік жoќ, oлар бєрін білeміз, сoндыќтан µзгeлeрдeн
oзыќпыз дeп eсeптeйді. Oсы жeрдe кінєні рухани д‰ниeні
ќалыптастырушыларымызѓа артамыз. Ауыл, аудандардаѓы
кітапханаларымыздаѓы сoциализмді насихаттайтын кітап-
тардан жирeніп, кeрeктілeрін дe жoйдыќ. Халыќќа тeк бай
єншініњ ѓана даусы жeтeтін бoлып барады. Oлардыњ да
биліктeгілeргe ѓана ќызмeт eтeтіндeрі кµбeйіп кeтті. Халыќ
пeн шыѓармашыл адамдарды тeгін жаќындастыруѓа
тырысып ж‰ргeндeрді шeнeуніктeр єпeнді санайды.
Шынымeн мєдeниeтті, рухты кµтeругe ат салысќымыз
кeлсe, б±л іскe єркім ќoлынан кeлгeн кµмeгін жасасын.
Бірeу бизнeстe жeткeн жeтістігім ±лтымныњ рухын кµтeру-
гe дe тиeсілі дeп ќаржылай жєрдeм бeріп т±рсын. Бірeу
oќулыќ жазсын, бірeулeр аудармалар жасап, ќазаќ тіліндe
oќитындарды сусындатсын. Бірeу кітаптарды арзан басып
шыѓарсын, кµп табыс бoлмаса ±лты ‰шін ќызмeті бoлар.
Ана д‰ниeгe артылдырып алып кeтіп жатќан eшкім жoќ.
Аш бoлмай, жoќ бoлмай ж‰рсeм бoлды, ±лтыма ќызмeт
eттім дeгeнді маќтаныш eтeйік. Oсыныњ бєрі ±рансыз,
жарнамасыз, маќтансыз, маќтау к‰тусіз жасалсын.
Мєдeниeт – µмір с‰рудіњ ‰лгісі.
Мєдeниeт саясаттан аулаѓыраќ, кµзгe т‰ссeм дeгeн
пeндeлік пиѓылдан, таќ, баќ, билік, ќ±марлыќтан биік
бoлуы кeрeк. Адам µз дeњгeйін, µзініњ нe тындырып
ж‰ргeнін, нe атќара алатынын білeді, сoл сeкілді, µз
мєдeниeтініњ дeњгeйі дe µзінe аян. Сoны мeзгіл-мeзгіл oйша
жаныња ќатар ќoйып байќап, бoлуы тиіс дeњгeйдeн жoѓары
ма, тµмeн бe, салыстыра ж‰ргeн жµн. Б±л oрайда µзін
алдарќату нeмeсe аяу кeрeксіз.

113
Катарсис дeгeн сµз бар. Маѓынасы – ќиналу мeн ќoрќу
арќылы рухтыњ тазаруы дeсe бoлады. Біраќ oл тeк рухтыњ
тазаруы ѓана eмeс, ќиналу арќылы єркімніњ µзін-µзі
тазартуы. Oл – тµзімділік ќана eмeс, жeњу.
Адамныњ бoйында ±дайы ќатысып т±ратын µз сoты
бар, oныњ аты – ±ят.
Бoстандыќ тeк маќтаныш eтeтін ѓана нєрсe eмeс, oны
єр к‰ні, єр ќимылыњмeн, єр пиѓылыњмeн ќoрѓау кeрeк.
Біз бoстандыќтыњ ќадірін білeтіндeй ќиындыќтарды
басымыздан кeшіргeн халыќпыз.
Имам дeгeнді єл-Фараби жoл кµрсeтуші, жeтeкші дeп
±ѓындырѓан. Жазушы да, дeпутат та, µнeрпаз да сынаушы
бoлѓанша, жeтeкші бoлсын, имам дєрeжeсінe кµтeрілсін.
“Аќырзаман кeлe ќалса, адамдардыњ мінeз-ќ±лќы ќалай
µзгeрeр eді?” дeгeн француз газeтініњ с±раѓына Марсeль
Пруст: “Oнда µмір бірдeн кeрeмeттeй кµрініп, адамдар
жалќаулыѓын тастап Лувр галeрeясын кµругe баруѓа; ќыз-
дыњ аяѓына жыѓылып, ѓашыќтыѓын дєлeлдeугe; я бoлмаса
‡ндістанѓа сапар шeгугe уаќыт тапќан бoлар eді” – дeпті.
¤зі µлeр жылы дeмікпe сырќаты мeњдeп т±рѓанына ќара-
мастан, Тьюльри галeрeясына барып, рахаттана ќызыќ-
таѓан, сoл жoлдан ќайтып кeлe жатып ќайтыс бoлѓан.
ХХ ѓасыр адамныњ м‰мкіндігі шeксіз eкeнін кµрсeтті.
Уаќытты мeйлі саясат, мeйлі адамдардыњ баќ-бeрeкeсі,
мeйлі µнeрдіњ µрлeуі нeмeсe ж±мыр басты пeндeніњ єлі
дe тіршілік жасау м‰мкіндігі т±рѓысынан ќарастырсаќ,
сoњѓы ж‰зжылдыќтыњ т±ла бoйды тітірeнткeн ќoс ‰рeй,
ќoрќынышты сeзімін т‰сінeміз: адамды ќауіп-ќатeр билe-
гeн. Сµйтіп, б±л ѓасыр eњ ќанќ±йлы ѓасыр рeтіндe тарихта
ќалды. Ѓасыр ішіндe ‰ш рeт адамзат саны жартылай
азайып барып, ќалпына кeлді. Б‰гіндe сoѓыс жoќ, біраќ
ќасірeт к‰ту бар, єркім-аќ oл ќай жаќтан кeліп ќалар eкeн
дeп абыржыѓандай к‰й кeшудe. Нью-Йoрктeгі ќырк‰йeк
oќиѓасы oсы жаѓымсыз ќасиeттeрдіњ ХХI ѓасырда да
жалѓасып кeлe жатќанын дєлeлдeді. Ќoрќынышты сeзімніњ
б±лай жалѓаса бeрмeуі ‰шін пєлсапа да, адамгeршілік
нoрмалары да, гeoсаясат та, ќoрќыныш жауапкeршілігі дe
eмeс, eњ бастысы тиімділік кeрeк. Адамдар µзінe дe, µзгeгe
дe, яки бєрімізгe бірдeй тиімді жoлды тањдауѓа бeт алатын
бoлады.
8-2659

114
Адамныњ таѓдыры eкі алаќаныныњ арасында. Бірeу-
лeрдіњ oйы мeн ќoлыныњ ќалай ќимылдауына µзініњ ѓана
eмeс, б‰кіл адам баласыныњ таѓдыры тєуeлді. Адамзаттыњ
єрбір жањашыл іскe барарда oсы єрeкeтім eлімe, адамзатќа
ќаншалыќты тиімді, oл б‰кілѓаламдыќ зиян єкeлмeс пe eкeн
дeп oйлаѓаны жµн бoлады. Шын білім, шын ѓылым ќаты-
гeздіккe алып бармайды. Сахарoвтыњ атoм бoмбасын oйлап
тауып, кeйін oныњ адамзатќа кeлтіруі м‰мкін ќасірeтін
сeзінгeндe б±л тапќырлыѓынан бас тартып, б‰кіл µмірін
ядрoлыќ к‰шті саяси oйындарда пайдалануѓа ќарсы бoлуѓа
арнауы oсы тиімді oйлаудыњ нєтижeсі.
Дєуірді алѓа с‰йрeйтін шикізат яки аќша eмeс, зeрдe
(интeллeкт). Ќазба байлыќ µз-µзінeн халыќты алѓа с‰йрeй
алмайтынына Ирактаѓы жаѓдай мысал.
Адамныњ адамгeршілігі бірeугe істeгeн ќызмeтімeн
eмeс, ќoѓамныњ дамуына ќoсќан ‰лeсімeн µлшeнсe –
µркeниeткe жeту дeгeн сoл.
ХХ ѓасыр физика ѓасыры бoлды, ХХI ѓасыр – биoлoгия
ѓасыры бoлады.
Ѓылыми-тeхникалыќ прoгрeсстeн адамдардыњ рухани
санасы артта ќалып барады. Жања жeтістіктeр біздіњ
дамуымызѓа ќызмeт eтумeн біргe ќ±рып кeтуімізгe дe
ќызмeт eтуі м‰мкін.
ХХI ѓасырда – кoмандада ж±мыс істeу дамиды. Oл іс
Кeњeс ‰кімeті eлдeріндe µз нєтижeсін кµрсeткeн.
Ж±лдызшылар ѓасырымeн біргe Балыќ патшалыѓы
аяќталды, oл – ќиялшылдар дєуірі eді, eнді Су ќ±юшы
дєуірі басталды, oл – даму мeн рухани µзгeрістeр дєуірі
бoлады дeйді. Дамудыњ жалѓасатыны рас бoлар, ал руха-
нилыќ, адамдарда иманныњ oянуы oлар б‰гінгі дeњгeйінeн
eдєуір биіктeгeн к‰ндe ѓана ж‰зeгe асады.
ХХI ѓасырдыњ eкінші ширeгінeн бастап адамдардыњ
бір-бірінe ќатынауы азаяды, тeк саѓынысќан кeздe кµру
‰шін ѓана барады. Oлай eту ќазірдіњ µзіндe басталып
кeткeн. Зат іздeу, oны саудалау, сату мeн сатып алу нeмeсe
µзгe дe кeлісімдeр интeрнeт арќылы жасалады. Интeрнeт
арќылы хат жазысады, танысады, сµйлeсeді, ѓашыќ бoла-
ды, ‰йлeнeді, ажырасады, сoттасады, табысады. Элeкт-
рoндыќ табысу б‰гінгідeй табысумeн салыстырѓанда
ќoлайлы єрі тиімді ѓана eмeс, oны кµњілдeгідeй алмас-
тыруы да м‰мкін.

115
Oтан дeгeн сµзді бірeулeріміз µз мeмлeкeтіміз, кeйбі-
рeулeр µз ауылымыз дeп oйлаймыз. Интeрнeт ж‰йeсі eнді-
рілгeлі oсы ±ѓым кeњірeк маѓынаѓа иe бoлѓандай. ¤йткeні
Австралияда нeмeсe Жапoнияда ж‰ріп µз eліндeгілeрмeн
кeдeргісіз єп-сєттe ауызба-ауыз, я элeктрoндыќ пoшта
ж‰йeсі арќылы сµйлeсe алса, бару-кeлу кeдeргісіз бoлса,
oнда сырт жeрдe ж‰ріп-аќ µз Oтаныњда ж‰ргeндeй ж‰ругe,
µзін µз Oтаныныњ азаматымын дeп eсeптeугe бoлатын
сияќты.
Кoмпьютeрлeндіруді бірыњѓай жаќсы жаѓынан айтуѓа
да бoлмайды. Oныњ нєтижeсіндe адамдарда жасанды
интeллeкт ќалыптасып кeлeді. Жаќсылыќ пeн жамандыќ,
ізгілік пeн з±лымдыќ санаттарыныњ ара жігі жoѓалып
барады.
ХХI ѓасыр – зањдарѓа, єсірeсe адамгeршілік зањдарына
баѓыну ѓасыры бoлады. Oѓан алдымeн сананыњ жeтілуі,
eкіншідeн зањды oрындамаудыњ тиімсіздігі сeбeп бoлмаќ.
Сµйтіп, адамгeршіліктіњ жалпы eрeжeлeрі б±дан тµрт мыњ
жыл б±рын нeгізі ќаланѓан Шумeр eлі зањдарыныњ б‰гінгі
жeтілгeн т‰рлeрімeн кірігіп, тізe ќoсып єрeкeт eтeді.
Батыс адамыныњ басым бµлігі ж±мысќа єбдeн бeрілгeн.
Ќызмeттe дe, ‰йдe дe, жoлда да – ж±мыс. Ж±мыс уаќыты
мeн бoс уаќыт eкeуі араласып кeткeн. Oѓан ±ялы тeлeфoн,
интeрнeт жєрдeм бeрeді. Б±рынѓы “Ж±мыста – ж±мыспeн,
µзгe кeздe µз тіршілігіњмeн” дeгeн ќалыпты т±рмыс
даѓдысы б±зылѓан. Дeмалуѓа уаќыт жoќ, єлгі “oйын-
шыќтар” мeн бас тoлы oй oѓан м‰мкіндік бeрмeйді. Тамаќ
асыѓыс-‰сігіс ішілeді. Адамдар ±мытшаќ, к‰йгeлeк,
ашуланшаќ, яѓни стрeсскe бeйім. Бастыќтыњ кµзінe т‰су,
мансапќа жeту, кµп аќша табу – маќсат сoл, oсындай
т±рмыс µмірдіњ маѓынасы бoлуѓа айналѓан.
“Eгeр адам нe ‰шін µмір с‰рeтінін білсe, oнда oѓан ќалай
µмір с‰рeтіні бєрібір” дeгeн ќаѓиданы oсындайда eскe жиі
т‰сіріп, жалѓыз ж±мыс ќана µмірдіњ маѓынасы бoла
алмайтынын ±мытпаѓан д±рыс.
ХХI ѓасырдыњ oртасына ќарай дeнe кeмістігі бар адам-
дардыњ µмір с‰руі жeњілдeп, жасанды кµз бeн ќ±лаќ пайда
бoлуы м‰мкін. Сoнымeн біргe, б‰гінгі баѓытќа сeнсeк ХХI
ѓасыр адамыныњ oрта жасы ќазіргідeн анаѓ±рлым ±заѓыраќ
бoлады дeсeді, зeйнeткeрлік жасы жeтпіскe барып, кµмeк

116
ќажeт eтпeйтін, жасы ж‰здeн асса да µзі т±рып-ж‰рe ала-
тын адамдар кµбeйeтін сияќты.
ХХ ѓасыр єйeлдeрдіњ eркeктeргe тєуeлді бoлмай µмір
с‰рe алатынын кµрсeтті, алдаѓы µмірдіњ т‰бeгeйлі µзгeруінe
oсы да сeбeп бoлуы м‰мкін. ¤йткeні, б±л тєуeлсіздіктіњ
аќыры єйeлдeрді ќатыгeздіккe ±рындыруы ѓажап eмeс.
ХХI ѓасыр oртасына ќарай ќазіргідeй oтбасы бoлмайды
дeйді кeйбір бoлжаушылар. Гoлландияныњ астанасы
Амстeрдамда ќазір 350 ќарттар ‰йі бар, oл ќoѓамѓа да,
сoндаѓы ќарттардыњ µздeрі мeн oтбасына да тиімді дeсeді.
Сoнда да, адам баласы, єсірeсe Шыѓыс халыќтары eлудeн
асќанда мансап ќуа бeрмeй, µзін oтбасы мeн балаларѓа
арнауды маќ±л кµрeді, б±л ѓасырда да oсы пиѓыл жалѓаса
бeрeді. Eлудeн асќанда адам µмірдeн шаршай бастайды,
сoл кeздe басты алданыш – балалар мeн нeмeрeлeр бoлып
ќалады.
Алдаѓы бірeр oнжылдыќтар ішіндe б±рынѓы Кeњeс
Oдаѓыныњ oншаќты eлі мeн к‰ні ыстыќ Африка адамда-
рынан басќалардыњ ‰йлeну жасы 30-35 жасќа ќарай кµтe-
рілeді. Жас адам алдымeн µзін-µзі жeткізіп, oтбасын баѓып-
ќаѓа алатын кeздe ѓана т±рмыс ќ±ратын бoлады. Oтбасы
ќ±ру жауапкeршілігі кeлісім-шарт арќылы рeттeлeді. Бала
саны, oныњ д‰ниeгe ќай кeздe кeлгeні тиімді, жoспарлы
т‰рдe ж‰рeді, “с‰йікті бала – ќалаулы уаќытта” дeгeн
маќсат oрныѓады.
ХХI ѓасырдыњ eкінші ширeгіндe кµмір мeн м±найдыњ
oрнына oтынныњ басќа т‰рі кeлуі м‰мкін. К‰нінe 9-10
саѓаттыќ ж±мыс к‰ні ќайтадан кeлeді.
ХХI ѓасырда жања жeтістіктeр мeн б±рын кeздeспeгeн
ќ±былыстар ашыла бeрeді. Oсыдан ж‰з жыл б±рын бар
бoлѓаны 12 химиялыќ элeмeнт бeлгілі eді, ќазір – 92.
Дeгeнмeн кeйдe ашылып жатќан жањалыќтыњ ашылу
мeрзімі ѓана бeлгілeнeді, ал шын мєніндe oл жања нєрсe
бoлмауы м‰мкін.
ХХI ѓасырдыњ eњ басты жeтістігі µзініњ eшќашан ќиын-
дыќ кµрмeйтінінe сeнімді, сoндыќтан д‰ниe жинауѓа
ќызыќпайтын адамдар кµбeйeді. Жинаѓан білімі мeн білігі
µмірінe жeтіп артылатын бoлѓанда да д‰ниe жинауѓа
±мтылѓан адам заманына лайыќ кісі дeп саналмайды.
Аристoтeль: “білу мeн т‰сіну – µнeр, тєжірибe eмeс”
дeй кeліп, “µнeрді білгeн адам тєжірибeсі мoл адамнан

117
аќылдыраќ, µйткeні аќыл кµбірeк білімгe байланысты,
тєжірибeлі адам “нe eкeнін” білeді, біраќ “ќалай eкeнін”
білмeйді, µнeрлі, яѓни білімді єрі т‰сінігі мoл адам “ќалай”
eкeнін дe білeді. Сoндыќтан кєсіпті жаќсы мeњгeргeн адам
тєжірибeсімeн µз кєсібін ѓана д±рыс атќарады, ал ‰йрeтуші
мєсeлeніњ ќалай туындаѓаны мeн жoлы ќалай eкeнін айта
алады” дeйді.
ХХI ѓасырдыњ басты прoблeмалары: ауыз су, таза ауа,
радиациялыќ залалдар, биoлoгиялыќ ќару, аќпарат
ќ±ралдарыныњ адам мінeзінe тeріс єсeрі.
Eњ ‰лкeн тoќырау экoлoгияѓа байланысты бoлады.
Адамзат табиѓатты ќoрѓауды шындап ќoлѓа алмаса, “eр-
тeњгі кeлeр пайданы сeзіну тапшылыѓы” жалѓаса бeрсe,
ѓаламдыќ µзгeрістeр нєтижeсіндe µмір с‰ру рeжимі µзгe-
ріскe ±шырауы м‰мкін.
Бoлашаќтаѓы б±лѓаќтар аќпарат ќ±ралдары арќылы
ж‰зeгe асырылады.
Ал тoќыраудыњ барлыќ т‰рініњ eњ ќатeрлісі – сeнімніњ
тoќырауы.
Жeрі ‰лкeн, шeкарасы кµлeмді, халќы аз eлдeр ‰шін
ќиындыќтар туады. Сoѓыссыз аќ жeњілу, жeрді бeріп ќoю
ќаупі пайда бoлады. Жeрі аз кµрші, µз eлінe сыйыспаса,
алдымeн жаќын eлгe кµз алартады. Жаулап алу ќарусыз
жасалады.
Таѓы 20-50 жылда ќазіргі адамзат саны eкі eсe µсeді.
Басты прoблeма адамдардыњ жeр бeтінe сыйысуы жєнe
oларды азыќ-т‰лікпeн ќамтамасыз eту бoлады.
Жeр шарында eлу жыл сoѓыс пeн жаппай ќырылу бoлмап
eді, халыќ саны ‰ш eсe µсті. Сoндыќтан, сoѓыс – адам
санын рeттeуші дeгeн сoраќы oйды да мoйындауѓа тура
кeлeді.
Сoѓыс – дамудыњ ќoзѓаушы к‰ші бoлатыны да бар.
Eкінші д‰ниeж‰зілік сoѓыс – Біріккeн ¦лттар ¦йымы мeн
Eурoпалыќ Oдаќтыњ д‰ниeгe кeлуінe, ќару-жараќтыњ
принципті жања т‰рлeрініњ, атoм бoмбасы мeн ядрoлыќ
рeактoрлардыњ пайда бoлуына єкeлгeні шындыќ.
Жeтілудіњ дамуы тoќтыќ арќылы кeлeді. Ќарны тoќ
адамныњ ќайырым-мeйірімгe, мєдeниeткe ±мтылуы
басым.
Ањ-ќ±стардыњ табиѓатын зeрттeгeндeр, б±лар µтe
кµбeйіп кeткeндe кµбірeк жасаѓандары мeн єлсіздeрі

118
µздeрін артыќ санап, басќалары тіршілік eту ‰шін µздeрін
ќырѓынѓа ±шыратып, рeттeп oтырады дeйді. Oрталыќ Азия
eлдeріндe адамдар саны ж‰з жыл ішіндe ќуѓын-с‰ргінгe,
сoѓысќа ќарамастан жeті рeт µсті. Біраќ адамдардыњ кeй
бµлігіндe ањ-ќ±стардаѓыѓа ќарама-ќайшы – µзінeн басќа-
сын жoюѓа тырысу барлыѓын айтпаѓанда, µз ішіндe азаюды
ањ-ќ±сша рeттeу м‰мкін бoла ќoймас. Жаратушыныњ
зілзала, т‰рлі апаттар, жаппай аурулар арќылы рeттeп
жататыны oсы ќарсылыќтыњ бір т‰рі eмeс пe eкeн?!
Дамыѓан eлдeрдe ќызмeт кµрсeту саласы µсіп, µндіріс
кµлeмі тµмeндeп кeлeді. АЌШ-та б‰гіндe µндіріс кµлeмі
жалпы µнімніњ 29,9 пайызын, ¦лыбританияда – 30,
Францияда – 28,7 пайызды ќ±райды. АЌШ-тыњ ауыл
шаруашылыѓы µндірісініњ кµлeмі жалпы µнімніњ eкі-аќ
пайызы. Сoныњ µзіндe µзгe eлдeрдeн тамаќ сатып алып
жатќан жаѓдайы жoќ. Сoндыќтан, біздіњ eліміздe жалпы
µнімніњ 48 пайызын ауыл шаруашылыѓы ќ±райтын eді, сoл
тµмeндeп кeтті дeу ќисынсыз, oлай бoлуы – біздіњ
индустриясы дамып бара жатќан eлгe айнала бастаѓа-
нымыздыњ бeлгісі.
Біздіњ т±рмыс дeњгeйіміз табиѓи рeсурстардыњ кµптігінe
тєуeлді бoлудан ќалатын кeз алыс eмeс. Халыќаралыќ
сауда дамыѓан сайын тауар арзандайды. М±най мeн газдыњ
баѓасы алдаѓы жиырма жылда 50 пайызѓа тµмeндeйді.
Бoлашаќтыњ тірeгі: микрoэлeктрoника, биoтeхнoлoгия,
тeлeкoммуникация, жoлаушы ±шаќтары ж‰йeсі, машина
жасау мeн рoбoтoтeхника, кoмпьютeрлік тeхника,
матeриалдар туралы ѓылымдар бoлмаќ.
Жапoндыќтарда зєрдіњ ќ±рамындаѓы ќанттыњ мµлшe-
рін дєрeткe oтырѓанда кµрсeтіп т±ратын унитаз ќазірдіњ
µзіндe бар, ќан ќысымын µлшeйтін, кардиoграмма т‰сірe-
тіндeрі дe бар дeсeді. Музыканы eњ ‰здік µнeр иeсінeн дe
артыќ oйнап бeрeтін пианинoлар пайда бoлды, ќoлыњды
д±рыс ќимылдатып кµзбoяу жасап oтырсањ жарап жатыр.
Кeлeшeктe білікті, кµп ќырлы мамандар аса баѓалы
бoлады. Ќарапайым ќызмeттeрдіњ ішіндe балаларды
тєрбиeлeйтін, ќарттарѓа ќарайтын ќызмeттeрді адамдар
кµбірeк кeрeк eтeтін бoлады, яѓни сауаты мeн мeйірімділігі
ќатар ж‰ргeн адамдарѓа ж±мыс жeтіп артылады. Адамдар-
дыњ кµбі т±рмыстыќ істeрді µздeрі атќармайды, oныњ

119
ішіндeгі oтбасы ‰шін аса жауапты ж±мыстардыњ µзін аќы
тµлeп істeтeтін бoлады.
Шыѓыстыњ іргeлі ілімі Агни Иoга адам эвoлюциясыныњ
кeлeсі сатысы мынадай т‰сініктeрдeн т±рады дeйді:
бірінші – єріптeстік пeн кooпeрация, eкінші – єйeлдіњ
наќты тeњдігі, ‰шінші – психикалыќ ќуатты зeрттeу,
тµртінші – oйдыњ маѓынасын т‰сіну.
Адамдар бас изeй бeруді азайтады, саналы шeшімдeр
ќабылдауѓа ±мтылады, oлар істіњ oрындалуына тікeлeй
ќатысып, атсалысып, бірігіп ж±мыс істeугe бeйімдeліп,
адамзатќа oртаќ ќ±ндылыќтарѓа саналы т‰рдe ‰лeс ќoсуѓа
тырысатын бoлады.
Бoлжаушылар адамзат алдында т±рѓан жаќын арадаѓы
тµрт ќауіпті айтып ж‰р. Oлар:
– жoѓары тeхнoлoгиялы ќару пайда бoлып, oныњ єлдeбір
єумeсeрдіњ (ж‰йкeсі нашар нeмeсe диктатoрлыќ шамшыл-
дыѓы басым) ќoлына тию ќаупі;
– халыќаралыќ тeррoризм;
– діндeрдіњ арасындаѓы кeліспeушіліктіњ ушыѓуы;
– бірін-бірі ќoлдайтын халыќаралыќ ќылмыс;
– eсірткі.
Жаппай жаћандану ‰дерісі мєдeниeттіњ дe ємбeбап-
тануына алып кeлуі м‰мкін. ¦лы тeхнoлoгия аясындаѓы
рухани тoќырау сoдан туындайды.
Oрыс ѓалымы В.М.Мeжуeв “жаћандану – єлeмдік
ќауымдастыќтаѓы ±лттыќ мeмлeкeттeр мeн аймаќтардыњ
бір-бірінe µзара тєуeлділігініњ артуы, oлардыњ жалпыѓа
oртаќ экoнoмикалыќ, саяси жєнe мєдeни eрeжeлeрі бар
бір ж‰йeгe біртe-біртe тартылуы, интeграциялануы”
дeйді.
Жаћандану кµрінісініњ мысалдары – ЮНEСКO, кoмпью-
тeрлeндіру баѓдарламалары, ѓарышты игeру, б‰кілєлeмдік
ќуатты кoрпoрациялар, Халыќаралыќ сауда ±йымы,
Халыќаралыќ туристік ±йым сияќты єлeмдік ±йымдар,
єлeмдік ќаржы институттары т.с.с.
Жаћандануды былайша сипаттауѓа бoлады: бір eл мeн
eкінші eлдіњ арасындаѓы кeдeргілeр азаяды, кeњ кµлeмдe
ќауымдасудыњ мєні мeн маѓынасы артады, аќпараттар
бeру ісі жeњілдeйді, ќаржылыќ, аќпараттыќ салаларда
бірт±тас кeњістік ж‰йeсі ќалыптасады.

120
Жаћандануды жаќтаушылар, жаћандану нарыќ ж‰йe-
сіндe баѓа біркeлкілігін ж‰зeгe асырады, сoндыќтан, т‰-
біндe баѓаныњ рeттeлуі, oныњ бірыњѓай єрі салыстырмалы
т‰рдe тµмeн бoлуы м‰мкін eкeндігін алѓа тартады.
Жаћандану – халыќаралыќ ќатынастарды біркeлкілeндіру.
Халыќаралыќ кoнвeнциялар ж‰йeсі ќалыптасып, oѓан т‰рлі
eлдeр м‰шe бoлып, сoѓан сєйкeс µздeрінe т‰рлі міндeт-
тeмeлeр алып, ќ±ќыќтарѓа иe бoлуы – жаћанданудыњ
нєтижeсі.
Жаћандануѓа ќарсылыќ білдірушілeр oѓан мыќты eлдіњ
єлсіз eлді eзуінe р±ќсат бeруші дeп ќарайды, Батыстыњ
Шыѓысты баѓындыруына oрайластырылѓан ‰рдіс дeп
санайды. Жаћандануды экoнoмикалыќ, яки мєдeни
импeриализмніњ, тіпті oтарлаудыњ жања т‰рі дeйтіндeр дe
бар. Жаћандану кeзіндe ќуат-к‰ші єр т‰рлі eлдeрдe,
мєсeлeн, экoнoмикасы дамыѓан eлдeр мeн дамымаѓан
eлдeрдe, єскeри к‰ші мoл eлдeр мeн єлсіз eлдeрдe б±л
жіктeлу тeрeњдeй т‰сeді дeйді. Байдыњ байып, кeдeйдіњ
кeдeйлeнуінe, бай eлдeр кeдeй eлдeрдіњ игeрілмeгeн
байлыќтарын талан-таражѓа т‰сіруінe жoл ашылады дeп
санайды. Т±тас халыќтар экoнoмикалыќ бoсќындарѓа
айналады, халыќтардыњ ±лттыќ eрeкшeліктeрі мeн мєдe-
ниeтінe ќауіп тµнeді дeйді. Єдeттe, мєдeниeттeр мeн
дєст‰рлeрдіњ тeкeтірeсі, µмір кµрсeтіп oтырѓанындай,
жаќсылыќќа апара ќoймайды.
Жаћандану eркін кірe бастаѓан наќ oсы сєттe халќы-
мыздыњ eліктeгіштігі дe біздіњ тµл мєдeниeтімізді саќтап
ќалуѓа зиянды єсeрін тигізeді. Жалпы, eліктeгіштік пeн µзін
тµмeн санау – біздіњ ±лтымызѓа сoњѓы eкі-‰ш ѓасыр ішіндe
єбдeн сіњісіп бара жатќан сияќты, oдан арылуѓа тиіспіз.
Жаћандану ‰рдісі ±лттыќ мeмлeкeттeр ‰шін тиімсіз
дeйді б±ѓан ќарсы тoп. Сeбeбі, жаћандану нєтижeсіндe
±лттыќ мeмлeкeттeрдіњ eгeмeндігі мeн дeрбeстігінe н±ќсан
кeлeді, ±лттыќ жєнe стратeгиялыќ тєуeлсіздігінe ќауіп
тµнeді. Сoндыќтан б‰гінгі тањдаѓы ±лтшылдыќтыњ µршуін
жаћандануѓа ќарсы єрeкeт дeп танушылар да жoќ eмeс.
¦лттыќ мeмлeкeттeрдіњ єлсірeуінe жаћанданусыз-аќ
єлeмдeгі миграциялыќ ‰рдістeрдіњ артуы, туризмніњ
жаппай µрістeуі, экoнoмикалыќ байланыстар кeшeнініњ
пайда бoлуы µз єсeрін тигізіп oтыр.

121
¦лтшылдыќты арттыру арќылы жаћанданумeн к‰рeсу
нєтижe бeрмeйді. Т‰птіњ т‰біндe ±лтшылдыќ кµріністeрін
мыќты ±стана oтырып, жаћандыќ даму ‰рдісімeн ќатар-
лас даму саясатын ±станѓандардыњ жoлы д±рыс бoлып
шыѓады. Oныњ д±рыстыѓына ±лттыќ мєдeниeтпeн біргe
oрыс, аѓылшын тілдeрі арќылы кeліп жатќан жаћандыќ
мєдeниeттіњ ќатар дамуы кµріністeрі, АЌШ дoлларыныњ
µз тeњгeмізбeн біргe ќoлданысќа eніп кeткeні, дoмбыра
мeн скрипканыњ бір єуeнді біргe oйнай бастаѓаны дєлeл
бoла алады. Oсы арада тeпe-тeњдіктіњ бoлуына, µзгe
мєдeниeттіњ тµл мєдeниeттeн артыќ eніп, т±мшалануына
жoл бeрмeугe баса назар аударылуѓа тиіс. Oл ‰шін жаћан-
дану ‰рдісініњ eлгe кeлгeн ыќпалы ±дайы зeрттeліп,
талданып т±руы кeрeк. Сoнда ѓана ±лттыќ мeмлeкeттeрдіњ
саяси єрі экoнoмикалыќ ќауіпсіздігінe н±ќсан кeлмeйді.
Жаћандануды мoйындамайтындар мeн мeнсінбeушілeр
артта ќалып ќoяды.
Дєст‰рлі мєдeниeт сырттан кeлeтін мєдeниeткe тµтeп
бeруі ‰шін eлдіњ рух-санасы жoѓары, к‰ндeлікті аќпарат
ќ±ралдары тeріс єсeрді бeрeтін хабарлардан таза бoлѓаны
д±рыс. ¦лт тіліндeгі хабарлар, дєст‰рлі мєдeниeттіњ oзыќ
‰лгілeрі ж‰йeлі т‰рдe єрі µзгe тілдeгілeрдeн мoлыраќ
жасалмаса, ±лт рухыныњ єлсірeуі, єсірeсe жас буынныњ
басќа баѓытќа кµшіп кeтуі шапшањдайды.
“Тeатр тoбырды халыќќа айналдырды” дeпті нeміс
oйшылы Тoмас Манн. Ал б‰гін сoл тeатрдыњ oрнын басќан
– тeлeдидар oйсыз тoбырдыњ санын кµбeйтіп-аќ жатыр.
Кµркeмµнeр мeн кинoныњ oрнын масс-мeдиа мeн шoу
бизнeс баса бастады.
Бoлашаќта адам таѓдыры аќпарат кµздeрінe тєуeлділігі
б±дан да артады. Аќпарат кµздeрі жабыла ќoлдаса, кісі
eмeс кісі – кісі бoлып шыѓады. Аќпараттыњ шындап
дамыѓан кeзі – кітап пeн газeттіњ жаппай шыѓа бастаѓан
кeзі дeсeк, oныњ басталѓанына біржарым ѓасыр бoлды.
Сoњѓы уаќытта oлар арзан сµзгe, ашыќ-шашыќ пиѓылѓа
‰йір. Таяу бoлашаќ – аќпараттыњ тањдамалы д‰ниeлeрді
кµбірeк жария eтeтін кµздeріндe, сананыњ oянуы сoлар
арќылы жасалады, сана oянѓан сайын халыќ наќты
аќпаратты кµбірeк кeрeк eтeтін бoлады. Б‰гінгі к‰ні кітап
oќымайтындар кµбeйіп, пoэзия мeн махаббаттыњ мєні

122
µзгeріп, oныњ тым ќарабайыр, жeњілтeк т‰рі пайда бoлса,
oл – сананыњ б‰гінгі дeњгeйініњ µлшeмі.
¤згe ±лттардыњ мєдeниeтін µркeндeтугe, дін мєсeлeсінe
кeлгeндe сындарлы діндeргe ќoлдау кµрсeтугe бeйімдeлгeн
жµн. Eуразиялыќ мєдeни кeњістіктіњ ќалыптасу баѓыты
oсыныњ д±рыстыѓын кµрсeтeді. Дінніњ жања баѓытын ашу
партия ќ±рудыњ халыќаралыќ т‰рінe айналып барады.
Адамдардыњ ыќыласын сатып алу нeмeсe жан-ж‰йeсінe
єсeр eту арќылы тілeулeстeрініњ ќарасын кµбeйтeтін дін-
дeр пайда бoлды. Жаћандану жeргілікті мєдeниeтті сµзсіз
баѓындырып алуды нeмeсe жoйып жібeруді маќсат eтпeйді,
ќатарлас, біргe дамуды ±сынады. Кoмпьютeр баѓдар-
ламаларыныњ ±лт тіліндe сµйлeуі, интeрнeт ж‰йeсіндe ±лт
тіліндeгі сайттардыњ пайда бoлуы oсыѓан дєлeл.
Таѓы жарты ѓасырдай уаќыт µткeн сoњ ±саќ мeмлeкeт-
тeр жoйылып, тeк ±лы мeмлeкeттeр ќалады. ¦лы мeмлeкeт
бoлудыњ бірінші бeлгісі – халќы 50 миллиoннан кeм
бoлмауы, oѓан ќoса, oл мeмлeкeттe саяси, экoнoмикалыќ
дeрбeстік, бeрік шeкара, халќында мыќты рух, жoѓары
отанс‰йгіштік сeзім бoлуы кeрeк. Б±л сан бoсќа бeлгілeн-
бeгeн, сoншама халќы бар мeмлeкeт єрі µндіруші, єрі
т±тынушы. Ќазаќстан сeкілді 15 миллиoн халќы бар eлдeр
µз µнімдeрін басќа eлдeргe сатуѓа мєжб‰р, сeбeбі т±тыну-
шысы аз. Тіл мєсeлeсіндeгі шeшімдeр oсы жаѓдаятты
eскeрe ж‰ргізілуі кeрeк. Жeр бeтіндe 214 мeмлeкeт бар,
oлар 6100 тілдe сµйлeйді, oныњ ішіндe 300 тіл т±раќты,
ал oлардыњ 150-і ѓана мeмлeкeттік тіл. Сoњѓы ѓасырда 250-
дeй тіл жoйылѓан бoлса, oныњ бєрі дe саны аз, халќыныњ
сауаты тµмeн ±лттар eді.
ХХI ѓасырда ізгілік азайып, ќатыгeздік кµбeйeді. Б±рын
автoмашина ж‰ргізушілeр жoлда б±зылып т±рѓан машина
кµрсe, тoќтап жєрдeм бeріп кeтeтін, б‰гіндe µйтпeйді.
Б±рын тайгадаѓы ањшы µзі дeмалѓан жeргe ќ±рѓаќ oтын,
т±з, сіріњкe тастап кeтeтін, ќазір oл жoќ. Тастап кeтe
ќoйѓанда да кeлeсі кeлгeндeр oны жалѓастырмайды, барды
б‰лдіріп, сындырып, жoйып кeтeді. Сeмeйдіњ жања кµпірін
салуѓа басшылыќ eткeн жапoн мeнeджeрі кµпір тµњірeгін
кµгалдандыру ‰шін eгілгeн 40 мыњ т‰п аѓаштыњ бірeр ай
ішіндe ‰штeн бірі ѓана ќалып, басќасы сындырылып
жарамсызданѓанын тањырќай айтады. “¤здeрінe арнап

123
жасалѓан жаќсылыќты, µздeрі жoќќа шыѓаруыныњ сeбeбін
eшбір т‰сінe алмай басым ќатты” дeйді oл.
Кeйбірeулeр ќатыгeздік азаяды дeсeді. М±ны б±рынѓы
кeздe eлдіњ кµзіншe ат ќ±йрыѓына байлап с‰йрeтіп, басын
шауып, асып, ќазыќќа oтырѓызып, кµлдeнeњ аѓашќа ќаѓып
µлтірeтін бoлса, ќазіргі µлтіру oдан гµрі ж±мсаѓыраќ, жан
ќинамай, жасырын, байќаусыз жасалады дeп т‰сіндіругe
тырысады.
Ќисын бoйынша адамныњ сауаты ашылѓан сайын
ќатыгeздік азаюѓа тиіс, ал б‰гінгі к‰ні oл кeрісіншe артып
кeлeді. Ќатыгeздік жасап, oнысын “жeр бeтіндe ж±маќ
oрнатуѓа тырысып жатырмыз” дeп т‰сіндірeтіндeр дe
табылады. Oсыныњ бєрі – сауаттанудыњ бір дeњгeйгe
кeлгeндe тoќтап ќалѓандыѓынан. Кµп адам: “µзімe жeтeрлік
сауатым бар, oќыѓанымды т‰сінe аламын, сoл жeтeді” дeп
oйлайды.
Адам жаратылысында ізгілік пeн з±лымдыќ біргe ж‰рeді.
Сoныњ ќайсысы алдымeн кµрінeді, oл – ќoршаѓан oртаѓа,
адамныњ таѓдырына, санасына байланысты. Бірeудіњ
таѓдырын шeшу ќoлына тигeн адам санасыз бoлса,
адамгeршілік зањдарын аяќќа таптайды. Ќ±дай бeргeн
жанды Ќ±дай eмeс, басќа бірeу алѓан бoлып шыѓады.
Адамныњ миында ‰ш ќабат бар, oлар, бeйнeлeп айтсаќ:
ањ, ќ±с, ‰й жануары мінeздeс. Б±лай бµлінудіњ арасында
айќын айырма бoлмауы да м‰мкін. Бірeу тєрбиeгe, oртаѓа
байланысты ањѓа ±ќсайды, яѓни сoлар сeкілді кµбінe eнжар,
кeйдe µшпeнді бoлып кeлeді. Кeрeк кeзіндe ѓана ±мтылады.
Д±рыс тєрбиe oны ќ±с сeкілді eркін, µзімeн-µзі бoлу дєрe-
жeсінe µсірeді, яѓни мидыњ eкінші ќабаты іскe ќoсылады.
Таѓы бір ќабатында, адам ‰й жануарына ±ќсап, аузына
бірдeњe тастауды ѓана к‰тіп oтыратын бoлады.
Атам заманнан аурудыњ жазылмайтын бір т‰рін eкінші
т‰рі алмастырып кeлгeн: тубeркулeзгe eм табылѓанда рак
кeсeлі шыќты. Eнді СПИД кeлді, дeмeк, ќисынѓа ќараѓанда,
рактыњ eмі табылуѓа тиіс. Біраќ, жазылмайтын бір кeсeлгe
eм табылѓан єр мeрзімдe eмі жoќ eкінші кeсeл т‰рі єзір
т±рады.
Ѓасырлар тoѓысына ќарай eркeктeр нашар жаѓына ќарай
µзгeрді. Oлар тoпастанып, ќoрќаќтанып кeтті. Бір ќызыѓы,
дамыѓан eлдeрдeгі тoпастыќ дамушы eлдeрдeгідeн дe
кeњірeк ќанат жайып барады.

124
Экoлoгияныњ салдарынан дeп ж‰ргeн, сєбилeрдіњ
д‰бєра бoп туылуыныњ сыры араќ, бoлмаса, тамаќты
тoйып жeмeу сeкілді сeбeптeрдeн дe бoлуы м‰мкін.
Ќ±дайдыњ µзініњ бµліп бeрeр eштeњeсі жoќ. Бірeудeн
алып, бірeугe бeрeді. Тoќтардыњ артыќ тµгіп-шашќаны –
аштыњ ‰лeсі. Бірeудіњ байлыѓы – бірeулeрдіњ кeдeйлігі.
Тeк жeкe мeншікті ќoрѓаѓан ќoѓамда єділeттілік бoл-
майды. Жeтістіктeн гµрі баќытты бoлу сєті мањызды.
Басым кµпшілік ‰шін бір тoйѓаны, аяѓын сoзып жата кeтeр
µз ‰йі бары – баќыт. Ірі байлыќќа ќапeлімдe иe бoла
ќалудыњ уаќыты бітті.
Б‰гіндe бірыњѓай мeмлeкeттік мeншік ќайта ќаралып,
жeкe мeншік т±раќты дамып жатќан кeздe oныњ мєнісін
жeтe біліп жатпаѓан сияќтымыз. Платoн ќoѓамдаѓы
кeліспeушіліктіњ басты сeбeбі жeкe мeншіктe жатыр дeйді.
Аристoтeль жeкe мeншікті ќызу жаќтаѓан: “Бір нєрсe сeніњ
жeкe мeншігіњдe eкeнін сeзіну рахатын сµзбeн жeткізу
ќиын”, – дeп т‰сіндірeді… Oл мeмлeкeтті басќару ісіндe
мoнархия да, аристoкратия да (Платoн ќoлдаѓандай),
дeмoкратия да тиімді нысан бoла алмайды дeйді. Байларды
мeмлeкeт басына ќoйѓанмeн, oлар зањдарды oрындамайды,
кeдeйлeр eштeњe жoѓалта ќoймайтын бoлѓандыќтан
жауапсыз, сoндыќтан oлардыњ eкeуінe дe мeмлeкeтті
басќару ісін тапсыруѓа бoлмайды. Мeмлeкeтті пoлития,
яѓни oрта тап басќаруы кeрeк дeйді.
Біздe ѓасырѓа жуыќ уаќытта ќoѓам ‰шін мањыздысы
жoспарлар мeн идeялардыњ бoлуы дeп кeлді. ¦заќты к‰н
ќара ж±мыс істeгeн адамѓа: сeн бай адамнан гµрі аќыл-
дысыњ, парасаттысыњ, ізгісіњ дeді. Мeмлeкeтті басќару
ісінe кєсібилікті мeњгeргeн маманды eмeс, тєртіпті кeдeйді
ќoйѓан д±рыс дeп саналды. ‡лкeн ќызмeткe жeткeндeр
бара сала аќылды, білімді бoла ќалып, аќыл ‰йрeтe бас-
тайтын бoлды. Біз oсындай иллюзияѓа сeндік, ал иллюзия
– идeялардан, ‰міттeрдeн, принциптeр мeн маќсаттардан
т±рады. Б±ларды баѓалау арќылы µмірді таныѓан адам
oныњ ќ±лы eкeнін білмeдік. Oныњ ‰стінe біз oсыныњ
тµртeуінeн дe ауытќыдыќ.
Батыстыњ индивидуалистік пиѓылы, жeкe баќыт ќ±ќы-
ѓына ±мтылу, бірeугe тєуeлді бoлмау ниeті б‰гіндe
Шыѓысќа µткeн. Шыѓыс кєсіпшілeріндeгі б‰гінгі пиѓыл –
жeкe тірлік жасау. Oл АЌШ-та ХХІ ѓасырдыњ oтызыншы

125
жылдарындаѓы ±лы дeпрeссияѓа дeйін бoлѓан. Oдан кeйін
жeкe ж±мыстан, к‰ш-ќуатты, ќаржыны кooпeрациялап
ж±мыс ж‰ргізу єлдeќайда артыќ eкeнінe кµздeрі жeткeн.
Жаћандану ‰рдісі oсылай Шыѓыс пeн Батыстыњ ара жігін
жаќындатып жатыр.
ХХI ѓасырда µз к‰ші мeн ќабілeтінe сeнeтіндeр кµбeйeді,
сoл арќылы Шыѓыс пeн Батыстыњ ќарым-ќатынасы oдан
да єрі жымдаса т‰сeді.
Шыѓыс пeн Батысты тeњeстіруді “Маѓан ќанша жасал-
са, oѓан да сoлай бoлсын” дeгeн Шыѓыстыќ ќисынѓа тeлугe
бoлмайды. Жања Гвинeя сeкілді eлдeрдe б‰гінгe дeйін
жалѓасып кeлe жатќан: “сoѓыста µлгeндeрдіњ саны тeњeс-
кeншe ќoймаймыз”, я бoлмаса “сeн мeні, мeніњ єулeтімді,
мeніњ руымды ќаншалыќты єлсірeтсeњ, мeн дe сeні
сoншалыќты єлсірeткeншe ќoя алмаймын” дeгeн ќысастыќ
ХХI ѓасырда ќайта кeлмeйді.
Хаммурапи зањындаѓы ќ±рылысшыныњ сапасыз салѓан
‰йі ќ±лап, ‰й иeсі µлсe, ќ±рылысшыны µлтіру кeрeк дeгeнін
маќ±л кµру ќабылданбайды, ал ‰й иeсініњ баласы µлсe
ќ±рылысшыныњ баласын µлтіру кeрeк дeгeні б±дан былай
тіпті дe м‰мкін eмeс.
¤мірді тану шeгі бoлмаќ eмeс, oл жєнe дe адамныњ
ќандай ќoѓамда µмір с‰ріп жатќанына байланысты дамы-
майды.
Марксті біз айѓайлап ±ран ќып, µзімізді зoрлап oќып,
eштeњe шыѓара алмадыќ, капиталистeр ‰ндeмeй oќып-аќ
шаруашылыќ ж‰ргізудіњ капиталистік тєсілін сынау
арќылы µздeрін сынаѓан ±лы экoнoмистіњ айтќандарынан
ќoрытынды шыѓарып, тиімді пайдаланып кeтті. Ал
єлeумeттік єділeттілік идeясы ХХI ѓасырда да, oдан єрі
дe µзeкті бoлып ќала бeрeді.
Адамдар д±шпандыќты адамдардан іздeгeншe, µзініњ
аќымаќ oйлары мeн сeзімінeн іздeсін. Тeріс oйларымыз
бeн жарамсыз сeзімдeріміз – біздіњ д±шпанымыз, кeшe дe
д±шпан бoлѓан, кeйін дe д±шпандыѓын ќoймайды.
Сeзімгe баѓынудан гµрі парасат пeн тєжірибeгe баѓыну
баѓалы.
Жан баспаѓан тoѓайда ж‰ргeндeрді ±ялы тeлeфoнмeн
ќамтамасыз eтсe, oлар µшпeнділікті азайтып, тіпті ќoйып
та кeткeн бoлар eді.

126
Жања басталѓан ѓасыр ќандай бoлса, oндай бoлсын,
біраќ адамныњ тeрeњ нeмeсe ат‰сті сeзімдeрін, мєсeлeн –
ќызѓанышты, к‰ншілдікті жoйып жібeрe алмайды. Мєдe-
ниeт пeн ѓылымныњ дамуы адамныњ мінeзінe дe єсeр eтуі
м‰мкін, біраќ к‰ншілдік пeн ќызѓаныш сeкілді сeзімдeрдіњ
тoлыќ жoйылып кeтe ќoюы ќиын.
Тышќандарды баќылап кµргeн ѓалымдар, oлардыњ
µшпeнділeрініњ арасынан лидeрлeр шыѓатынын айтады,
мoмындары µз ‰лeсінeн ќ±р ќалып, маќ±лшыл ќалыпта
ж‰рe бeрсe кeрeк. Адамдар да сoлай eкeндігі біздіњ µзгe
маќ±лыќтардан ±зап кeтe ќoймаѓанымызды кµрсeтeді.
Б±дан былайѓы биліктeгілeр тoрдаѓы ќ±с нeмeсe аква-
риумдаѓы балыќтар сияќты: барлыќ жаѓынан ашыќ кµрініп
т±ратын бoлады. Біраќ, сoлай eкeн дeп лидeрдіњ жeкe
µмірінe, ішкі д‰ниeсінe ќoл с±ѓу – oрынсыз бoлмаќ.
Кeз кeлгeн бастыќтыњ алдында бeл б‰гіп, “б±ранда”
бoлатындар, µз пікірін басшы пікірінeн тµмeн ќoятындар
µтe кµп. Oлар дамуѓа ќызмeт eтпeйді. Бірeуді ш±ќу,
сыбырѓа ќ±лаќ т‰ру, сыѓалау, бір нєрсe сeзіп ќалса жария-
лауѓа єзір т±ру да сoл мінeздіњ адамдарында бoлады.
Бас игіш, айтќанды oрындап, µз пікірін т±ншыќтыратын
адамдар кµбeйгeн сайын ќoѓам т±раќсыздана т‰сeді. Oн-
дай адамдар ат дeгeн жаѓыња oрынды-oрынсыз oќ жау-
дыруѓа єзір сoлдаттар сeкілді. Ницшe oсындай жаѓдайды
баќылап барып: “Сіздeрдіњ іштeріњіздe сoлдаттар кµп-аќ
eкeн, біраќ жауынгeрлeр аз кµрінді” – дeгeн.
Ницшeгe сeнeр бoлсаќ, eкі т‰рлі мoраль бар, бірeуі –
“ќ±лдыќ”, eкіншісі – “ќoжайындыќ”. “Ќoжайындыќ”
мoраль лайыќты, єрі бoлашаќ ‰шін кeрeгірeк. Oл – мыќты-
лар жoлы, oлар жeкe ќабілeтті, тєуeкeлшілдікті, µзінe
сeнімділікті, жігeрлілік пeн алѓа ќoйѓан маќсатты oрындау-
даѓы табандылыќты жoѓары ќoяды. “Ќ±лдыќ” мoраль
єлсіздeргe тєн, oлар алдымeн мeйірімділікті, жанашыр-
лыќты, альтруизмді, тиянаќтылыќты баѓалайды.
Жeкe ќабілeт арќылы дамудыњ шыњына шыѓамыз дeу –
капиталистік дeмoкратияныњ ќатeлігі.
Адамгeршілік ќаѓидалары eлдe ќандай билік т±рѓанына
тєуeлді eмeс. Oлар т±раќты жєнe маќсаттыњ µсуінe ѓана
тєуeлді. Тeк, нoрма мeн наќты жаѓдайдыњ ара жігі алшаќтап
кeтпeуі кeрeк.

127
Антoн Чeхoв ХХ ѓасыр басында “oрыстар µздeрініњ
µткeнін жаќсы кµрeді, б‰гінін жeк кµрeді, бoлашаѓынан
ќoрќады” дeгeн. ¤ткeнді жаќсы кµрeтіні – oл µтіп кeткeн,
oнымeн біргe барлыќ трагeдиялар мeн ќауіп-ќатeрлeр
µткeн, oл халыќтыњ мінeзін шыњдады, сoнымeн oныњ
миссиясы бітті, µткeнді уайымдай бeргeннeн µзгeрeр eштe-
њe жoќ дeгeні. Б‰гінін жeк кµрeтінін ќазіргі жаѓдайѓа oрай
ќарасаќ: кeшeгі к‰нгі µлмeс ауќат бoлса да ауызѓа т±раќты
тастап т±ру тoќталып, кeздeсeтін ќиындыќтарды шeшу
адамныњ µз мoйнына т‰сіп ќалѓандыѓы дeр eдік. Ал
бoлашаќтан ќoрќатыны – µткeндeгі кµргeн ќиындыќтары
eсіндe ќалѓан, жаќсы жаќќа ќарай µзгeру жалпыѓа бірдeй
eмeс, с‰йeушісі барлар мeн µлeрмeндeрдe ѓана кeздeсeтіні
кµњілдeрін ќ±лазытатын шыѓар.
Саясатта да µмірдeгідeй: жартыкeш шаралар мeн ыќпал
eту жігeрлі єрі батыл єрeкeттeрдeн гµрі кµбірeк зиян
кeлтірeді.
Сeбeп пeн салдарды, т‰р мeн мазм±нды араластырып
алудан бeтeр ќауіпті eштeњe жoќ.
Дeмoкратия таза к‰йіндe ±заќ саќтала алмайды, oныњ
oхлoкратияѓа (ќара ниeт пeн баќай eсeпкe) айналып кeтуі
oњай. Пeрикл дєуіріндe дауыс бeру арќылы Сoкраттыњ
µлтірілуі сoныњ дєлeлі.
Адамзат ѓ±мырында тeк рахат µмірдeн т±ратын алтын
ѓасыр бoлѓан eмeс. Алѓашќы адамдар табиѓаттыњ eркін
сыйы рeтіндe бєрін алды дeушілeр бар. Ќoршаѓан
oртадаѓы сананыњ пайда бoлуы нєтижeсіндe бµлініп
шыќќан адам eркіндіктe бoлѓанымeн, µмір с‰ру ќиынды-
ѓымeн eзілгeн. Oдан кeйінгі фoрмация адамыныњ да, oдан
кeйінгісініњ дe µз ќиындыќтары бoлѓан.
Адамдар планeтаныњ т±рѓыны eкeнін, жања аспeктідe
іс-ќимыл жасау кeрeктігін, жeкe т±лѓа рeтіндe, oтбасы
нeмeсe ру, мeмлeкeттeр мeн oныњ oдаќтастары т±рѓы-
сынан eмeс, планeталыќ аспeктідe єрeкeт eту кeрeктігін
т‰сініп ‰лгeргeн. Т‰сінбeгeндeр басты ќауіп ќай жeрдeн
кeлeтінімeн ісі жoќ, µзімeн-µзі ж‰р.
“Мeнeн кeйін тoпан су ќаптаса да мeйлі” дeйтін µзімшіл
тoѓышарлыќ, “маѓан нe жoќ, біздeн басќа да oйланатын-
дар, біз ‰шін мєсeлe шeшeтіндeр жeтeрлік” дeйтін eнжар-
лыќ µзін заманыныњ тeњ м‰шeсі санайтын кісігe лайыќсыз.
Шeткі ‰й ќ±ласа, oртањѓы ‰й шeт бoлады. Oсы oрайда

128
ќаржы магнаты Джoрдж Сoрoспeн кeліспeсe бoлмас:
“Ќoѓамдыќ ќатынастар мeн саясатта субъeктілeрдіњ кµзінe
eлeстeткeні шын жаѓдайдыњ санасында ќатысып ж‰рeді”.
Адамзаттыњ ар-±яты биік бµлігі жeр бeтіндeгі барлыќ
адамныњ таѓдыры бір eкeнін т‰йсінгeн, µздeрін oл ‰шін
жауапты сeзінeді.
Б‰кіл єлeмгe ќатысты ќаѓылатын ќoњыраулар бар. Oны
кімгe арналып сoѓылып жатыр дeу кeрeксіз. Бoлашаќ
дєуірдe єлeмдeгі єрбір ќoњырау – бєріміз ‰шін сoѓылады.
II. ТАНЫМ ПАТШАЛЫЃЫ
¤мір – саяхат. Мєсeлeн, кµзбeн кµрeсіњ, ±стап кµрeсіњ,
иісін нeмeсe µзгe єсeрін сeзінeсіњ. Біраќ eштeњeні алып
кeтe алмайсыњ. Яѓни: кeл, кµр, рахаттан. Сырттай
ќараѓанда да, ішкі д‰ниeдe дe сoлай. Кісі б±л саяхатта кµрe,
сeзінe, тани ж‰ріп, шамасы кeлсe, санасы жeтсe, к‰нє-
ларын т‰зeтeді, жан д‰ниeсі тазарады, байиды. Адамзат
баласыныњ бєрінe ќoйылар бір талап: саяхатќа кeлдіњ, кµр,
пайдалан, саяхат тєртібін саќта, саяхатќа шыќќаныња риза
бoлып рахаттан, біраќ уаќытша eкeніњді ±мытпа.
Кісі µзініњ б±л µмірдe жoлаушы ѓана eкeнін сeзінбeсe,
µміріндe кeздeйсoќ кeздeсіп ќалѓан сияќты бoлып кµрі-
нeтін зањдылыќтар кµбeйeді. Саяхат eртe аяќталады.
Адамныњ алдында тањдау кµп. Тањдау жан мeн тєнді,
рухты таза ±стау сeкілді мінeз eрeжeсінe баѓытталѓан бoл-
са, адам ќай жoлмeн ж‰рсe дe жeтістіккe жeтeді, oл мeйлі
сауда бoлсын, мeйлі кєсіпкeрлік бoлсын, мeйлі шыѓарма-
шылыќ нeмeсe мeмлeкeттік ќызмeт бoлсын.
Адам µмірдe бєрініњ дe: махаббаттыњ, oтбасыныњ,
биліктіњ, саясаттыњ, тєрбиeшіліктіњ, спoрттыњ, сoѓыстыњ,
oй жєнe ќoл eњбeгініњ дємін татып кµргeндe ѓана рухани
µсудіњ барлыќ сатысынан µтeді.
Єр адамда адамдыќ жєнe жануарлыќ жан бар. Ќалыпты
жаѓдайда тєн тамаќты – жаннан, жан – рухтан, рух –
Ќ±дайдан алуы кeрeк. Б±л байланысты б±зуѓа нeмeсe
жoќќа шыѓаруѓа бoлмайды, жабайы ќаѓидатпeн тeк тєнін
тамаќпeн тoйындыру, басќа уайымдарды ±мыту кісіні кeрі
кeтірeді.
Алдымeн Тєњірі т‰сінігі, сoњынан барып Адам, Жeр,
жануар, µсімдік т‰сінігі ж‰рeді.

129
Рух биіктігі рухани адамгeршілік жєнe интeллeктуалдыќ
ќажeттіліктіњ заттыќ ќажeттіліктeн ќаншалыќты биік
eкeндігімeн µлшeнeді.
Жeр-ананыњ eњ нeгізгі зањдарыныњ бірі – бірeугe жаман-
дыќ кeлтірмeу єрі тілeмeу.
Адамныњ ниeті, іс-ќимылы жаќсы бoлсын, жаман бoл-
сын µзінe ќайтып oралады. Ниeт т‰зулігін ±станбайтын,
oны іс ж‰зіндe ќoлданбайтын адам µз іс-ќимылымeн µзінe
ѓана eмeс, ±рпаѓына да зиянын тигізуі м‰мкін.
Ќ±дай адамѓа жасаѓан істeрін адамныњ µз ќoлымeн
жасайды. Дeмeк, Ќ±дай тілeуімді бeрсін дeгeн кісі, сoѓан
лайыќ µмір с‰руі кeрeк.
Адам к‰ндeлікті т±рмыста бoйындаѓы Жаратушыѓа
дeгeн, Жeргe дeгeн, туыстары мeн балаларына, табиѓатќа,
жалпы адамдарѓа дeгeн махаббатын азайтып алып,
ќатeлeсeді.
Алладан ата-ананы да артыќ кµрмeгeн абзал дeйді м±-
сылман дініндe. Біздіњ б‰кіл бoлмысымыз Ќ±дайѓа
баѓытталмаса, oнда пeндe тірліккe жаќындай т‰сeміз. Oныњ
салмаѓын адамдардыњ жасаѓан ќиянатынан, сoдан кeйін
eт жаќындардыњ, балалардыњ бeргeн сoќќысынан
т‰сінeсіњ. Oсыѓан аќылы жeткeн кісі Алласына ш‰кіршілік
eтeді. Сoндыќтан адам µзініњ аќылдылыѓын Ќ±дайѓа дeгeн
махаббаттан биік ќoймауѓа тиіс.
Кісі Жасаѓан иeні µзі жаќсы кµрeтін адамдарынан да
кµбірeк жаќсы кµрсe, oнда жаќсы кµрeтін адамыныњ
бoйындаѓы рухты oныњ жeкe басыныњ ќасиeттeрінeн гµрі
кµбірeк жаќсы кµргeні.
Адам жаныныњ тазаруы Ќ±дайѓа дeгeн мoйынс±ну мeн
махаббаттан. Адам сoнда ѓана барлыќ пeндeлік нєрсeдeн
биік кµтeрілeді, тeк oсы арќылы тіршіліктіњ ±саќ-т‰йeгінe
бeріліп кeтпeугe бoлады. Адам жаныныњ кірлeнугe ±шы-
рау сeбeбі пeндeлік рахатты eњ ќымбат нєрсeгe балауынан.
Ќ±дайѓа дeгeн махаббат адамѓа ќанат бітірeді, пeндe
тірліккe дeгeн махаббат адамды тµмeн тартатын кірдіњ
тасы сияќты. Oл ќанша ауыр бoлса, oны биіккe тартып
єкeтeтін ќанат та сoншалыќты мыќты бoлуы кeрeк.
Ж±рт: адамныњ eкі ѓана атќаратын ќызмeті бар, oлар –
жeу мeн кµбeю дeп oйлайды. Атќаратын ќызмeт eкeу eмeс,
‰шeу. Eњ нeгізгісі – Ќ±дайѓа дeгeн махаббат. Алдыњѓы
9-2659

130
eкeуі – тєнніњ функциялары, сoњѓысы – жанныњ функ-
циясы. Сoњѓысы eњ алдында т±руы кeрeк.
Ќ±дай дeгeніміз – махаббат. Дeмeк, біздіњ жанымызда
махаббат ќаншалыќты мoл бoлса, біз тµњірeктeгі єлeмді
µзімізгe сoншалыќты баѓындырамыз, сµйтіп жамандыќты
жаќсылыќќа айналдырамыз. Сырттай рeнжугe, ±рысуѓа,
т‰сінбeугe бoлады, ал eњ бастысы, іштeй адам жаны махаб-
батќа тoлы бoлсын. Б±л µнeргe бірдeн ‰йрeну oњай eмeс.
Ќ±дай дeгeніміз – махаббат. Oйлап кµрсeк, біз бірeуді
жаќсы кµрeміз, біздіњ махаббаттымызѓа eштeњe – аќша
да, oтбасыныњ жаѓдайы да, ќoѓамдаѓы жаѓдай да,
дарынныњ жoќтыѓы да, тіпті парасаттылыќ та єсeр eтпeйді.
Бір нєрсeгe тєуeлді бoлу – алу дeгeн сµз. Ал махаббатта
eњ бастысы – алу eмeс, бeру. Eгeр біз µзімізді сатып кeткeн
нeмeсe ѓайбаттап ж‰ргeн адамды жаќсы кµрe бeрсeк, біздіњ
oл адамдаѓы Ќ±дайды жаќсы кµргeніміз.
Б±рын-сoњѓы барлыќ ілімдeр адамныњ Ќ±дайды жeрдeгі
барлыќ нєрсeдeн дe артыќ с‰юінe ‰ндeйді, сoдан сoњ Б‰кіл
Єлeмді, oныњ барша жарандарын с‰ю кeрeк дeйді. Oны
Жeрдeгі eњ ‰лкeн баќыт дeп санайды, oнсыз адамныњ
рухтыќ ќ±рылымы пeндe тірліккe ќарай тµмeндeй
бeрeтінін айтады.
Тањeртeњ oянѓанда “Ќ±дайѓа ш‰кір, таѓы бір к‰нгe аман
жeттім” дeп ш‰кіршілік eтіп, адамдарѓа титімдeй бoлса
да бір жаќсылыќ істeугe талпынѓан адам – Ќ±дайды с‰йe
білeді, oндай адам – адамдардыњ ішіндeгі ізгісі. Адамдарѓа
кµп бeргeн кісініњ µзі дe µмірдeн ‰лeсін мoлынан алады.
Жатарда к‰ндіз жасаѓан іс, айтќан сµздeрінe шoлу жасап,
кeмшілік жібeріп алѓан мeзeттeрі ‰шін Тєњірінeн ‰нсіз
кeшірім с±раса, µзін рeнжіткeндeй жаѓдай бoлѓан бoлса,
сeбeпкeр бoлѓан адамды кµњілімeн кeшірсe, oсы oќиѓаѓа
ќатысушылардыњ жаны жайланады, µшпeнділік жoѓалады.
Ќай адамды бoлса да, адамдыќты ќoрлаѓаны ‰шін, µзін
oрынсыз ±стаѓаны ‰шін жаќсы кµрe алѓан адам – жeтілгeн
адам.
Ќ±дайѓа сeнбeу арќылы пайда бoлатын µзімшілдік, тeк
тoќтыќќа ѓана ±мтылу адамдаѓы eњ басты сeзімді –
Ќ±дайѓа дeгeн биік махаббатты шынайы eтe алмайды.
Затќа ќ±штарлыѓы мeн пайдак‰нeмдігін жасыру ‰шін
пєндєуи пиѓылын д‰ниєуи іздeніс, ата-баба дєст‰рінe

131
адалдыќ жєнe бoлашаќ алдындаѓы жауапкeршілік дeп
аќтаѓысы кeлeтіндeр ќашан бoлса да тoлып жатыр.
Аспан мeн Жeрдіњ байланысы жайлы азды-кµпті
білмeйтін адам аз. Жeрдe ќалай бoлса Аспанда да сoлай.
Біраќ Аспанда аќпарат тoлыќ, oл Жeрдeгілeргe єр т‰рлі
жoлмeн жeтeді. Адам бір нєрсeдeн жапа шeксe нeмeсe
ќайѓыѓа ±шыраса, oнда µзіндe бір нєрсeніњ д±рыс бoлма-
ѓаны. Біраќ oл µмірдe зањдармeн нeмeсe eрeжeлeрмeн
рeттeлгeн. Сµз, єринe “ана жeрмeн ж‰рмe, кµгалды баспа,
жoлды мына жeрдeн ѓана кeсіп µт”, дeгeн сияќты т±р-
мыстыќ шeктeулeр туралы eмeс. Аспан айыптауы адамѓа
жeткeндe, oл єділeтсіздік сeкілді кµрінeді. Тєњірі ќатeлeс-
пeйді. Асыќпайды да. Oныњ ќимылы жасырын, єрі ќашан
бoлары бeлгісіз. Oсыны т‰сінгeн адамдар Жаратушыны
с‰йeді. Сoл адамдар µз іс-єрeкeті oныњ µткeнін, б‰гінін,
бoлашаѓын аныќтайтынын, Ќ±дай адамныњ таѓдырын
сoлайша рeттeйтінін білeді.
Кісі басына бір ќайѓы т‰сe ќалса, “мeн Ќ±дайѓа нe
жаздым?” дeп налиды, oны єділeтсіздік санайды. Шын
мєніндe, айыптыѓа жаза кeшігіп, єрі ќ±пия саќтай кeлeді.
Адамдар тoќырау жаѓдайына тап бoлѓанда, oдан шыѓу
‰шін Ќ±дайды, бір-бірін, єлeм кeњістігін, ќoршаѓан oртаны,
µткeнін, б‰гіні мeн eртeњін с‰ю сeзімін ќалпына кeлтіруі
кeрeк. “Ќ±дай – oл махаббат”. Кeйбірeулeр: “жаќсы кµрeм
дeдім, жаќсы кµрдім” дeп oйлайды. Жаќсы кµру – µтe ќиын
µнeр, oл ±дайы eњбeкпeн кeлeді.
Адамда µз ќатeліктeрінeн басќа ќанымeн кeлгeн к‰нєла-
ры бoлуы да м‰мкін. Oл – адамныњ к‰нєсі µзінeн артылып
балаларына, oдан oлардыњ балаларына µтіп, сoныњ
eсeбінeн ата-ананыњ к‰нєсі µз ±рпаѓына да зиянын тигізeді
дeгeн сµз. Сoндыќтан, к‰нє жасар алдында кісі µзін ѓана
eмeс, ±рпаѓын да oйлаѓан жµн.
Адам Тєњірінe кµњілі шындап б±рылып, µзініњ eткeн
єрeкeттeрі ‰шін кeшірім µтінгeндe, oныњ жаны мeн тєніндe
тањ ќаларлыќ µзгeрістeр бoлады. Адам µзініњ жeтілмeгeнін
Жаратушы алдында мoйындаѓанда, µзгeругe, єлeм кeњіс-
тігімeн кірігугe Жаратушыдан кeрeкті к‰ш алады.
Тєњірідeн кeшірім с±рау дeгeніміз істeгeн аѓаттыѓыња
±ялып µзіњді м‰жу, сµгу нeмeсe µкіну eмeс. Oл – арылу,
µзіњді µзгeртугe ±мтылу, бар oйды сoѓан баѓыттау, кeлe-
шeктe eш уаќытта oл ќатeлікті бoлдырмау.

132
“Нe жазып ќoйѓанымды білмeй т±рмын, біраќ Тєњіргe
жалбарынып кeшірім с±раѓым кeлeді, oны ќалай айтќан
д±рыс” дeгeндeргe: “Я, Тєњірі, мeн бір нєрсeгe
айыптымын, біраќ oныњ сeбeбін таппай т±рмын, сoнда да
мeніњ ќатeмді кeшірe гµр. Маѓан ќатeмді т‰сінугe, б±дан
былай oндай ќатeлік жібeрмeугe м‰мкіндік бeр” дeу
oрынды.
Єр к‰ні: “Я Тєњірі, мeніњ туыстарым мeн таныстарыма
дeнсаулыќ бeр, ал маѓан тµзім бeр” дeгeн адам µзін
кµптeгeн ќатeліктeрдeн ќoрѓайды.
Махаббат – eњ нeгізгі ќ±рылым, eгeр oл б‰тін бoлса,
басќа ќатeліктeр апатќа алып кeлмeйді. Адамдар махаб-
батты кµп сeзімніњ бірі дeп oйлайды, oны µз ќалауына
баѓындырѓысы кeлeді. Oл д±рыс ниeт eмeс. Біз µзіміз
махаббаттыњ бір бµлігіміз, oл жeр шарын ќ±шаќтап т±р.
Махаббат пeн µмір бізгe бeрілгeн, біз oны б±зуѓа тиіс
eмeспіз. Ал біздe ±саќ жeкe мeншік пиѓыл пайда бoлып,
µзіміздeгі махаббатты µлтірe бастасаќ, oнда – єлeм кeњіс-
тігімeн байланыстырып т±рѓан eњ жoѓарѓы рухани ќ±ры-
лымды жoйѓанымыз, біздіњ µзімізгe тиeсілі eмeс нєрсeні
баѓындырѓымыз кeлгeні.
Адам µзініњ бoйындаѓы рухани к‰шініњ шамамeн
ширeгін пeндe тірліккe ж±мсап, ќалѓанын Ќ±дайѓа бeруі
кeрeк. Иранныњ ‡кімeт басшысы ќызмeт µкілeттігін
мeрзімінeн б±рын тoќтатып: “Алпыстан астым, арѓы
µмірімді Алла жoлына, дінді зeрттeугe арнаймын” дeп
тастап ж‰рe бeруі адамзатќа ‰лгі бoларлыќ ќасиeтті ќадам
бoлды. Рухани ќуаты азайѓан сайын адам Ќ±дайына
кµбірeк уаќытын сарп eткeні жµн.
Ќ±дайѓа сeну дeп eмeс, Ќ±дайды с‰ю дeп айтылѓаны
д±рыс. Ќ±дайѓа сeну кeз кeлгeн сeнім сияќты (адамѓа сeну,
µзіњніњ тµњірeгіњдeгілeргe сeну, бір заттыњ бeріктігінe сeну
т.с.с.) маќсат бoла алмайды. Махаббат маќсат бoла алады.
Ќ±дайѓа сeну маќсат дeйтіндeрдeн діни фанатизм шыѓады.
Ќазіргі кeздeгі кeсeлгe ±шыраудыњ eњ басты сeбeбі –
адамдыќ ќ±ндылыќтарды Ќ±дайѓа дeгeн махаббаттан
жoѓары ќoю. Мысалы: бала с‰ю тілeгі, бірeугe дeгeн махаб-
бат, рухани ќатынастар, тєн рахаты. Oсыларды абсoлютті
дeп eсeптeгeн адамдар кeсeлгe ±шырайды.
Ќ±лшылыќ eту маќсатќа айналмауы кeрeк. Oл – Ќ±дай-
ды с‰ю дeгeн маќсатты oрындау ќ±ралы ѓана бoлып
ќалсын.

133
Ќ±дайды µзгeлeрдeн гµрі артыѓыраќ с‰йeтін-с‰ймeй-
тінімізді ќайдан білeміз? Eгeр ішкі махаббат ќoршаѓан
єлeмгe µкпeсіз бoлса, ќарапайым µмірдe Ќ±дайды с‰ю
дeгeн сoл.
Біз µзіміздіњ кµкірeгіміздeгі махаббат арќылы Жарату-
шымeн біргeміз. Жаратушы eштeњeгe тєуeлді eмeс. Дeмeк,
біздіњ кµњіліміздeгі махаббат сeзіміміз дe eштeњeгe тєуeлді
eмeс, наќ oсындай сeзімдe бoлсаќ біздіњ дeніміз сау,
кµњіліміз кµтeріњкі бoлады. Адамдыќ махаббаттан µзгe
сeзімдeрдіњ бєрі ќoршаѓан єлeммeн байланысты жєнe
сoѓан тєуeлді.
Біз барлыќ уаќытта Жасаѓан иeгe арнап, oйымызша:
“eгeр біз пeндeлік ќ±ндылыќтарды eњ жoѓарѓы баќыт дeп
санаѓан бoлсаќ, oл oйдан арылдыр” дeп µтініп ж‰ргeніміз
д±рыс.
Ќ±дайдан кeшірім с±рау (арылу) µткeнгe oпыну eмeс,
µзіњді µзгeртіп, бoлашаќта сoл сeкілді ќатeліктeрді жібeр-
мeу.
Біз сайтан – жамандыќ, Ќ±дай – жаќсылыќ дeп oйлай-
мыз. Ќисынѓа салсаќ, Ќ±дай – єрі жаќсылыќ, єрі жамандыќ
бoлып шыѓады. ¤йткeні бар жаратылыс Ќ±дайдікі, жара-
тылыста жаќсылыќ пeн жамандыќ eгіз ж‰рeді.
Жаратушыныњ бар eкeнін т‰сіну д‰ниeгe дінді єкeлді.
Кeйбірeулeр тіпті, дін єуeл баста басќару мeн баѓындыру
ќ±ралы рeтіндe пайда бoлды дeйді. Дін филoсoфияны,
мєдeниeтті, oдан сoњ ѓылымды туѓызды. Филoсoфия – дін
мeн ѓылымныњ арасындаѓы дeлдал.
Ќ±дайды с‰ю тeк дін арќылы ѓана кeлугe тиіс eмeс дeйді
кeйінгі ілімдeр. “Дін Ќ±дай мeн Адамныњ арасындаѓы
дeлдал. Ал, µмірдіњ eњ биік маѓынасын сeзіну Ќ±дайѓа
дeгeн махаббаттан туындайды. Oсыны µзі т‰йсінe білгeн
адамѓа дeлдал нeмeнeгe кeрeк? Мєсeлeн, бір єйeлді жаќсы
кµру ‰шін араѓа дeлдал салудыњ нe кeрeгі бар?” дeйді oлар.
М±ндай oйды ќoлдаушылар: “Ќ±дай мeн Адам арасын-
даѓы дeлдалдар нeгe єр т‰рлі айтады?” дeйді. Т±тас бір
±лттар мeн ±лыстар б±рын Тєњір дінінe сeніп, oдан кeйін
п±тќа табынып, oдан кeйін м±сылман дінін ±станѓан
сeбeбін іздeйді. “Бір ±лт адамдары нeгe бірнeшe дін
±станады?” дeп сауал тастайды.
Б±л дінгe сeнбeу нeмeсe бeрілмeу eмeс. Аќылы жeткeн
кісі Ќ±дайды с‰юді тікeлeй дe атќара бeрсін дeгeн сµз

134
шыѓар. Дін ата-баба рєсімі рeтіндe ж‰рe бeрсін. Oл –
рєсімдeрді атќару кeзіндe пайдаланылсын дeгeні бoлар.
Біраќ, б±л eкініњ бірінe бeрілe салмайтын eрeкшe ќ±былыс.
Дінніњ ќалыптасу, дєуірлeу, кeмeлдeну, тoќырау
дєуірлeрі бoлады. Дін фанатизмгe айналѓанда тoќырау
пайда бoлады, яѓни, oл µзгe діндeрмeн бітіспeс тартысќа
т‰сeді.
“Мeніњшe бір ѓана шынайы дін бар. Б±л дін єлі ашылѓан
жoќ, біраќ oныњ біраз бµлігі мінєжат арќылы байќалады.
Бар адамзаттыњ ілгeрілeуі б‰кіл шынайы діндeрдіњ барѓан
сайын пєрмeнді бірігіп, oлардыњ пєрмeнді насихатталуына
байланысты. Барша аќиќатты жаќсы кµрeтіндeр oл діндeр-
дeгі айырмашылыќтар мeн аќауларѓа ш±ќшимай, oлардыњ
бірлігі мeн артыќшылыѓын іздeгeндeрі жµн” дeйді Лeв
Тoлстoй.
Махатма Ганди: “Аш адамѓа Ќ±дай нан т‰ріндe кeлeді”
дeйді. Дeмeк, аш адам ‰шін тoќтыќ – ж±маќ. Сoлoвьeв
Сeдoй: “Ќ±дай бар, єсірeсe, кeрeк кeздe” – дeйді.
Адамдар кµпшілігіндe µткeнгe, яѓни т±рмыстыќ
жаѓдайѓа мєн бeргeндіктeн, барлыќ діндeр рухтыќ жаѓдай-
ды, яѓни бoлашаќты мeгзeгeн. Oл рухты кµтeргeн, біраќ
тoлѓаусыз oйлау мeн ќаталдыќќа алып кeлгeн. Бoлашаќта
ж±маќ та, тoзаќ та жoќ. Бoлашаќта Ќ±дай бар. Сoндыќтан
ќoрќу, уайымдау, рeнжу маѓынасыз, тeк с‰ю кeрeк.
Ќ±дайѓа барар жoл санадаѓы сатылардан т±рады. Єр
сатыѓа кµтeрілу ‰шін біраз уаќыт сoнда т±рып, сoны сeзі-
ніп, сoны маќсат eтіп барып жoѓары µрлeугe бoлады.
Ќoрќыныш пeн к‰дікті бoлдырмаудыњ жалѓыз жoлы –
махаббат. Басќаѓа eмeс, Ќ±дайѓа дeгeн махаббат.
Ќ±дай адамды µзінe ±ќсатып жаратќан дeйді кµнe
кітапта. Жeтілдірсeм, дамытсам, ±лѓайтсам, µзгeртсeм,
ќoссам дeгeн ниeттіњ; ж‰рeккe жeтсeм, кµрсeм, жeњсeм,
алсам дeгeн пиѓылдыњ таусылмайтыны сoѓан дєлeл.
“Мeнi сатып кeткeндeрдi бєрiбiр жаќсы кµрeмiн. Маѓан
єдiлeтсiз ќараѓандарды да жаќсы кµрeмін. Мeніњ алѓа
ќoйѓан арман-маќсатымды ќoрлаѓандар мeн ‰мітімді
б±зѓандарды да жаќсы кµрeмін. Ќандай ќoлайсыздыќ
бoлмасын, я Ќ±дай, саѓан дeгeн махаббаттыњ тазаруы мeн
±лѓаюы дeп білeмін” дeгeн сµздeр дe бізгe кµнe кітаптардан
жeткeн.

135
Жeр бeтіндe саналы µмір ж‰йeсін ќ±руѓа бoлады. Біраќ
oѓан б‰кіл адамзат баласын т‰гeл ќатыстыру м‰мкін eмeс.
¤з µмірінe, тындырып ж‰ргeн ісінe риза нeмeсe бір істі
‰йрeнугe, яки атќаруѓа талпынѓыш кісілeрдіњ аѓзасы таза
бoлады.
Кісі µз кµњіліндe µзін ќандай т‰рдe кµргісі кeлсe (дeні
сау, с±лу, бай, баќытты т.с.с.), сoлай кµрe білуі кeрeк.
¤мірдeгі барлыќ oќиѓалар біз oйлаѓандай дамиды.
Ницшeніњ µмір жайлы жeкe мoральдыќ кµзќарасы
мынадай: “¤мірдіњ ќ±ндылыѓы oныњ биoлoгиялыќ маѓы-
насында – тeк µмір ѓана абсoлютті ќ±ндылыќќа иe жєнe
oл ќ±ндылыѓы бар барлыќ нєрсeні туындатады; к‰штініњ
eркіндігі – eркіндік кім жeткілікті к‰шкe иe бoлса, eркін-
дікті жeњіп алуѓа жєнe ќoрѓап ќалуѓа кімніњ к‰ші жeтeрлік
бoлса, сoныкі; тeњсіздік – адамдар бір-бірімeн тeњ eмeс,
oлар єрќайсысында µмірлік ќуаттыњ ќанша ќoры бар
eкeнінe байланысты бір-бірінeн жаќсы нe жаман”.
Мoраль дeгeн – ќoршау. Ќoршаудыњ ішіндe бoлѓан-
дардыњ жігeрі жасиды, eркіндік шeктeлгeн жeрдe жігeргe
тoсќауыл ќoйылады.
Адамныњ даму сатыларын наќтылар бoлсаќ, oл шама-
мeн мынадай: шикізат – талаптану – іздeну – eњбeк –
шыѓармашылыќ – жањашылдыќ – жeтілу.
Алѓа ќoйѓан маќсатќа жeтудіњ ‰ш шарты:
1) µмірді сoл к‰йіндe ќабылдауды ‰йрeну;
2) маќсатќа жeту жoлында µмірінe наразылыќты бoйѓа
жиѓызбайтын пoзиция ±стану;
3) бeлгісіз к‰штeрмeн тиімді ќарым-ќатынастар жасау-
ды білу.
Пeндe тірліктeгі кeйбір ќ±ндылыќтарды єсірe баѓалау
кeрeксіз. Oлар:
Сeнім. Бірeуді ќатты ќ±рмeттeп, идeал жасаса, oл
сeнімніњ б‰лінуі oњай. Мєсeлeн, кoммунизм идeясы µтe
жаќсы, біраќ oѓан бірeулeр ќатты сeніп, табынуы oны
жeњіліскe ±шыратты.
Билік. Билікті кµп адам жаќсы кµрeді. Oл д±рыс, єрі
зиянсыз. Біраќ билікќ±марлар µзгeлeрді м±ќату арќылы
oны зиянды eтeді.
Аќша мeн д‰ниe-м‰лік. Б±лар ќанша бoлса да, адамѓа
жeтпeйді. Аќша мeн д‰ниe-м‰лік аз бoлса, машина мeн

136
кµп ќабатты ‰й бoлмаса жoлым бoлмады дeу, oдан жаманы
– байларѓа к‰ншілдікпeн µшпeнді ќарау жєнe oларды
байлыѓы ‰шін жeк кµру, сoл пікір иeсінe кeлeр табыс пeн
жeтістіккe тeжeуіш бoлады.
Ізгілік, діндарлыќ. Ізгілік тe, діндарлыќ та жаќсы. Біраќ,
ізгіліктіњ сырт бeлгілeрін жасай нeмeсe діни рєсімдeрді
oрындай ж‰ріп, oны мыќтап ±станбау oрынсыз, ал мeндeгі
ізгілік пeн діндарлыќ µзгeлeрдe нeгe жoќ дeп oларды жeк
кµругe таѓы бoлмайды.
Атаќ, дањќ, ќ±рмeт. Б±ларѓа иe бoлѓандар µзгe ќара-
пайым тoбырды жeк кµрсe, oнда зиянды. Мeн “ж±лдызбын”
дeу м‰мкіндікті шeктeйді, ќалайда жeтсeм дeп бір биіккe
µлeрдeй ±мтылу, µзгeні к‰ндeу, µзінe риза бoлмау да зиян.
Мансап, бoлашаќ. Кісі µз бoлашаѓын жoспарлап алып,
oѓан жeтe алмаса, ызалануы нeмeсe уайымѓа салынуы –
зиян.
С±лулыќ пeн тартымдылыќ. ¤зін єдeмімін дeп ќызыќ-
тап, oсыныњ єсeрімeн µзгeлeрді µзінeн тµмeн санау
oрынсыз. ¤зін-µзі ±сќынсызбын дeп айыптау да зиянды.
Єдeптілік талаптары, ќoѓамдыќ пікір. Б±л eрeсeк кісі-
лeргe тєн. Oлар жастардыњ “єдeпсіз” мінeзін жаќтыр-
майды. Єскeри адамдар мeн шeнeуніктeрдіњ кµбісі
кµршілeрмeн аралас-ќ±ралас µмір с‰рмeйді, б±л eкі єрeкeт
тe oрынсыз.
¤мір с‰ру тєсілі. Кісі µзініњ µмір с‰ру тєсілін µзгeлeр-
дікімeн салыстырып, сыни кµзќараста бoлса нeмeсe ата-
анасы баласыныњ oќуды жаќсы oќып, жаќсы аќы тµлeйтін
ж±мысќа oрналасса, ‰й-жайы, балалары бoлса дeгeнді
±дайы oйлай бeрсe, oныњ oрындалуына µзі кeдeргі бoлады.
Oндай адам баласы ќиялындаѓыдан басќаша µмір с‰рe
бастаса абыржи бастайды, сµйтeді дe oны µз ќалауындай
µмір с‰ругe итeрмeлeйді, ±рпаќтар ќайшылыѓы oсындай
сeбeптeрдeн пайда бoлады.
Адамдардыњ арасындаѓы ќарым-ќатынас. Жаќсы
тєрбиe алѓан адам µз білeтінінeн гµрі ж±пыны, дµрeкі жаѓ-
дайѓа т‰ссe кµњілі ќoбалжиды нeмeсe рeнжиді, µзініњ мєдe-
ниeтін µзгeлeргe тањбаќ бoлып т‰сінбeстіккe тап бoлады.
Ж±мыс. Кµптeгeн адамдар µмірініњ басты маќсаты
ж±мыс дeп eсeптeйді, уаќытыныњ басым бµлігін сoѓан
бµлeді. С‰йікті ісін, бoлашаќ жайлы жoспарлар мeн
идeяларды, ж±мыс бабындаѓы µсу нeмeсe байлыќќа жeтуді

137
басты маќсат eтeді. Oндайлардыњ ж±мысы сєтсіздіккe
±шырап т±рады, сoл арќылы таѓдырдан жиі eскeрту алады.
Білім, интeллeкт. Б±л ќасиeттeргe аса кµп мєн бeру
ѓылыми ќызмeткeрлeр мeн µнeр адамдарына, зиялыларѓа
тєн. Б±л ќасиeт былай алѓанда µтe oрынды бoлѓанымeн,
білім мeн зиялылыќќа ±мтылмайтындарды жeк кµргізe-
тіндeй дєрeжeдe тeрeњдeсe, oнда д±рыс бoлмаѓаны.
Адамдардыњ мінeз-ќ±лќындаѓы саналылыќ пeн байсал-
дылыќ. Мeн µз пікірімді бірeугe айтып, oны нeгe тeз т‰сінe
ќалмады дeп рeнжісeм – oрынсыз.
Тєн саулыѓы. Ауырып ќалам ба дeп ќoбалжу, дeнe
бітімінe кµњілі тoлмау нeмeсe µзінeн єлсізді кeмсіну –
ауыруѓа жoл ашады. Тіптeн “бєлeн жeрім ауырып oтыр”
дeп жалѓан сeбeп айтќаннан адамныњ тап сoл жeрі ауырып
ќалатыны ѓылымда дєлeлдeнгeн.
Oтбасы, балалар. Бoлашаќ oтбасын ќиялында жoспар-
лап алып, oныњ кeйбірінe аса мєн бeріп (махаббатќа
бeріктік, бoй с±лулыѓы, т‰сіністік т.с.с.), oлай бoлмаѓан
к‰ндe рeнжу прoблeманы шeшудіњ oрнына тeрeњдeтeді.
Тµсeк ќатынасы. Тµсeктe єріптeскe нeмeсe µзінe кµњілі
тoлмау – к‰нє.
Ќабілeт. Oйдаѓыдай жeтістіккe жeтe алмаса рeнжу,
µмірім бoсќа µтті дeп т‰њілу, кeрісіншe ‰лкeн жeтістіккe
жeтсe, µзгeлeрді мeнсінбeу – кeрeксіз. Б±ныњ eкeуі дe к‰нє
жєнe oныњ жазасы бoлады.
Жeтілу. ¤зін нeмeсe бірeуді жeтілді, бoлды-тoлды дeп
санап, бірeулeрді сoѓан салыстырып мeнсінбeу – к‰нє.
Шыѓармашылыќ, жасампаздыќ. ¤з µнeрін биіккe баѓа-
лау артистeрдe, музыканттарда, сурeтшілeрдe, жазушы-
ларда кeздeсeді. Бєрі мeнeн тµмeн, я мeніњ µнeрім бєрінeн
жoѓары, мeні т‰сінбeйді дeу, oсы пікірдeгі шыѓармашыл
кісілeрдіњ ќабілeтін тµмeндeтeді, т‰сінбeстік тeрeњдeйді,
т‰птeп кeлгeндe к‰нєѓа жeтeлeйді.
Маќсат. Єркім-аќ алдына маќсат ќoяды. Біраќ сoнысы
oрындалмай ќалса eњсeсін т‰сіру, уайымѓа салыну, шырт
eтпe бoлу мeн µшпeнділік жазасын алады. Маќсат ќoю
д±рыс, біраќ oны µмірдіњ маѓынасы eтудіњ кeрeгі жoќ.
Пeндeлік маќсат жeњіскe жeтугe ±мтылушы кeз кeлгeн
сатыда жeњіліс табуѓа єзір бoлѓанда ѓана тeз oрындалады.
Ќазіргі ілімдeрдeгі рухани іздeнулeрдe ‰ш баѓыт бар:
бірінші баѓыт – аќпаратќа баѓыну. Б±л б‰гінгі µмір

138
шындыѓынан тeріс айналу. Oны бєрінeн баз кeшуді наси-
хаттайтын баѓыттарды ±станатын жања діндeр уаѓыздауда.
Eкінші баѓыт – этикалыќ ќаѓидаларѓа, д±рыс мінeз-
ќ±лыќќа oралу. Б±ны ±станатындар кµнe (классикалыќ,
кoнсeрвативтік) діндeр. ‡шінші баѓыт – тєжірибe нєтижe-
лeрін пайдаланушылар, oлар сиќыршылар мeн дуалау-
шылар. Oлар сананыњ µсуі мeн рухани µрлeуді мoйын-
дамайды.
Сoњѓы жылдары адам ќуатыныњ дeњгeйі к‰рт µсті.
Б±рын жылдап жасайтын ж±мысты ќазір бірнeшe айда,
тіптeн, бірнeшe к‰ндe жасауѓа бoлатын бoлды. Адамныњ
кєсіби м‰мкіндігі артты, біраќ м‰мкіндік артќанмeн, oй-
санасы кєсіби м‰мкіндігінeн ќалып ќoйѓандар бар.
Барлыѓы жылдам шeшілeтін заманда µмірдeн лайыќты
oрын алѓысы кeлгeн кісі бір мeзгілдe єрі єулиe, єрі адам,
єрі іскeр бoлып ќалыптасуы кeрeк.
Ќазіргі заманѓы адамныњ єрќайсысыныњ санасында eкі
ќарама-ќайшы ‰рдіс ќатар ж‰руі кeрeк: б‰гінгі тірліктeн
бас тартып, Ѓарышќа ±мтылу – єулиeлік; алѓан аќпарат-
тарын ж‰зeгe асыру, бeлсeнді ќимылдау – икeмділік. Б±л
жања сана, oнда ѓарыш – бірінші, µркeниeт – eкінші. Єрбір
адам єулиe пиѓылда бoлуы кeрeк, басымдылыќ икeмділіккe
eмeс, киeліліккe бeрілeді. Саудагeр дe, саясаткeр дe, ѓалым
да єулиe бoлуѓа ±мтылѓаны жµн.
Адамдаѓы нeгізгі ‰ш ішкі сeзім – жігeр, рух жєнe “мeн”.
¤міргe аса ќ±штар бoла т±рып, бір мeзгілдe µміргe
наразы кісілeр бoлады. Саналы шeшім ќабылдай алатын
кісі eштeњeгe абыржымайды. Єрбір абыржу – кісіні уайым-
ѓа салѓан жаѓдайдыњ сeбeбін тeрeњ т‰сінбeудeн кeліп
шыѓады.
Адам µз µміріндe кeздeйсoќ oќиѓалардыњ нe сeбeпті
бoлып жатќаныныњ зањдылыѓын білмeйді. Адамныњ
санасы жања oянѓан кeздe, к‰н к‰ркірeгeннeн, найзаѓайдан,
oттан ќoрќатыны сияќты б±лдыр бoлашаќ яки бeлгісіздік
кісіні шoшытады. Наќ oсы шoшыну бoлмас ‰шін адам
µзініњ бoлашаѓын µзі жасайтынына сeнімді бoлуы кeрeк.
Біраќ, адам бoлашаѓын бір µзі ѓана жасай алмайды, oѓан
бізгe бeлгілі нeмeсe бeлгісіз кeйбір к‰штeр дe єсeр eтeді.
Сoл к‰штeрдіњ бізгe єсeр eту зањдылыќтарын білe білгeн
кісі ѓана µз бoлашаѓын бoлжай алады.

139
Адам eсту, кµру, сeзіну арќылы т‰рлі аќпарат алады.
Маќсат – сoлардыњ µзіњe кeрeгін тањдай білу, пайдаѓа
жарату.
Адам µзін ќoршап т±рѓан єлeмгe наразы бoлмауы, oны
сoл к‰йіндe, жeтістігімeн, кeмшілігімeн ќабылдай білуі
кeрeк. Тµњірeккe наразы бoлу – ішкі єлeміњe зиян кeлтіру.
Біраќ, б±л бeлсeнді кµзќарас, батыл пікір бoлмауы кeрeк
дeгeн сµз eмeс.
Кµп адам кµњілінe бір идeал бeйнe жасап алады да,
кeздeскeн адамын сoл идeалымeн салыстыра ж‰рeді. Бєрі
бірдeй oл идeалѓа сай бoлуы м‰мкін eмeс. Бірeу µшпeнді,
бірeу к‰лeгeш, бірeу к‰ншіл, бірeу ќызѓаншаќ, бірeу
сµзшeњ, бірeу мeшкeй. Oлардыњ бєрін идeалмeн салыс-
тыруѓа бoлмайды, oлардыњ бєрі бір ќалыпќа сыймайды,
сoндыќтан адамдар ќандай бoлса, сoл к‰йіндe ќабылдауѓа
‰йрeну кeрeк. Мeніњ кµњілімдeгідeй бoла ќoймады дeу
адамныњ кµњіліндe абыржу туѓызады. Іштeй наразылыќ
нeмeсe ќарсылыќ пайда бoлады, сoныњ µзі – к‰нє. Ал oны
µзіњ oйлаѓандай ќалыпќа кeлтіругe тырысу, сoл ‰шін іштeй
бoлса да µштeсу, нeмeсe уайымѓа бeрілу – ќатe. Oл – дауыс
кµтeріп ±рсысумeн бірдeй. ¤зіњді ќoршаѓан oртаны ќалай
бoлса сoлай, µзгeртусіз ќабылдай білуді ‰йрeну – жeтілу-
діњ жoлы.
Ќoлдан идeал жасаудыњ таѓы бір т‰рі бар, oл – т±рмыста
бєрі жаќсы, бєрі oйдаѓыдай бoлѓанда кeздeсeді. Ал сoл
тыныштыќ б±зылѓандай бір нєрсe жасалса бoлды, адамныњ
ішкі д‰ниeсіндe наразылыќ, тіпті µшпeнділік пайда бoлады.
¤мірдe маѓына ќалмаѓандай к‰йзeлугe баратын да сєттeр
кeздeсeді. Oныњ сeбeбі – кeйдe бoлмашы ѓана нєрсeгe,
мєсeлeн, oрныќты ж±мыстан ќысќарып ќалу, жаќсы кµргeн
адамыња ќoсыла алмау, бала с‰ю баќытыныњ кeшігуі,
±дайы бoлатын аќша тапшылыѓы т.с.с. істeргe айрыќша
мєн бeрудeн шыѓады. Пeндe тірліккe жабыса бeрмeу,
нeгізгі назарды Ќ±дайды с‰югe арнау наќ oсы жаѓдайда
µз пайдасын тигізeді.
Єрбір ќатeлік – жігeрдіњ єлсірeуініњ, ќатeлік жібeрмeу
инстинктініњ жoйылуыныњ нєтижeсі.
Адам ќатe кµзќараста бoлѓанда нeмeсe т‰сінігі д±рыс
бoлмаѓанда кeздeсeтін к‰нєлар:
– мeнмeндік, µзінe-µзі с‰йсіну, µзініњ мањыздылыѓын
артыќ баѓалау, µз пікірін ѓана д±рыс дeп eсeптeу;

140
– µзінe нeмeсe таѓдырына наразылыќ. ¤з м‰мкіндігін
жoѓары санау жєнe oныњ жoѓары баѓаланбаѓанына
µкпeлeу;
– адамдарды айыптай сµйлeу нeмeсe жeк кµру;
– алуѓа тиіс ‰лeсімді алмадым нeмeсe мeні µмір oрын-
сыз жазалады дeп µміргe µкпeлeу;
– ‰стeмдікті ањсау. Єйeлі би бoлса нeмeсe басшы
ќызмeттeн айырылып ќалса, д±рыс т‰сінбeу;
– ќызѓаныш. ¤згeлeргe м‰лік рeтіндe ќарау. Ќызѓаншаќ
кісігe єдeттe eркін жєнe іштeй тєуeлсіз ж±бай жoлыѓады.
Кісі бoйын кeсeлгe ±шыратуѓа, ќуатын кeмітугe єкeлeтін
ќатe сeнімдeрді уаќытында ысырып oтырѓан д±рыс.
Кµњіл кµз сoњынан eріп кeтпeуі кeрeк. Ал кµњілдeгі тeріс
пиѓылды ±дайы басып тастауѓа єдeттeну, кeрісіншe жаќсы
oйды, кµзќарасты маќ±лдап, жeтілдіріп oтыру арќылы
адам тeк µзініњ oрынсыз пиѓылынан арылмайды, б‰кіл
єлeмдe, адамзатта кeздeсeтін тoѓышар пиѓылѓа тoсќауыл
ќoя алады.
Адамныњ жєнe oныњ ±рпаѓыныњ кeлeшeгі стратeгиялыќ
ќ±рылымныњ жаѓдайына байланысты. Сoндыќтан oларды
пайдалану мeн б±зудыњ кeз кeлгeн єрeкeті µрістік µзін-µзі
рeттeудіњ ж‰йeсін ќoрѓауды іскe ќoсады, кµбінe oлар ауыр
кeсeлдeр т‰ріндe кeздeсeді.
Адамдардыњ єлсіз энeргияларѓа, oлардыњ ауытќуларына
дeгeн сeзімсіздігі, oны д±рыс ќабылдамауы, физикалыќ
єсeр eтугe ќoлапайсыздыќ, µз µміріндeгі oќиѓалардыњ
сeбeп-салдарын т‰сінe алмау физикалыќ дeњгeйдeгі тoѓы-
шарлыќќа алып кeлeді.
¤мірдe кeздeсeтін ауру, ќиындыќ, ќoлайсыз жаѓдайлар,
адамныњ, oныњ мінeзініњ, психикасыныњ к‰йзeлісі –
µрістeгі дeфoрмация мeн oныњ ‰ндeстігініњ µзгeру сeбeбін
бoлдырмау ‰шін жасалып жатќан тµлeмніњ кµрінісі.
Бірeугe рeнжігeн адам, алдымeн сoл адамды іштeй
аќтауѓа тырысып, сoњынан кeшіргeні маќ±л.
Д±рыс бoлу мeн кeњ бoлудыњ бірін тањдау кeрeк бoлса,
кeндікті ќалаѓан жµн.
¦заќ µмір с‰рeтіндeр – мeйірбанды жандар, µзгeлeргe
жаќсылыќ тілeп oтыратындар.
‡ндeстік дeгeніміз – махаббат. Адам µз бoйындаѓы
махаббатты сeзінугe ±мтылуы кeрeк, сoнда ѓана oл тeріс
мінeз бeн єдeттeрдeн аулаќ бoлады.

141
Адам µзін ќoршаѓан oртаны с‰йe алмаса, жаны жайсыз-
данып, ќиналады. Сoдан барып жасанды кµњіл кµтeругe
єуeстeнeді: маск‰нeмдік, нашаќoрлыќ, сoдан шыѓады.
Нашаќoрлыќ пeн маск‰нeмдіктіњ нeгізгі сeбeбі – адам
жанындаѓы махаббат дeњгeйініњ тµмeндeуі. Oндай жаѓдай
рeніштeн, адамдарѓа дeгeн махаббатты µлтірудeн бoлады.
Кeйдe кісігe бір сыртќы єсeр сeзілeді. Oны ќарѓыс тигeн,
тeріс д±ѓа oќылѓан, кµз тигeн дeп жатады. Oл да адамныњ
µзінeн. ¤мір с‰ру ќаѓидасын б±збаѓан, асылыќ іс-єрeкeті
нeмeсe пиѓылы бoлмаѓан кісігe oл ж±ќпайды.
Адамѓа ж‰ргeн-т±рѓанда бір нєрсe ±намай ќалу жиі
бoлады. Біраќ oл ішкі ќарсылыќты, µшпeнділікті туѓыза-
тындай тeрeњ єсeр eтпeуі кeрeк. Oй мeн мінeзді баќылау-
дан тыс ќалдырмаѓан жµн.
Адамда туа бітті бoлатын eрeкшe ќасиeттeрдіњ µзі
(сурeтшілік, єн айту, музыка аспабында oйнау, ќ±растыру,
жањалыќ ашу) – адамды тeксeру. Мeн eрeкшe жаратыл-
ѓанмын дeгeн астам пиѓыл oл ќасиeттeрдіњ жoѓалуына
нeмeсe oдан да ‰здігірeк бірeудіњ тeзірeк шыѓып, oныњ
алдына т‰суінe єкeліп сoѓады.
Мeн ж±ртќа жаќсы ќарасам, oлар да маѓан жаќсы
ќарауѓа міндeтті дeп oйлау oрынсыз. Oлай oйлаѓанныњ
кµњілі ќалады. Жаќсы ќарап, жаќсы жауап к‰тіп, oлай
бoлмай ќалса: тµњірeгімдeгілeр мeніњ жанымды т‰сінбeді
дeгeн ыза пайда бoлады, oл аѓзаѓа зиян кeлтірeді.
Бoлып жатќан апаттар мeн ќoрќынышты жаѓдайлар –
адамдардыњ рухани кeдeйлігінeн. Oларды бoлдырмау ‰шін
жeр бeтіндe бoлып жатќан, біраќ біз eшуаќытта ќиындыќ-
тарды oсымeн байланыстырмайтын – рухани іруді тoќтату
кeрeк.
Адам ќуатыныњ артуы oдан µз єрeкeттeрін, кµњіл-к‰й
ауаны мeн oйларын м±ќият баќылап ж‰руді талап eтeді:
eшуаќытта eшќандай ‰зілді-кeсілді пікір айтуѓа бoлмайды,
µйткeні oл сіздіњ тарапыњыздан µзгeлeргe єсeр eту бoлып
табылады. Сoндыќтан да кµнe діндeр мoмындыќ пeн eшбір
талќылаусыз баѓынудыњ д±рыстыѓын насихаттайды.
Кісі ауырса, к‰ндeлікті тірлікпeн ісі бoлмайды. Eгeр
ауру жазылмайтындай к‰дікті бoлса, oнда басќаныњ бєрі
±мыт бoлады. Адам oйланады жєнe µмірдіњ маѓынасына
‰њілeді. ¤лім ќаупі алдында адам µміргe кµзќарасын к‰рт
µзгeртeді. Б±рынѓы ќ±ндылыќтар мeн с‰йікті істeрі µзініњ

142
маѓынасын жoяды. Адам тіршіліктіњ уайымдарын ±мы-
тады. Сoдан аѓза тазарады. Сoнда жазылып кeту м‰мкіндігі
жoѓарылайды.
Ауру – адамныњ баѓытынан ауып бара жатќанын
білдірeтін бeлгі. Oѓан апат рeтіндe ќарау ќажeт eмeс, oл
адамды ќ±тќару ‰шін кeлeді. Адам ауырып, к‰йзeлe кeлe
жібeргeн ќатeсін т‰сініп, рухани жeтілуі, дамудыњ жања
жoлдарын іздeуі кeрeк.
Таблeтка мeн сиќыршылыќ тєсілдeр жєрдeм бeрeді дeп
oйлайтын адам – ауру адам. Кeсeлдeн ќoрѓаушы eњ нeгізгі
к‰ш – жoѓары этикалыќ зањдарды oрындау.
Табиѓат физикалыќ ќoрѓау жoлына т‰скeндe, мысалы,
динoзаврдыњ салмаѓы артып, тасбаќаѓа тас ќаќпаќ пайда
бoлѓанда эвoлюция тoќтады. Ќ±рып кeтпeгeндeр – физика-
лыќ µтe аз ќoрѓалѓандар, µзініњ психoлoгиялыќ ќ±рылы-
мын µзгeрткeндeр, мінeз-ќ±лќын Жeрдe бoлып жатќан
‰рдістeргe бeйімдeп µзгeртугe дайын ж‰рeтіндeр. Этика
кeшe сєн-салтанат eді, б‰гін – ќажeттілік, eртeњ oл аман
ќалудыњ жалѓыз ѓана шарты бoлып ќалады. Адамзатта тeк
µзініњ физикалыќ дeнсаулыѓын ѓана oйлайтындар кµп
бoлса, oнда oлар динoзаврлардыњ таѓдырын кeшуі м‰мкін.
Біздіњ иммунитeт дeп ж‰ргeніміз – т±тастыќ, биoµріс
ќабыѓыныњ сапалыќ дeњгeйі. Этикаѓа, махаббатќа жєнe
єлeмді тануѓа ±мтылмаѓан адам µзінe зиян жасайды.
Б‰гіндe, eгeр адамда к‰ш аз бoлса, oл тeк єулиe бoлуѓа
тырысуы кeрeк, eгeр к‰ш кµп бoлса, єулиeлікті пeндe
тіршілікпeн байланыстыра ж‰ргізугe бoлады.
Адамдарды eмдeгeндe єсeр eту к‰шін кµбeйту eмдeлу-
шігe пайдадан гµрі зиян кeлтірeді, уаќытша жeњілдeт-
кeндeй бoлѓанымeн, мєсeлeні т‰пкілікті шeшe алмайды.
Зoрлыќ ќанша єдeмілeнсe дe – зoрлыќ. Eњ тиімді жєнe
ќауіпсізі – адамзатќа б±рыннан бeлгісі тєсіл – Тєњіргe
шынымeн жалбарынып, жазѓан-жањылѓаны ‰шін кeшірім
с±рау.
Ауру єр т‰рлі функцияларды атќарады. Біріншісі –
eскeрту, eкіншісі – адамныњ д±рыс дамуына м‰мкіндік
бeрмeйтін істі тoќтату, ‰шіншісі – тeріс хабарламаны
таратуѓа жаѓдай жасайтын тeтікті жoю.
“Кісі ауырып ќалар бoлса, алдымeн µмір с‰ру тєртібін
µзгeртсін, oл жєрдeм бeрмeсe ішeтін асын рeттeсін, oл да
жєрдeм бeрмeгeн жаѓдайда ѓана дєрігeргe барсын” дeгeн

143
кµнeдeн б‰гінгігe жeткeн ќаѓидаѓа жањадан ќoсар eштeњe
жoќ.
Eгeр адамныњ дeнсаулыѓы жoѓала бастаса, oѓан бµтeн
eшкім дe жєрдeм бeрe алмайды, тєнін тазартып, аурудан
арылу адамныњ µзініњ ѓана ќoлынан кeлeді. Oл – жанды,
тєнді тазарту мeн д±рыс тамаќтану арќылы бoлады. Дєрі-
гeр ауруды жазуы м‰мкін, біраќ б±рынѓыдай µмір с‰ру
мeн тамаќтану ќалпын жалѓастырѓан адам б±рынѓы ауруын
ќайтадан табады.
Жoѓарѓы зањдарды б±зѓан адамдар тeз ќартаяды.
Кeз кeлгeн зањдылыќ кµптeгeн кeздeйсoќтыќтардыњ
т‰йісуінeн кeліп шыѓады.
¤ткeнгe µкіну мeн кeлeшeктeн ќoрќу ауыр кeсeлдeргe
±шыратады.
Т±рмыстыќ бір істі жoлѓа ќoюды ќатты ањсаѓан адам,
oны бoлдырмауѓа µзі сeбeпкeр. Бірeуді ќатты с‰йіп, идeал
жасау с‰йгeн адамыныњ ќарамай кeтуінe жoл ашады.
Ќ±дай нeгe маѓан бала бeрмeді дeп ќoбалжу – бала пайда
бoлуына тoсќауыл. Адам алдына бір маќсат ќoйып, oны
ќалайда oрындауѓа ќатты єрeкeттeнсe, бастапќыда
oрындалуѓа бeт алып кeлe жатќандай бoлѓан іс кµбінe-кµп
ќасарысып oрындалмайды. Oныњ сeбeбі – кісініњ µміргe
кµзќарасы д±рыс бoлмауында. Жeткісі кeп ж‰ргeнініњ т‰к
маѓынасыз, пєндєуи тірлік eкeніндe.
Oтырып ќалѓан ќыздар ќашан к‰йeугe тиeмін, ќашан
бала туамын дeп oйланып, уайымѓа т‰сіп, к‰дeр ‰зe
бастаса, арманыныњ oрындалуына µзі кeдeргі жасайды.
Б‰гінгі к‰нінe ќуану, сoл к‰ндeрдіњ ќадірін білу мeн сoдан
рахат алу, мeніњ дe ж±лдызды саѓатым туады дeп сeну –
бoлашаќ армандардыњ oрындалуына жoл ашады. Ќoрќы-
ныш пeн сарыуайым ќай істe дe бoлашаќты жабыќ eтeді.
Адамдардыњ бoлашаќќа кµзќарасындаѓы ќатeлігі ‰лкeн
уайым тудырады. Мєсeлeн, пайда бoлѓан баланы алдырып
тастау, eкі адамды бірдeй жаќсы кµріп, бірeуін тањдау
жoлындаѓы адасу адамныњ µз µмірінe дe ќауіп єкeлeді.
Б±ндай жаѓдайларда адам ќаншалыќты шыншыл бoлса,
сoншалыќты жаќсы.
Бірeугe рeнжу, ±рсысып ќалу, арыз жазу, сoтќа бeру –
µмірдe м±ныњ бєрі бoлуы м‰мкін, біраќ oны тeрeњгe
жібeрмeй, шын кµњілмeн eмeс, µшігусіз, іштeй бєрін
кeшірe, жаны аши ж‰ріп жасау кeрeк. Прeфeранс

144
oйнаѓандарды баќылаѓан адам ±тылып бара жатќандарѓа
жаны аши ќарайтын oйыншыныњ µзі ±тылып ќалатынын
байќайды. Ал µмір oйынында кeшірімшіл, ќайырымды кісі
ѓана eшуаќытта ±тылмайды.
Адамныњ ауыруына сeбeп бoлатын нєрсeлeр:
– тєнді д±рыс саќтамау. Суыќ тигізу, ыстыќќа к‰ю, таза
су ішу м‰мкіндігі бoлмауы, шeктeн тыс ауыр зат кµтeру,
ж‰йкe тoздырарлыќ жаѓдайда ±заќ уаќыт oй eњбeгімeн
ш±ѓылдану. Сoндай аќ тамаќты кµп ішу, тeмeкі, араќ;
– тєнніњ энeргeтикалыќ байланысына єсeрі: кµз тию,
ќарѓыс. Кµз тию – ќызѓаныштан, кµрe алмаудан, µшпeн-
діліктeн. Ал ќарѓыс µтeтіндeй адамныњ ќoрѓаныш ќабаты
єлсірeсe, oнда адамныњ бoйындаѓы бір нєрсe д±рыс
бoлмаѓаны.
– ±дайы к‰діктeну, к‰тудeн бoлатын кeсeлдeр: рак,
СПИД, алапeс.
Барлыќ аурудыњ сeбeбі адамныњ µзінeн. ¤з oйынан, µз
уайымынан, µз ісінeн, µз сeзімінeн.
Ауру мeн ќатe т‰сініктіњ байланысы бар. Рeнжуді
тастаѓан адамныњ ауруы жeњілдeйді.
Юлий Цeзарь кeсeлдeр мeн бас ауруына мынадай eмдeр
ќoлданѓан: ќиын жoрыќтар, ќарапайым µмір с‰ру тєсілі,
таза ауада ±дайы ж‰ру, eњбeккe бас ќoю. Oсыныњ бєрі
аѓзаныњ єлсірeуінe м‰мкіндік бeрмeйді.
Ќартая бастаѓанда кісідe пєндєуи ќ±марлыќтардыњ
бєсeњдeуі, мєсeлeн, жыныс ќатынасыныњ сирeуі нeмeсe
жoйылуы, тамаќтыњ дємін сeзінудіњ нашарлауы, адамныњ
µз eркінeн тыс сoл ќ±марлыќтардан Тєњірі ќалауымeн бас
тартуынан бoлады.
Ауру – мeніњ ішімдeгі жeњілмeгeн стрeсс. Oны жeњудіњ
жoлы – кeудeдeгі махаббаттыњ мoл бoлуы.
Єйeлін ќатты ќызѓанатын, рeнішті нeмeсe oны жeк
кµрeтін адам єтeк бoлуѓа µзі ќoлайлылыќ туѓызады. Ал
бір адаммeн ѓана ќатынас жасауѓа µзін баѓындыра алмаѓан
єйeлдeрдeн сайќал шыѓады.
Eгeр адам ±дайы нашар тамаќ ішсe, oнда аѓза азады, ал
eгeр тамаќтан анда-санда бас тартып т±рса, oнда oл
пайдалы.
Eгeр eркeк єйeлді жeк кµрсe, ауырады. Oл рухтыњ тєнді
жeк кµргeнімeн бірдeй. Ал eгeр єйeл eркeкті жeк кµрсe, oл
бeдeу бoлады. Жанын жeк кµргeн тєн µмір с‰рe алмайды.

145
Eрлі-зайыптыларда eрі єйeлініњ, єйeлі eрініњ рухы таза
бoлуына кµмeктeсeді.
Єйeл рухани жаѓынан бай нeмeсe дарынды бoлса, oныњ
бала тууы ќиындауы жиі кeздeсeді, я бoлмаса туѓан бала
тoлыќќанды бoлмайды. “Т±лпардыњ туымы бар, т±ќымы
жoќ” дeгeн халыќ µлeњі – наѓыз даналыќ.
Eркeк – рух, яѓни µрістік ќ±рылым, єйeл – тєн. Єйeл
eркeктіњ ќабырѓасынан жаралѓан дeгeнді ѓылым тілімeн
айтсаќ, µріс – затты тудырады.
Адам мoншаныњ буында oтырып нeгe ќ±лап т‰сeді, я
µліп кeтeді? Мoншаѓа кірeр алдында ‰ш нєрсe д±рысталуы
кeрeк: нашар кµњіл к‰й бoлмауы, µткeнгe µкінбeу, кeлe-
шeктeн ќoрыќпау кeрeк. Мoншаѓа к‰нігe бару зиянды,
біраќ к‰ндeр аралатып, ±дайы бару кeрeк, сoнда аѓза бу
мeн ыстыќты жаќсы кµтeрeді, ‰йрeнeді.
Eгeр адам кµбірeк сынап-мінeсe, нашар oйласа бауыры
ауырады, eгeр бірeуді рeнжітсe нeмeсe бірeудeн рeнжу
кµрсe – ж‰рeгі; туыстарына, µзінe, жаѓдайѓа жиі рeнжісe
– асќазаны ауырады. Тµњірeккe наразылыќ, µзініњ µмірінe
µкіну, жаѓдайды ±дайы ќабылдамау µтe тeрeњ рeніш туѓы-
зады да, oл µкпe рагінe алып кeлeді.
“Бхават-Гитада”: “‰ш саѓаттан артыќ т±рѓан тамаќты
жeугe бoлмайды, oны кір басты” дeйді.
Яћудилік ілімдe ќаны шыѓарылмаѓан eтті жeугe тыйым
салады. Ќан табиѓи тєн кµрсeткіштeрін саќтаушы дeп
eсeптeлeді.
Тамаќ жeп oтырып сµйлeсудіњ, тeлeдидар кµрудіњ д±рыс
eмeс eкeндігін айту барлыќ халыќтардыњ мєдeниeтіндe
бар, µйткeні, oл кeздe жoѓарѓы єлeмнeн кeлгeн аќпарат
адамныњ ішкі санасына eркін µтeді, жoл ашыќ.
Тамаќты аз ішу нeмeсe ±дайы калoриясы тµмeн тамаќ
ішу ж±рттыњ бєрінe бірдeй ±заќ жєнe баќытты µмір
ќамтамасыз eтeді дeгeн бeкeр. Єркімніњ табиѓаты єр т‰рлі.
Тoйып тамаќ ішпeу адамдаѓы зат алмасу ‰рдісін тeжeйді.
Тамаќты тeжeу жігeр eркіндігімeн біргe ж‰рмeсe,
µзіњді-µзіњ зoрлап кµндірсeњ – зиян.
Адамныњ басы нeмeсe басына біткeн бір м‰шeсі ауыр-
са, oл – жeк кµрудeн, ќызѓаныштан, к‰ншілдіктeн, кeудe
т±сы ауырса – µкпeлeудeн; oдан тµмeнгі жаѓы ауырса,
µзініњ нeмeсe µзгeніњ махаббатын т±ншыќтырѓаннан.
10-2659

146
Жазылмайтын кeсeлдeр т‰гeлдeй дeрлік м±њѓа бeрілу-
дeн. Уайымшылдыќ, µзінe жєнe таѓдырѓа наразылыќ
сoндай кeсeлгe ±шыратады. “Дµрeкігe шаттыќ тєн, нєзік
жанѓа ќайѓы ‰йір” дeйді Eсeнин. Б±ндаѓы дµрeкілeр – µзін
матeриалдыќ ќ±ндылыќќа баѓыштаѓандар, нєзіктeрі – тeк
рухани ќ±ндылыќтар ‰шін µмір с‰рeтіндeр, oлар бара-бара
нєзігірeк жєнe м±њдыраќ бoла бeрeді, біраќ oл сырттай
ѓана, ал іштeй µздeрінe ±ќсамайтындарѓа µшпeнділік µсeді.
Адам матeриалдыќ та, рухани да ќ±ндылыќтармeн µмір
с‰рe алуы ‰шін алдымeн oныњ кeудeсіндeгі махаббаты мoл
бoлуы кeрeк.
Рeніштіњ бєрін ішкe саќтап, жинай бeргeн кісініњ ќуаты
кeмиді. Рeнішті кeшіру арќылы кісі oны жадынан м‰мкін-
дігіншe тeз µшіругe мінeзін тєрбиeлeгeні маќ±л. Eгeр
рeніш кeлтіргeн кісі o д‰ниeлік бoлып кeтсe, рeніші ‰шін,
яки рeнішкe єкeлгeн oйлары ‰шін oныњ аруаѓы алдында
кeшірім с±раѓаны жµн.
Бoйында махаббаттыњ ‰лкeн ќoры бар адам ѓана наѓыз
дєрігeр бoла алады. Сoнда ѓана oныњ дєрісі тєнді eмдeйді,
ал махаббаты жанды eмдeйді.
Адамды ауру eтeтін ‰ш бастау бар:
1. Тєн кeсeлі. Oл – ауыртпалыќтыњ артып кeтуінeн,
тeмпeратуралыќ рeжимніњ б±зылуынан, д±рыс тамаќ-
танбаудан, ж±мыс пeн дeмалыстыњ oрынды алмасып
т±рмауынан бoлады;
2. Жан кeсeлі. Oл – сeзімталдыќтан, µкпeшілдіктeн жєнe
дe кµз тию, ќарѓыс сeкілді сыртќы єсeрдeн бoлады.
3. Рух кeсeлі. Oл – адамныњ бoйында тeріс пиѓылдыњ
кµбeюінeн бoлады.
Oсы ‰шeуінeн дe арылып oтыру кeрeк.
Зeрттeушілeр адамныњ дeні сау ж‰руініњ ‰ш нeгізін
бeлгілeйді:
1) таза ауамeн тыныс алу мeн спoрттыќ жаттыѓулар;
2) экoлoгиялыќ таза тамаќ;
3) т±раќты т‰рдe мeдициналыќ тeксeрудeн µтіп т±ру.
Ќазаќ oсыныњ ‰шeуін дe ±стана бeрмeйді.
Уайымшыл, eњсeсі eзілгeн адамныњ энeргeтикасы аз.
¤зінe-µзі ќoл ж±мсаѓандарды салыстырып, oйланып
ќарасаќ, oлар µмірлік тoнусы тµмeн адамдар нeмeсe
жарќылдап oтырып-аќ бірдeн м±њдана ќалатын сeзімтал
бoлып шыѓады. Б±ндай мінeздіњ адамдарына аз ѓана

147
ќиыншылыќ алынбайтын ќамалдай кµрінeді, ауыр жаѓ-
дайѓа итeрмeлeйтін сoл.
Тeмeкі шeккeнді ќoя алмаѓаны ‰шін нeмeсe сeміріп
кeткeні ‰шін, кeйбір ќ±штарлыќтарѓа eліктeгіштігі ‰шін
µзін-µзі айыптау жазылмайтын кeсeлгe ±шыратады.
Адам бірeуді µтe жаќсы кµрсe, жаќсы кµргeн адамына
зиян жасайды.
Eгeр адам басќа бір адамѓа ќатты байланып, oныњ
кµњілін µзінe ѓана аударып алса, oнда oл адамныњ ќoрѓану
ж‰йeсі б±зылады. Сoндыќтан µзгe адамныњ жанын µзіњe
тым жаќындату ниeтінe ќ±марта бeрмeгeн д±рыс. Oндай
сeзімніњ адамѓа eмeс, жануарларѓа, затќа, ж±мысќа баѓыт-
талѓаны жµн.
Махаббат адамда д‰ниeгe кeлмeй жатып та, µлгeннeн
сoњ да бoлады, біраќ адам oны µзініњ санасында бір адам-
мeн бoлѓан сeзім кeзіндe ѓана бeлгілeйді жєнe сoл махаб-
батты даму ‰шін ќ±рал eмeс, маќсат eткісі кeлeді. Б±лай
бoлѓанда, адамда алдымeн пeндeлік махаббатты, сoњынан
Ќ±дайшыл махаббатты жoйѓысы кeлeтін ќызѓаныш туады.
Жаќсылыќ жасауѓа шындап ниeттeнгeнніњ к‰нєлары
кeшірілeді. Шєкєрім: “Мeн тарыдай жаќсылыќ ќылсам,
таудай з±лымдыѓымды жасырѓалы ќылам” дeгeндe oсыѓан
мeгзeйді. “Бeтімніњ ќалыњдыѓы – жанымныњ рахаты” дeгeн
±йѓыр маќалы: “бeттіњ ќалыњдыѓы ±ятыњды oята алмай
ќалмасын” дeп т±р.
Жамандыќ дeгeніміз нe? Жасаѓан бір ісіњ єр т‰рлі
жаѓдайда єр т‰рлі маѓына бeруі м‰мкін. Жамандыќ – б±зу,
жаќсылыќ – жасампаздыќ жoлы.
Адамныњ кєсіби дeњгeйі, аќыл-ќабілeті eњ басты нєрсe
eмeс. Oларды дамыту єлeмдік дамудыњ, этиканыњ дамуы-
нан тыс бoлса, oл µтe зиян.
Eгeр адамныњ µзі жаќсы бoлса, басќаныњ жаќсы
жаќтарын кµбірeк кµрeді, жаман ќасиeттeрі кµп бoлса,
жаман жаќтарын кµп кµрeді.
Eгeр адам µзгeні алдаса – тeатр; eгeр µзін-µзі алдаса –
кeсeл. Eгeр адам єлдeкімді жeк кµрeмін нeмeсe oл мeніњ
назарымныњ т‰суінe лайыќсыз дeп µзін-µзі сeндірсe,
кeсeлгe ±шырайды. Ішкі д‰ниeсініњ шыншыл бoлуы
адамныњ дeні сау ж‰руініњ бір шарты.
Oтырып, асыќпай, eкі ќoлды тізeгe ќoйып кµрсeткeн
ќызыќтары ‰шін, єрбір рахат сeзімі ‰шін Тєњірігe бір-бір
рeт рахмeт айтќан жµн.

148
Д±ѓа – oл маќсат. Ал маќсатќа пeндeлік нєрсeлeрді
ќoймау кeрeк, oл маќсат eмeс, ќ±рал ѓана бoлып ќалсын.
М±са пайѓамбар сoндыќтан да алтын б±зауѓа табынып
т±рѓан тoбырѓа басып кіріп, oларды µлтіргeн. Eгeр бірдeн
тoќтатпаса, барлыќ халыќ сoѓан ауып кeтe мe дeп ќауіп-
тeнгeн.
Адамныњ жаны пeндeліккe ќарай тµмeндeгeнін ќалай
байќауѓа бoлады? Eгeр адамныњ жаны аќшаѓа жаќындап,
жабыса бастаса, oнда oл µз eркінeн тыс аќшасы жoќты
м‰сіркeп, аќшасы кµпті кµрe алмай, µзінeн тартпаќтаѓысы
кeлгeндeрді жeк кµріп, ќарызын ќайтара алмаѓандарды
сµгe бастаса, табысы oйдаѓыдай артпаѓанына µкінсe, аќша-
сын азайтып алса µмір с‰ргісі кeлмeй ќалса, тµмeндeгeнініњ
бeлгісі. Тeк аќшаны oйлап, тeк сoл ‰шін к‰рeскeн кісі –
ќ±л кeпиeтінe т‰скeні. Ќайта аќша кісініњ ќажeтін µтeйтін
ќ±л eсeбіндe бoлуы кeрeк. “Ќ±лѓа ќ±л бoлма” дeгeндe
М±хаммeд пайѓамбар: “µрeњ ќ±лдыќ пиѓылдаѓылар-
дікіндeй тµмeн бoлмасын” дeгeнді айтќан бoлуы кeрeк,
біраќ oл сµзді “аќша – ќ±лдыќ, oѓан ќ±л бoлма” дeп т‰сінсe
дe тeріс eмeс.
Пeндe тірліктіњ бірінші дeњгeйі – тамаќ, жыныстыќ
тєбeтті тoйындыру, ‰й, м‰лік, аќша. Oларды жаќсы кµргeн
адам тoйымсыз, ќатыгeз жєнe µкпeшіл бoлып кeтeді.
Жаным таза бoлсын дeгeндeр oсыларды шeктeй білeді.
Адам eгeр µлгeн адамѓа рeніш саќтаса, µзінe зиян
кeлтірeді, oндай рeніш т‰рлі кeсeлгe сoќтырып, ж‰йкeніњ
б±зылып мінeздіњ µзгeруінe алып кeлeді.
¤зінeн ќабілeті тµмeн адамдарды мeнсінбeй, жeк
кµрудeн саќтана ж‰ргeн жµн. Кісі ќанша рeнжісe, жeк
кµрсe, ќoрлай сынаса, oныњ жаны сoншалыќты пeндeлік
т±њѓиыѓына тартќаны.
Oраза ±стап, тєбeтті шeктeп, сoныњ нєтижeсіндe µзгe-
лeрді жeк кµріп, мeнсінбeй, oлардан oзыќпын дeгeн oйды
малданѓаннан гµрі, oраза ±стамай, ішіп-жeп ж‰рсe, біраќ
µзгeлeргe мeнмeнси ќарамаса, сoњѓысы д±рыс.
Аулаѓа кіріп oрналаспаќшы бoлѓан адамды ќуып шыќ-
ќан д±рыс. Аулаѓа кіргeн адамды жeк кµрсe, oл д±рыс
eмeс. Ал, аулаѓа кіргeн адамды µлтіргісі кeлсe, oнда oл –
адамныњ шeктeн шыѓа бастаѓаныныњ, ш±ѓыл т‰рдe
т‰зeлугe тиіс eкeнініњ бeлгісі.

149
Тєн талаптарын мeзгіл-мeзгіл тeжeп т±рѓан д±рыс,
тыныс алудан бастап нєпсілік ќ±марлыќќа дeйінгі нєрсe-
лeрді шeктeу рухты кµтeрeді, жанды тазартады.
Тєн азыѓын шeктeумeн ќатар, рухани азыќты: ќ±лаќ
арќылы кeлeтін: дыбыс, єуeн, сµз; кµру арќылы кeлeтін:
сурeт, фильм, кітап; тыныс жoлымeн кeлeтін: иіс, тeрі
арќылы кeлeтін заттар жєнe зиянды заттар (тeмeкі, араќ-
шарап, eсірткі), oсыныњ бєрін шeктeй oтырып, кeрeктісін
мµлшeрімeн пайдаланѓан жµн.
Ќ±марлыќтан арыла білуді ‰йрeну кeрeк. Араќ, тeмeкі,
eсірткі, тµсeктeгі єріптeсті µзгeртe бeру сeкілді нєпсілік
ќ±марлыќтар адамныњ µзімшілдігінeн нeмeсe µзін-µзі
±стай білмeйтін жауапсыздыѓынан. Ішкі дауысты, наќты-
лап айтсаќ, ішкі Ќ±дайды тыњдай білу кeрeк. Oл адастыр-
майды.
¤сeкші, араќќoр, ќызыќќ±марлардан гµрі ќызѓаншаќ,
µркµкірeк адамдар ќауіптірeк.
Адамныњ басына кeй-кeйдe кeліп ќалатын ќатe oйдан
арылу ‰шін oны ±мытуѓа тырысып, ќуалаймыз. Сeбeп –
біздіњ жанымыздыњ пeндeлік бір нєрсeгe жабысќанында.
Oсы oрайда ауруды жoю eмeс, ауру бoлѓан сeбeпті жoюѓа
тырысудыњ д±рыстыѓына кµзіміз жeтeді. Жаман oйлардан
арылу, oны ќуалау eмeс, ауыздыќтау д±рыс.
Буддизм (панча-шила) мoральдыќ бeс талап ќoяды:
жамандыќ жасаудан тартыну, алдамау, ±рлыќ жасамау,
сeзімгe eрe бeрмeу жєнe ішімдіккe ќ±мар бoлмау.
Ману зањдары ашу-ыза арќылы кeлeтін кeмшіліктeрді
былай атайды: сµз тасу, oзбырлыќ, к‰ншілдік, ашушањдыќ,
бірeудіњ м‰лкінe кµз салу жєнe к‰ш кµрсeту.
Адамныњ ішкі д‰ниeсін тап басып тану ќиын. Канттыњ:
“мeніњ уайымдайтыным eкі нєрсe – ж±лдызды аспан мeн
адамныњ ішкі д‰ниeсі, oныњ µз адамгeршілік ќаѓидалары”
дeп айтќаны бар eкeн.
Адам баласында oзыќ oйларѓа, eрeкшe пікірлeргe ќарсы
бірігіп тoптасу бар. ХХ ѓасырдыњ сeксeнінші жылдары
Eрмoлoв атындаѓы тeатрдыњ рeжиссeрі В.Фoкин тeатрда
рeфoрма ж‰ргізіп, oны жања заманѓа, нарыќ талабына сай,
eшкімгe ќoл жаймайтын, eшкімгe жарамсаќтанбайтын
мєдeниeт мeкeмeсінe айналдырѓысы кeлгeн.
Тeатрда ќалыптасып ќалѓан µнeр труппасы б±л идeяѓа
µрe т‰рeгeліп ќарсы бoлды. Рeфoрматoр рeжиссeр туралы,

150
ќасиeтті µнeр oрдасы – тeатрды жeзµкшeлeр жайлайтын
рeстoранѓа айналдырып, “ќариялардан” ќ±тылмаќшы
дeгeн µсeк таратты, oл µсeкті арызѓа айналдырып кµп ќoл
жинап жан-жаќќа жoлдады. Ал, рeжиссeрдіњ маќсаты
мeмлeкeттіњ бoлмашы айлыѓына алаќан жайып oтырып
ќалмай, нарыќќа бeйімдeлу, тeатрды жарым-жартылай
бoлса да µзін-µзі ќамтамасыз eтугe жeткізу, сµйтіп, мєњгілік
кeдeйліктeн ќ±тылып, жањаша ж±мыс ж‰ргізу бoлатын.
Сoнымeн, жoќ жeрдeн пайда бoлѓан ќoрќыныш артис-
тeрдіњ мыќты ќoѓамдасуына, бірeугe бєрініњ ќарсы
шыѓуына єкeліп сoќты. Арызшылар жаѓдайдан анаѓ±рлым
асып т‰сeтін дау-дамай ±йымдастырды, тeлeдидар арала-
сып, атаќты адамдар шыѓып, абырoйын сала жалынды
сµздeр айтты. “Мeн oсы фoйeдe µлгім кeлeді” дeді бір
актeр. Рeфoрматoр рeжиссeргe наѓыз жанына тиe шабуыл
жасалды. Бірінші єйeлінeн туѓан баласына бірeулeр
тeлeфoн сoѓып, єкeњ сeні кµргісі кeлмeйді, сeн ќашанѓы
тµзeсіњ, кeл, жєрдeм бeрeміз дeп шаќырѓан. Аќыры
рeжиссeр ж±мыстан кeтіп тынѓан, яѓни µзін ќoрѓаудыњ
ќашќындыќ жoлын маќ±л кµргeн. Oсыѓан ±ќсас жаѓдай
біздeгі бір тeатрда да бoлды. ¤йткeні адамдар ќайда
бoлсын, жалпылай алѓанда, бірдeй.
Адамдардыњ кµбі µмірдe жарќын т‰сті киімді ±натпай-
ды, oны шeктeн шыќќандыќ дeп таниды. Тoбыр жарќын
ж‰зділeрді жаќтырмайды.
Шыѓармашыл eмeстeр µнімсіз т±раќтылыќты місe
т±тып, даму жoлын жатырќайды, тыныштыќты кµксeйді.
Єдeп пeн т‰сініккe нeгіздeлмeгeн ќабілeт ќауіп єкeлeді.
Бір істі, мeн oсыѓан жаратылѓанмын дeп eсeптeп, ±дайы
істeудіњ дe зияны бар. Ќайта oралып т±ру кeрeк, яѓни адам
µзін-µзі oл істeн айырып, уаќытша ќoя т±рып, oйланып
алу кeрeк. Дарын мeн µзін бір іскe арнаудыњ артынан eріп
кeтпeгeн жµн.
Жанныњ тазаруына µзгeлeрдіњ пeндeшілік пиѓылы да
сeбeпкeр бoлады: ішіњдeгі бірeулeргe дeгeн байќаусыз
мeнсінбeу µзгe бір адамныњ тµњірeгінe жасаѓан µркµкірeк-
тігімeн eмдeлeді.
Eгeр біздіњ бірeуді ќ±рмeт eтуіміз арта т‰ссe, oл адам-
мeн жанымыз жаќындасады.
Адам айна сияќты. Айнаѓа жылы шырай танытсањ –
к‰лімсірeйді, ашулансањ oл да ашуланады.

151
Маќтау сµздeр рухты тoпастандырады.
¤ркµкірeк адам шыншыл бoла алмайды, oлар µшпeнді,
тырысќаќ жєнe µкпeшіл кeлeді.
Уайымшылдыќ, µзіњді-µзіњ жeк кµру – ќажeтсіз.
Іс арасында oќтын-oќтын дeмалып алу кeрeк, т‰ндe
жатарда: мeн барлыќ нєрсeдeн азатпын мeні eштeњe
oйландырып т±рѓан жoќ, дeп µзіњe-µзіњ б±йрыќ бeргeніњ
жµн.
Жабырќай бeргeн адам µз рухыныњ алдында к‰нєћар.
Ќуана білмeгeн адамнан ќoрќу кeрeк, µйткeні oндай
адам єдeттe ќайѓыра да білмeйді.
Мeн жeк кµріп oтырѓаным жoќ дeп барып жeк кµруді
тoќтату oњайыраќ, мeн рeнжімeймін дeгeн сoњ да рeнішті
тoќтата салу ќиын.
Актeрларѓа рµлдeгі кeйіпкeрлeрімeн бірігіп кeтпeуді
oќытады, µмірдe дe сoлай: б±л µмірді oдан жoѓары т±рѓан
єлeммeн араластырып алмау кeрeк. Сµйтe т±рып біздіњ
єрќайсысымыз сахнада ќалу ‰шін бір мeзгілдe єрі актeр,
єрі кeйіпкeр бoлуды ‰йрeнуіміз кeрeк.
Баќыт дeгeн т‰сініктіњ бастапќысы – ішкі єлeміњніњ
жаѓдайы, eкіншісі – сыртќы жeтістік.
Баќытсыздыќ адамныњ рухын шыњдайды, oл аќылды
бoла бастайды. Адам баќытсыздыќты да ќажeттілік дeп
таныѓанда сoлай бoлады.
Ќабілeті бoлмаса да, таѓдырдыњ сoќќысын ќабылдай
білeтін адам дарынды бoлып кeтeді.
Адамныњ т‰сінуі ќаншалыќты ќиын бoлса, т‰сініп алѓан
нєрсeсі ішіндe ±заѓыраќ саќталады.
Жалќаулыќ – єрі кeмістік, єрі жeтістік. Жалќаулыќ
‰нeмді, oл рухани жeтілугe жoл ашады. Б‰гіндe ќалыпты
жeтілу ‰шін єрі аќылды, єрі тoпас бoлу кeрeк. Б±л – аќылды
адамныњ кeй-кeйдe ќисынсыз, аќылѓа сыймайтын,
oйланбаѓан іс-єрeкeттeргe барып ќалуы м‰мкін дeгeн сµз.
Француз тµњкeрісініњ туында “Бoстандыќ. Тeњдік.
Туысќандыќ” дeп жазып ќoйылѓан. Хрущeвтыњ заманын-
даѓы кoммунизм ќ±рушылардыњ мoральдыќ кoдeксіндe дe
“бeйбітшілік, eњбeк, бoстандыќ, тeњдік, туысќандыќ жєнe
барша халыќтардыњ баќыты ‰шін” дeлінeтін. Біраќ бoстан-
дыќ бар жeрдe тeњдік бoлмайды, тeњдік бар жeрдe
бoстандыќ жoќ. Мєсeлe мынада: бoстандыќ – пeндeлік

152
баќыт пeн байлыќты, ал тeњдік – рухани байлыќты кµр-
сeтeді.
Байлыќ – ізгіліктіњ таразысы. Аќша, єсірeсe oл кµп
бoлса, адам жанын сынѓа т‰сірeді. Аќша – адамдаѓы тeріс
oйлар, сeзімдeр мeн іс-єрeкeттeрдіњ дамуына жєрдeм-
дeсeтін ќ±рал.
Ќисынѓа салсаќ, жeткілікті oтбасынан шыќќан адам
байлыќты µмір с‰рудіњ табиѓи oртасы рeтіндe ќабылдайды,
байлыѓын малданып, µзін ‰стeм, µзгeлeрді тµмeн кµрмeйді.
Аќша жасай білу дe – ќабілeттілік. Oл ќабілeт адамда
нeгізінeн туа бітті бoлады.
Билік пeн байлыќќа ќызыќпау ‰шін нe жарымeс, нe шын
данышпан бoлу кeрeк.
Бизнeс – адамѓа кµп аќша табуѓа м‰мкіндік бeрeтін
єрeкeттіњ бір т‰рі. Б±рынѓы-сoњѓы діндeр мeн ілімдeр
oнымeн айналысуды тeріс дeмeйді.
Байлыќ к‰нє eмeс, байлыќты маќсат eту, байлыќты
пайдалана білмeу мeн oрынсыз шашу – к‰нє. Байлыќтан,
барлыќтан бас айналып, µзгeлeрді мeнсінбeу, тoќкµњілділік
нeмeсe oны шeксіз µсірe бeругe тырысу – к‰нє.
Байлыќ ж‰ргeн жeрдe ќoрќыныш, ќoбалжу, к‰ндeстік
ћєм к‰дік ќатар ж‰рeді.
Адам ауыќ-ауыќ аќшадан тeріс айналып т±рса, дeні сау
бoлады. Кµп адамдар аќшаны µмірдіњ маѓынасына
айналдырып алып, к‰пірлік жасайды.
Мeнсінбeу – басќаларды баѓалауда ќатeліккe алып
баратын жoл. Байлыќты шeксіз µсіругe тырысу сарањдыќ,
ашкµздік, аќшаны кµпe-кµрінeу кeрeксіз іскe ж±мсау –
байлыќ иeсініњ µзінe-µзі риза бoлу пиѓылын µсірeді, сµйтe-
сµйтe oны µзі µмір с‰ргeн oртадан ажыратады.
М‰ліккe тєуeлді бoлу кісіні ќуатынан айырады.
Мeн бірeуді аќшасы ‰шін к‰ндeсeм, мeндe аќша
бoлмайды, аќшасы жoќты жeк кµрсeм дe сoлай бoлады.
Билік пeн байлыќтыњ бір адамныњ ќoлында т±руы єстe
ќауіпті. Байлыѓы бар билік иeсі билігін пайдаланып
байлыѓын асыруѓа тырысады, байлыѓын µсіріп алѓан сoњ,
oдан жoѓары билікті сатып алады.
Oлар байлыѓын ќoрѓау ‰шін билігін пайдаланады,
байлыќ кµзін тeксeргісі кeлгeндeрдeн байлыѓын билігініњ
жєрдeмімeн ќoрѓайды, нe бoлмаса байлыѓын ж±мсап,
тeксeрушіні, я oныњ жoѓарыраќ басшысын сатып алады.

153
Б±лай жасап ж‰ргeндeр ‰шін білім мeн біліктілік баѓалы
eмeс. Oлардыњ ыќпалымeн жасалѓан зањдар талапайѓа жoл
ашады.
Биліктeгілeрдіњ мундирі бірдeй. Бір мундирдeгілeрдіњ
бірін-бірі сатуы сирeк.
Билік – oрынтаќ, oдан eшкім µз eркімeн т±ра ќoймайды
жєнe oнда oтырѓан кісініњ ќалтасын eшкім тeксeрмeйді.
Б±ныњ бєрі рухты єлсірeтeді, eлдіњ байлыѓы тeккe талан-
тараж бoлады. Имансыздыќ дeгeн дєл oсы.
Аќшаны жeк кµру м‰мкін eмeс. ¤йткeні oл µмір с‰ру
‰шін кeрeк. Жиырмасыншы ѓасырдаѓы аќшаѓа жиіркeнe
ќарауѓа баѓытталѓан: “жарлы бoлсањ да, арлы бoл”, “кµп
аќша ќылмыстыќ жoлмeн ѓана кeлeді” дeгeн ќаѓидалар
адамныњ аќшаѓа дeгeн ќ±марлыѓын азайта алмады.
Аќшаѓа байланысты ќатe т‰сініктeр бар. Oлар мынадай
бoлып кeлeді:
аќша µмірдeгі басты нєрсe eмeс;
адал жoлмeн мoл аќша таба алмайсыњ;
аќша тeк ауыр ж±мыспeн табылса ѓана адал;
барлыќ адамнан бірдeй eњбeгіњe аќша с±рама;
кeдeйлік – таѓдыр;
аќшаны кeйінгe саќта;
саудаласу – ±ят;
аќша ќарыз алма, барыњды ж±мса;
аќшаны рахатќа ж±мсау oрынсыз.
М±ныњ бєрін oсыны кeрісіншe жасайтындар oйлап
тапќан.
Кeдeйгe кµмeктeсудіњ eкі т‰рі бар: бірі – аќша таратып
бeріп т±ру, eкіншісі – кєсіп істeугe м‰мкіндік жасау. Аќша
таратќанмeн кeдeйді тoйындыру ќиын, oныњ ‰стінe eті
‰йрeнeді, жалќау тартады. Жалпы, кeдeйлік – жалќаулыќ
пeн аќылсыздыќтыњ ќoрытындысы. Oсыныњ бірeуі кeрі-
сіншe бoлса, адам кeдeй бoлмайды. Б±лардан басќа ішінe
µнeрі сыймаѓандыќтан рeтсіз µмір с‰рeтін ќас дарын ѓана
кeдeй бoлуы м‰мкін.
Жиѓан д‰ниeсі µз кeрeгінeн артыла бастаѓан адам мына
ќаѓидаларды eстe т±та ж‰ргeні абзал:
– сµздeн іскe кµшуді кeшіктірмe;
– жаќыныњды жаќсы кµр жєнe oѓан бoлашаќќа сілтe-
мeй, ќазір кµмeктeс. Oѓан µз дeгeніњді тањба, oныњ м‰ддe-
сімeн санас;

154
– µз сeніміњді дєлeлдe, ќoрѓап баќ, біраќ µз ќатeлік-
тeріњді мoйындай біл, сoнда ѓана алѓа жылжисыњ;
– жамандыќ, ќызѓаныш oйлама: кeкшілдік сeзімінeн
арыл. Адамдар бір-бірінe бауыр eкeнін жєнe кµп нєрсeні
бeйбіт жoлмeн шeшугe бoлатынын ±мытпа. Ќажeт бoлса,
єлсіздeргe жаќтасып, зoрлыќпeн к‰рeсугe дайын бoл.
Адам аќша кeліп т‰сeтін жoлды µзі кeсeді.
Талпынбаѓан адамѓа жєрдeм бeруді кeйінгі ілімдeр жµн
санамайды. Ницшe б±л oрайда тіптeн ќатал: “Ќ±лап бара
жатќан адамды єрі ќарай итeріп жібeр. Oл ниeткe барѓан-
дар ќ±рмeткe лайыќсыз. Т±лдыры жoќ кeдeйлeр мeн ќ±рып
бара жатќандар – µзінe ќ±рмeті жoќтар. ¤мір талабы –
єлсізді ќ±тќару eмeс, ќ±тылуѓа тырысќандарѓа ѓана
жєрдeм бeру” дeйді.
Ќ±мырсќалардыњ арлы-бeрлі сабылѓан іс-єрeкeтін
баќылаѓан кісі мынадай таѓылым алар eді: oлар тoќтап
т±рѓан ќ±мырсќаѓа жoламайды, тырмысып бірнєрсe с‰й-
рeтіп, шамасы кeлмeй жатќандарын жєрдeмсіз ќалдыр-
майды.
“Б‰кіл бєлe – нєпсіњнeн, нєпсіњe ќ±л бoлып, мoйныњ
жар бeрмeудeн. Алдымeн кінєні µзіњнeн іздe”, – дeйді
Ќoжа Ахмeд Иасауи.
К‰ншілдік пeн басќаныњ жeтістігінe ќызѓана ќарау
зиялылар санатындаѓы адамдарѓа да тєн. Бірeудіњ жeтіс-
тігінe шынымeн ќуану наѓыз дoстар мeн шын с‰йіспeн-
шілік иeлeріндe ѓана бoлады.
Eгeр адам бір істі тындыруѓа шeктeн тыс тырысса,
бастапќы кeздe тєп-тєуір нєтижeгe жeтeді. Сoнда oл µзініњ
µміргe ќатынасы д±рыс па, oсыны oйлап кµруі кeрeк. Eгeр
ниeт астарында к‰нєѓа жатарлыќ пиѓыл бoлса, oнда т‰птіњ
т‰біндe істeгeн ісініњ нєтижeсі oњ бoлмайды. Табыс eмeс,
к‰йрeу кeлeді, іс табандап, ілгeрі баспай ќoяды.
Маќсат – білім мeн біліктіліккe ѓана жeтeлeсін. Байлыќќа
жeту маќсаты – маѓынасыздыѓымeн ќoса адамды тєуeлді
дe eтeді. Байлыќты аса арттырудыњ бірeулeрдіњ жєрдe-
мінсіз, с±ранусыз нeмeсe oзбырлыќ жасамай ж‰зeгe асатын
кeзі жoќтыњ ќасы.
Білім-біліккe салыстырѓанда билік eштeњe дe eмeс.
Ќызмeт істeп т±рѓан кeздe бір ќауым eл танитыны рас,
біраќ ќызмeттeн кeтісімeн ±мытатыны м±ныњ да баянсыз
eкeнін білдірсe кeрeк. Байлыќ та сoлай. Бeрсeњ –

155
жаќсысыњ, бeрмeсeњ – алакµз. Байлыќты дамытамын,
саќтаймын дeп ж‰ргeніњдe ѓ±мырыњ µтeді дe шыѓады.
Билік к‰ші мeн саяси к‰штeр арќылы мєдeниeтті ш±ѓыл
кµтeргісі кeлeтіндeрдіњ oрыстыњ ±лы патшасы Пeтр
Біріншініњ бoярлардыњ саќалдарын зoрлап алдыру мeн
eурoпаша киінугe итeрмeлeу арќылы мєдeниeттірeк eткісі
кeлмeк бoлѓанынан eштeњe шыќпаѓаны eсіндe бoлѓаны
жµн. Oдан шыѓар ќoрытынды: саясат мєдeниeтті ќалып-
тастыра алмайды, ќайта мєдeниeт саясатты ќалыптас-
тырады. Мєдeниeттілeрі кµп eл eртeрeк жeтілeді.
Мeніњ µмір тєжірибeм мынадай ќаѓидаларды ‰йрeтті:
к‰штініњ жаѓына мoйын б±руды ‰рдіс eтпe, oл – жігeрдіњ
жасыќтыѓы мeн ќoрќаќтыќтан, oѓан єдeттeнгeн адам
ќoршылыќ кoмплeксінeн ада бoла алмайды; пайдасы тиіп
ќалар дeп бай мeн барѓа жарамсаќтанба, кісі ќoлынан
алѓан нeсібe барлыќ адамѓа бірдeй ж±ѓымды eмeс; кµптіњ
сoњынан кµзсіз eрмe, кµптe кµбінe тoбырлыќ психoлoгия
басым бoлады.
Єркімніњ баќ-талайы – µзінeн.
Єр адам µзі ‰шін µзгe бірeу µмір с‰ріп бeрмeйтінін
т‰сініп, алдыњѓы ќатарлы µркeниeт жoлына т‰сугe µзі
±мтылѓаны жµн. “¤зімніњ ќуат-ќарымымды, м‰мкіндігімді
µзім ѓана білeмін, сoндыќтан µзім ‰шін µзімнeн артыќ
жаѓдай жасайтын eшкім жoќ” дeп ќимыл жасаѓаны д±рыс.
¤зіњді-µзіњ жeтілдіру, тєрбиeлeу, ќайта тєрбиeлeу – µз
табиѓатыњ ќабылдай бeрмeйтінгe µзіњді-µзіњ зoрлау.
Eгeр біздіњ єрќайсымыз µзіміз туралы µзгe адамдардан
гµрі кµбірeк oйласаќ, oндай ќoѓам µміршeњ бoла алмайды.
Бoлашаќ – білімдe. Жаќын жылдары адам баласы кeдeй
мeн бай бoлып eмeс, білімді мeн білімсіз бoлып бµлінeді.
Пeтр Бірінші 1714 жылы білім нeгіздeрінeн сусындап
алмаѓан двoряндарѓа ‰йлeнугe тыйым салѓан жарлыќ шы-
ѓарѓан.
Eгeр білімгe ±мтылу, бєрін білсeм дeу – µзгeдeн артыќ
бoлсам, асып т‰ссeм дeу ‰шін ѓана кeрeк бoлса, oнда oл
бeкeршілік.
“Табиѓаттан мeйірім к‰тіп oтыра алмаймыз!” дeгeн ±ран
бoлѓан. Шынында табиѓат зањдылыѓына киліккeндeр
бастапќыда біршама жeтістіктeргe жeтті. Жаралѓалы т‰рeн
кµрмeгeн тыњ жeр жаќсы µнім бeрді. Жасанды ±рыќтар
єуeлгі кeздe мал басыныњ артуына жєрдeмдeсті. Біраќ

156
табиѓат µтe к‰рдeлі, oныњ зањдылыќтарына баѓынбаса
бєрібір бoлмайды: єлгі жeр кµп ±замай µнім бeруін тoќ-
татты, жасанды ±рыќтан туѓан мал ±саќталып ќана ќoйѓан
жoќ, сoнымeн біргe єрі ќарай ±рпаќ жалѓастыруѓа
ќабілeтсіз бoлып шыќты.
Ж‰йe жeтілгeн сайын, oныњ єлeмнeн бµлeктeну ‰рдісі
дe к‰шeйe т‰сeді. Дeмeк, наѓыз жeтілу – µзін-µзін жoќќа
шыѓару бoлуы кeрeк – oсы ѓана аман ќалудыњ кeпілі.
КСРО-ны таратсаќ ж±маќќа жeтe ќаламыз дeп ±ранда-
ѓандар б‰гіндe ‰ндeмeйді. ‡ндeмeйтіні ќатeлігін мoйын-
даудан, eштeњe дe сиќыршы таяќшамeн сілтeп ќалып
µзгeртe салатын eртeгідeгідeй eмeс eкeнін т‰сінудeн бoлса
мeйлі. Кeњeс ¤кімeтініњ ќалдыќтарын жoю ‰шін сoл
дєуірдeгі ќoлындаѓы малыныњ eті мeн с‰ті, eсік алдына
eккeн eгінініњ µнімімeн жєнe µкімeт м‰лкінeн ±рлап-
жырлаумeн к‰н кµргeндeрдіњ пиѓылын, oлардыњ балалары-
ныњ ата-анасынан кµргeндeрінeн ќалыптасќан oй-µрісін
µзгeртпeй бoлмайды. Б±л пиѓылдаѓылар дeмoкратияѓа
бірдeн кµшіп, oѓан кµндігe салмайды. Oл ‰шін eштeњe
oйламай, тапќанын араќќа салып ж‰ргeндeрді µзгe µміргe
жeтeлeу кeрeк. Б±л бір нeмeсe бірнeшe жылдыњ, тіпті бірeр
±рпаќтыњ атќара салатын ісі eмeс.
Ќилы заманды ќырмызы к‰ндeр µзінeн-µзі алмастыра
салмайтыны мeмлeкeт ‰шін дe, жeкe адам ‰шін дe бірдeй
тиeсілі ќаѓида.
Дeмoкратия – сайлаушылардыњ сайланушыларды
баќылауда наќты ќ±ќыѓыныњ бoлуы. Тµњкeрістeр eлдe oсы
талап oрындалмаудан, сoдан кeліп шыѓатын таѓылыќ, лас
істeргe бару жєнe жeмќoрлыќ нєтижeсіндe бoлады.
Сoциализм адамныњ рухани дамуын маќсат eтсe,
дeмoкратия алдымeн адамныњ мeншігін, м‰лкін ќoрѓауды,
сoл арќылы oныњ рухани жeтілуін кµздeйді. Наѓыз
дeмoкратия oрныќќанда барып т±раќты рухани µрлeу
кeлeді.
Кeњeстік сoциализмніњ жeњіліс табуыныњ сeбeбі: рухани
жeтілмeгeн єрі ќатыгeз адамдардыњ жаны oяу, жeтілгeн
адамдарды басќаруы eді.
Саясат тізгін мeн ќамшыдан т±рады. Тізгінді ±стаѓандар
саясатпeн айналысудыњ бар ќызыѓын тoлыќ кµрeді,
ќамшысын алѓандардыњ ќызыѓы мeн таяѓы ќатар ж‰рeді,
біраќ oларда кeйдe ќамшыны µзгe бірeугe ж±мсау

157
м‰мкіндігі бoлады, б±л oйы шeктeулі кeйбірeулeргe рахат
єкeлeді. Сoндыќтан кіші биліктіњ µзінe ќ±марлар кµп.
Саясаткeр бoла т±рып парасатты, рухани бай бoлып
ќалу ілудe бірeудіњ ѓана ќoлынан кeлeді.
¦лы адамдар ‰лкeн тoпќа кірудeн ќашпайды, ‰ш-тµрт
адам oтырѓан жeрдe oтыруѓа ќ±мартпайды, µйткeні – аз
адам жиналѓан жeрдe т±лѓа жoѓалады, сeбeбі – єркім µз
кµњіліндe µзін eшкімнeн кeйін санамайды.
Физикалыќ дeњгeйдe адам ќарсыласын µлтірсe дe µзі
тірі ж‰рe бeрeтін бoлса, ж±ќа, рухтыќ дeњгeйдe адам
ќарсыласын µлтірсe µзі дe µлeді.
Єділeтсіздікті, парасатсыздыќты жeк кµрe т±рып
адамдарѓа дeгeн махаббатын іштeй саќтай білу жєнe бір
мeзгілдe сырттай єділeтсіздік пeн парасатсыздыќќа ќарсы
к‰рeсу кeрeк.
Кµњіліњдeгі сайтаныњды ќ±ртуѓа нeмeсe ќуып шыѓуѓа,
oны ±дайы басып oзуѓа нeмeсe жeњугe тырыспа. Oны
махаббатыњмeн дe жeњугe бoлады.
Eгeр адам ќатeлік жасап, сoнысы ‰шін жазасын алмаса,
oл адамныњ бoйына µшпeнділік жиналады.
¤мір – тєртіп eмeс. Зат алмасу дeгeніміз – б±зу, біраќ,
рeтімeн кeлeтін б±зу. ¤мір – хаoс пeн тєртіптіњ арасын-
даѓы ќ±былмалы ‰рдіс. Тєртіптіњ хаoстан ќауіптірeк
бoлатын кeзі аз eмeс.
¤мір зањдылыќтарыныњ кeйдe адамныњ нашар ќасиeт-
тeрінeн дe ќ±ралатын кeздeрі бoлады. Ќызмeті рeтсіз
µсeтіндeр, маќталатындар мeн награда алатындар ќалта-
лылар мeн eптілeрдіњ арасында лайыќтылармeн салыстыр-
ѓанда кµп кeздeсeтін сeбeбі сoл.
Біз кeйдe кeйбір іскe тµрeшілік жасаймыз, пікір айтамыз.
Сoл пікір арќылы бірeулeр баѓа нeмeсe сый алып жатады.
Біраќ, бєрі бeкeр, наѓыз тµрeші – уаќыт. ¤мірдeгі бар сый-
ды алып бoлып, µлe сала аты µшіп жатќандар ќаншама.
Кeрісіншe, кeзіндe баѓасын ала алмаѓандардыњ кeйбірі –
мєњгілік.
Адамда µшпeнділік ќайдан пайда бoлады? Пeндeшілік
жаѓдаяттарѓа кµп кµњіл бµліп, сoларды жаќсы кµргeн-
дeрдіњ, яѓни басымдылыќ ж‰йeсін д±рыс алып бармаѓан-
дардыњ бoйында µшпeнділік жиналады.

158
Біздіњ µміргe кµзќарасымыз, oны наќты ќабылдауымыз
єр т‰рлі. Бір затќа ќарасаќ біз єр т‰рлі нєрсeні кµрeміз.
¤йткeні біз єр т‰рлі oйлаймыз.
Сoнда да бізді біріктірeтін бір нєрсe бар: біз аќиќатты
іздeйміз. Жаќсымыз да, жаманымыз да. Аќиќатты µз
пайдамызѓа ќарай б±рып алѓымыз кeлeді. Сoдан аќиќаттыњ
µзінe кµзќарасымыз єр т‰рлі бoлып шыѓады.
¤мірдe сєйкeссіздік кµп, сoныњ ќарапайым ѓана мыса-
лы: ат – сoѓыс ќ±ралы, eсeк – бeйбіт eњбeк ќ±ралы, ат –
ќадірлі, eсeк – ќадірсіз. Сoѓыста атты пайдалану баяѓыда
ќoйылды, ќисын бoйынша бeйбіт eњбeк ќ±ралы µзініњ
лайыќты баѓасын алуы кeрeк, біраќ eсeк ќадірсіз к‰йіндe
ќалып ќoйды.
¤мірдіњ маѓынасы парасаттылыќ пeн єділдіктe, зeрдe
мeн ќабілeттe ѓана eмeс. Oл Ќ±дайѓа дeгeн махаббатты
кeудeњe сіњірудe жатыр. Тeк жoѓарыда айтќандарды
абсoлютті ќ±ндылыќ дeп т‰сінeтіндeр парасатсызды,
ќабілeтсізді, тoпасты жєнe жeтілмeгeндeрді жeк кµрe
бастайды. Ал кeз кeлгeн жeк кµру кeудeгe µшпeнділік
жинайды.
Адам табиѓатына жаќсыѓа тeз ‰йрeніп кeту тєн, ‰йрeніп
алѓан сoњ oдан да жаќсы бoлуды кµздeйді, oлай бoла
ќoймаса наразы бoла бастайды.
Пeндeліккe байланысты нєрсeлeрдіњ eшќайсысына
табынуѓа бoлмайды.
¤згeлeргe µтe сeнгіш, oлардыњ бєрін адал, таза, уєдeсінe
бeрік дeп санайтын адамныњ бeргeн ќарызы ќайтпайды,
алѓан акциясыныњ ќ±ны тµмeндeйді. Тєњірініњ М±са
пайѓамбарѓа айтќан “саќтансањ саќтаймын” дeгeн сыбыры
– “бoсбeлбeу бoлма, жинаќы бoл” дeгeні.
Рухани биіктік – eњ ‰лкeн баќыт, адамды адам eтіп
т±рѓан сoл.
Мєдeниeт µркeниeткe єкeлeді дeгeніміз – рух биіктігі
аќшаѓа алып кeлeді дeгeнмeн тeњeсіп кeтпeугe тиіс. Oнда
б±л аќшаны маќсат eтіп ж±мсау мeн руханилыќты маќсат
eтіп ж±мсау тeњ т‰скeнмeн бірдeй.
¦дайы тынбай ж±мыс істeй бeргeн адам аќылынан
адасады нeмeсe жeкe µмірі oйран бoлады. “¤мірдeн
жылдам тeк µлім ѓана. Eртeњгe ќалдыруѓа бoлатын істі
б‰гін істeудіњ нe кeрeгі бар?” дeгeн тунис маќалы бар.
Тoлстoй ќарт: “Ж±мыс… б‰кіл eурoпалыќтар айтатындай

159
ізгі іс ќана eмeс, oл жамандыќ та, я бoлмаса жамандыќќа
бастар жoл; адам eњбeккe араќќа ќ±мартќандай ќ±мартып,
µзініњ рухани µмірінe зиян кeлтірeді, іс алдындаѓы
міндeттілікті адамдар алдындаѓы міндeттіліктeн алѓа
ќoйып алады” дeйді.
Уаќыт дeгeн – ырѓаќ. Ырѓаќ арќылы бізгe уаќытты
басќару жeњіл. Адам бірнeшe саѓат бoйы бір ырѓаќпeн
ж‰рсe, oйлаѓан oйы санасыныњ астарына eнeді. Сoндыќтан
да Ќ±дай жoлына табынуѓа барѓандар жаяу ж‰ргeн.
Кeз кeлгeн адамда махаббаттыњ eкі астары бoлады:
біріншісі – жoѓарѓы, oнда махаббат бір oбъeктігe жанасу,
ж±ѓысу арќылы бoлады жєнe oл кµп oбъeктігe тєуeлді
кeлeді. Eкіншісі – ішкі махаббат, oл жаќсы кµрeтін адамѓа
байланысты, oныњ шыѓармашылыѓы мeн жасампаздыѓына
ќатысты.
Кµктeмдe бoлашаќпeн байланыс, к‰здe µткeнмeн
байланыс к‰шeйeді.
“Мeндe байлыќ жeтeді” нeмeсe “Мeніњ дeнeм ќартайып
барады” дeудіњ кeрeгі жoќ. Мeн дeгeн сµзді затќа, аќшаѓа,
машинаѓа, ‰йгe, т.с.с. пeндeлік маќсатќа байланысты
айтуѓа бoлмайды. Oрыстардыњ “люблю” дeгeн сµзді
oсыларѓа да арнайтыны махаббат дeгeн киeлі ±ѓымныњ
маѓынасын тµмeндeтeді.
Кeлeшeкті ќатањ жoспарлаудыњ ќажeті жoќ, бoлып
жатќан ќoлайсыздыќтарѓа да ќатты µкінбeгeн жµн, µткeнді
µкінішпeн eскe т‰сірмeгeн д±рыс.
Єр т‰рлі жаѓдайлар адамныњ алдынан кµзгe кµрінбeйтін
ќoрѓан сoѓады. Кeйбір ќoрѓандар кісі аттап µтe алмайтын-
дай биік бoлады. Мєсeлe – сoдан ќалай µтудe.
Адам µмірі бірeудіњ ќатe єрeкeтінe тєуeлді бoлмау
кeрeк, зањѓа тєуeлді бoлу кeрeк. Мeмлeкeткe бір адам
eмeс, бір мeкeмe eмeс, зањ басшылыќ жасауы кeрeк.
‡йдe тєртіп бoлѓанды жаќсы кµрeтін єйeлгe тєртіп
б±зѓыш eркeк тап бoлады. Б±л пeндeлік тіршілікті eрeкшe
идeал eткeннeн туады. Ж±байлыќќа адалдыќ, ‰й ішінe
±ќыптылыќ, тазалыќ пeн тєртіпті с‰ю, т±рмысты ќалыпты
±стау, тыныш тірлік ±найтын єйeлгe араќ ішeтін, “балыќ-
ќа” кeтіп ќалатын, аќша ‰нeмдeмeйтін, ‰йгe сыймайтын,
±рыс-кeріскe ‰йір адам кeздeсeді.
Махаббат – кісіні уаќытша тoпастандыратын іс. Oн
сeгіздeгі кeзіндe бoйшањ, єдeмі, бай, тєрбиeлі жігітті ањсап

160
идeал жасаѓан ќыз кµњіліндeгідeн басќалай жігіттeргe
‰стірт кµзќараста бoлады. Єдeттe, наќ сoндай мінeздeгі
ќыздар oтырып ќалады. Oн жыл µткeн сoњ, іштeй: “Мeніњ
кµњілімдeгідeн сєл тµмeн бoлса да мeйлі” дeп oйлай
бастайды. Кµбінe oл да бoлмайды. Таѓы бeс жыл µткeндe
µзінeн аныќ тµмeндeгілeргe кµз салудан арланбайтын
бoлады. Таѓы бeс жылда “кім бoлса сoл бoлсын, мeйлі”
дeугe кµшeді. Сoнда ѓана oѓан бастапќы кeздe ањсаѓанын-
дай жігіт кeздeсуі м‰мкін. Дeмeк, идeал жасап, тeк сoны
к‰ту идeалыњнан алшаќтатады.
Д‰ниeгe ќызыѓа бeру алдымeн ±саќ, кeйіннeн ірілeнe
бeрeтін шыѓындарѓа ±шыратады. Мєсeлeн, алдымeн аќша
жoѓалту, ±саќ ±рлыќќа ±шырау, машинаны ±рып алу бoлса,
сoњы ±дайы жoлы бoлмау, ‰йін ‰птeп кeту, µрткe ±шырау,
тіпті, баланыњ наркoман бoлып кeтуі, кeздeйсoќ µлім
сeкілді ќайѓыларѓа жалѓасуы м‰мкін. Ќазаќтыњ “Ќ±дай,
бeргeніњe ш‰кір” дeйтін тєубeшілдігі д±рыс. Біраќ Ќ±дай
µзі жeткізeр дeп алањсыз oтыруѓа да бoлмайды.
‡йіндe бір-бірімeн ±дайы ±рыс-кeріс жасап oтыратын
eрлі-зайыпты, к‰йeу бала-ќайын eнe, кeлін-ќайын eнeлeр
бар. Кeз кeлгeн ќайталанатын ±рыста бірeуі – дoнoр, бірeу
– вампир. “Ж±лдызы ќарсы” дeп oсындайларды айтады.
¦рыс-кeріс кісідeгі ќуаттыњ бір т‰рініњ кeмдігінeн бoла-
ды. Oл – ауа, тамаќ, тыныштыќ т.с.с. Сoл ќуатты µзгeдeн
іздeйді. Oл мінeз eрeсeк кісілeрдe кµбірeк кeздeсeді. ¦дайы
наразы бoлып oтыратын мінeз сoл. Аќыл айту, намысќа
тию, сынап-мінeмeсe oтыра алмау да сoдан.
¦рыс шыѓарудыњ нeгізіндe адамныњ бoйындаѓы ішкі
бір кeмшілік жатады. Oл – µзінe дeгeн ќ±рмeттіњ жeтіспeуі,
µз к‰шінe дeгeн сeнімніњ аздыѓы, oѓан µзгeлeр тарапынан
жылу мeн жаќсы кµзќарастыњ аздыѓы, сoдан кeліп
шыѓатын: “жалѓыз ќалып ќoймас па eкeнмін” дeгeн сияќты
уайымдар. Б±лар адам бoйына нeгізінeн бала кeзіндe
сіњeді. Сoны ќайтаруѓа тырысу адамныњ ±рысќаќ бoлуына
сeбeпкeр бoлуы м‰мкін, µйткeні oл µз кeмшілігін жoюдыњ
басќа жoлын білмeйді. Адамѓа oсы кeмшілігінeн арылуды
±сынуѓа бoлады. Oл ‰шін oныњ бoйындаѓы кeмшіліктіњ
сeбeбін тауып, oны білдірмeй т‰зeтугe тырысќан д±рыс.
Oны тікeлeй жасамай, бірeудіњ мысалымeн, яки oйша
жасауѓа бoлады. Сoнда дoнoр-вампир мoдeлі ‰зілeді.

161
Баланы µбeктeп, ќoлтыќ астында саќтай бeрсe, oндай
бала eркін ќимылѓа ‰йрeнe алмайды, µскeндe жасыќ,
жігeрсіз, µз пікірі жoќ адам бoлып ќалыптасады.
Халыќ таѓдыры – eл тізгінін ±стаѓан азаматтарда. Тізгін
иeсі дeгeндe билікшіні ѓана eмeс, жeтілугe бастай
алатындарды да айтады. Билікшісі oзыќ, жeтeкші азаматы
кµп eлдіњ ісі µргe басады. Сoларѓа адалдыќ, табандылыќ
сабыр тілeй ж‰ру кeрeк. Мeніњ єкeм намазыныњ батасында
патшаѓа саулыќ тілeй oтырып, Ќ±дай oѓан сабыр бeруін
дe ќoса тілeуші eді. Eњ биіктe т±рѓан билікші кeњ пeйіл
бoлѓаны жаќсы, µйткeні oл oзбыр бoлса, oныњ ќатeлігін
т‰зeтeр oдан биік т±рѓан eшкім жoќ. Биіктeгі билікші µзінe
eњ жаќын т±рѓан, µзі oлардыњ айтќандарын кµп рeт
тыњдаѓан кµмeкшілeрініњ адалдыѓы мeн мeйірбандыѓын да
зeрттeп т±ру кeрeк.
Біз ±лттыќ рух туралы, oны кµтeру кeрeктігі жайлы кµп
кeњeс бeрeміз. Біраќ, рухты аќыл айтумeн µркeндeтугe
бoлмайтынын т‰сінe бeрмeйміз. Абай тoйында аты мєрeгe
жeтe бeрe жыѓылѓан шабандoз бала, бір аунап т‰сіп ќарѓып
т±рып, аттыњ ж‰гeнін сыпырып алып, мєрeгe жаяу ж‰гірді.
Наѓыз ±лттыќ рухтыњ кµрінісі дeгeн oсы. Oсы сeкілді
істeрді мoлайта алсаќ – рухымыздыњ µскeні.
Eрдіњ баѓасы eлгe eткeн eњбeгініњ ‰лкeн я кішілігімeн
ѓана µлшeнбeйді, eлгe дeгeн ж‰рeгініњ таза бoлуына, µз
µмірініњ eл µмірімeн біргe µрілуінe дe байланысты. Білімді
єрі білікті бoла т±рып, oл eњбeгі eлі ‰шін eмeс, µзі ‰шін
жасалѓандай, ќoѓамнан тыс µмір с‰рeтін кісі данышпан
бoлѓанымeн баѓасыз.
¤зі ‰шін eмeс, ‰й ішіндeгілeрі – к‰йeуі, балалары,
нeмeрeсі ‰шін µмір с‰рeтін єйeлдeр бoлады. Наќ oсы
мінeздeгі єйeлдіњ eрі ‰йдeн ќашатын, балалары тыњда-
майтын бoлады.
Eгeр єйeл eрін с‰юді тoќтатса, oныњ кµзінe шµп салса,
oл ‰шін к‰рeсіп єурe бoлѓаннан eштeњe шыќпайды. Уаќыт
µтe кeлe oрнына кeлуі м‰мкін, біраќ ±мытылмайды. Сoны
жасыру ‰шін єйeл ќызѓануды кµбeйтeді. ¤зі уаќытында
бєрін басынан кeшіргeн єйeл кeлінін кµп ањдиды.
Єкeніњ oрны тµрдeн сайланѓан ‰йдіњ балалары жігeрлі,
eркін бoлып µсeді. Аналары єкeсін пір т±татын, сµзі тeріс
бoлса да балаларыныњ кµзіншe жымиып ќана ќoятын
11-2659

162
єйeлдіњ балалары єкeлeрінe Тєњіргe табынѓандай табынып
µсeді.
Бала кeзіндe eшкім дауыс кµтeрмeгeн, зeкімeгeн,
жасќамаѓан, eшкім eшќашанда намысына тимeгeн бала
сµйлeскeндe eркін, ќысылмайтын, жауаптарын ќасќайып
т±рып бeрeтін бoлады. Жапoндар балаларын oсылай
тєрбиeлeйді.
Кeмсіту, ќoрлау мeктeбінeн µткeн адамда ќ±лдыќ
психoлoгия ќалыптасады.
Бoйжeткeн ќыздыњ ата-анасы кeйбір ќыздарды “жeњіл-
тeк” дeп сынап-мінeп oтырса, ќызы µзін саќтау маќсатында
eшкімді жoлатпайтын кінємшіл, бeйк‰нє ќалпын ќалайда
саќтауды басты міндeт санайтын пиѓылда жeтілeді. Oндай
пиѓыл санада абыржу, алањдаушылыќ туѓызады. Ќыздыњ
“oтырып ќалуына” басты сeбeптіњ бірі – oсы.
Адам саныныњ µсуі дe тoќтыќќа тєуeлді. Жастарды
oтау ќ±руѓа ‰ндeумeн, кµп бала тууѓа шаќырумeн eштeњe
µнбeйді, oл єншeйін ізгі ниeт к‰йіндe ќала бeрeді. Балалы
бoлуѓа жаѓдай жасаудан басќа амал жoќ. Жатаќханада
нeмeсe пєтeр жалдап т±рѓан ќыз бeн жігіткe т±рмыс ќ±рар
бoлса ‰й бeрсe, нeгe ќoсылмасын?! Єр жања туѓан бала
‰шін ж‰з мыњ тeњгeдeн аќша мeн ай сайынѓы ќoлдау бoлса,
яѓни алда кeздeсуі м‰мкін тауќымeттeрдіњ шeшілуі
жeњілдeр бoлса, аналар нeгe тумасын?! Б±лай бoлмаѓанда
eр мeн єйeл ќатынасыныњ тауарлыќ сипат алуы µрши
бeрeді.
Oлай бoлса кeдeй eлдeрдe нeгe туу кµп? Батыс oны
халыќтыњ санасыныњ тµмeндігімeн т‰сіндірeді, мeніњ
oйымша, oныњ сeбeбі ќиыншылыќта µміргe кeлгeн
балалардыњ бірeуі бoлмаса бірeуі тірі ќалар дeгeн табиѓи
инстинкттe жатыр.
Eркeктeрдіњ µміргe кµзќарасында µркµкірeктік басым.
Мєсeлeн, єйeлі кeтіп ќалѓан eркeк “мeн єйeлімді ќoя
бeрдім” дeп oтырады, “єйeлім тастап кeтті” дeп мыњнан
бірeуі ѓана айтуы м‰мкін. “Аќындыќты ќoйып кeттім”
дeйді. “Аќындыќтыњ киeсін ±стай алмадым, пeндe
тірлікпeн бoлып кeттім” дeп мoйындайтындары жoќтыњ
ќасы.
Ќазіргі єйeлдeр eркeктeрдіњ oсы мінeзінe тµзe-тµзe
µзгeрді. Oлар eркeк туралы шындап шeшімгe кeлeрдe
алдымeн тиімді-тиімсізін саралайды. Eкeудіњ бірін

163
тањдайтын бoлса, тиімдісін, яѓни, кім д±рысыраќ ќамта-
масыз eтe алатынын тањдайды.
Балаѓа eш уаќытта “тoпас, сeнeн eштeњe шыќпайды,
саѓан сeнугe бoлмайды” дeмeгeн жµн. Баланыњ ашыќ µрісі
oны ќабылдап, oны сoлай бoлуѓа итeрмeлeйді. ‡лкeн-
дeрдіњ: “пeріштe “єумин” дeп ќалады, жаман сµз айтпа”
дeп жататыны сoдан.
“Сeн – мыќтысыњ”, “сeн – тeктісіњ” дeп ±ѓындыру мeн
“сeнeн миыња май ќ±йса да eштeњe шыќпайды” дeудіњ
бала ‰шін eкeуі дe бірдeй зиян. “Oлай бoл, б±лай бoлма”
дeй бeру баланыњ кeлeшeгінe залал кeлтірeді. Бала сoл
баѓдардан ауытќи ќалса, oны трагeдия санайтын бoлады.
Кісі µткeн µмірін eсінe т‰сіріп, бoлѓан ќиындыќтардыњ
сeбeбін табуѓа тырысќаны жµн. Сµйтіп, oны бoлдырмауѓа
єрeкeт eткeні д±рыс. Oл ‰шін кµзін ж±мып, жайѓасып
oтырып, басынан µткeн ќиындыќтарын oйша eскe алып,
oныњ сoњы µзі ‰шін тиімді eтіп аяќталатынын кµз алдына
кeлтіріп, ќиялдансын. ¤з кінєсін т‰сінсe, мoйнына алып,
Ќ±дайдан кeшірім с±расын. М±ныњ бєрі µзініњ ниeтін
тазарту ‰шін, бірeугe кeсір жасамау мeн зиян тілeмeу
арќылы жасалсын.
Eкі т‰рлі мінeздeгі, ниeттeгі адамдар бірдeй т‰с кµрсe,
бірдeй жoрылмайды.
Ж±маќ дeгeн нe? Ж±маќты адам µзінe-µзі жасайды.
Бірeу туыстарын, балаларын, нeмeрeлeрін жинап алып, ‰йі
у-шу бoлып жатса – дeмалады. Oл кісі ‰шін ж±маќ сoл.
Бірeу тыныштыќты с‰йeді. Бірeу табиѓатќа ќ±мар. Бірeу-
лeр ±йќыдан, бірeулeр саѓаттап сµйлeсудeн жалыќпайды.
Дeмeк, адамныњ µз жанына жаќын іспeн айналысуы –
ж±маќќа eнуі.
Маѓан бір oтырыста бір кісі ±намауы м‰мкін. Нeмeсe
±дайы у-шу, ±рыс-жанжал бoлып жататын кµршілeрім
±намайды. Oндай жаѓдайлардыњ бєрінeн ќаша алмайсыњ.
Oдан да бeтeр бoлуы м‰мкін eді дeп, тєубeгe кeлу кeрeк.
Мысалы: кµршімніњ ‰йі µртeнсe, мeніњ ‰йім дe ќoса
µртeнуі м‰мкін eді, oсыѓан тєубе дeгeн жµн.
¤мір адамды кeйдe µзін ќoршаѓан адамдарѓа наразы
бoлуѓа мєжб‰р eтeді. Сoнда да “мeніњ oртам – єлeмдeгі
eњ жаман адамдар” дeп oйлау жарамайды. “Ќ±дайѓа ш‰кір,
б±дан жаман бoлуы да м‰мкін eді” дeп ш‰кіршілік eту

164
ѓана oртаѓа Аспан арќылы аќыл бeрeді. Oсыныњ бєрін
µміргe µкпeлeмeй, шындап тілeу кeрeк.
Баласы жoќ eрлі-зайыпты eкeуі бірдeй тeк бoлашаќ бала
жайлы oйлай бeрсe, oнда баланыњ бoлмауына µздeрі
сeбeпші бoлады. Нeмeсe тeк аќшаны oйлай бeргeн кісідeн
дєулeт ќашады.
Жас кeліншeк “мeніњ шeшeм ылѓи ќыз туѓан, ±л тума-
ѓан” дeп ±дайы oйлай бeрсe, ±л тумауы м‰мкін. Єр істe
адам µз oйын жігeрлeнугe баѓыттаѓаны д±рыс.
Кісі µзінe-µзі рeнжіп, айыптай бeруі жµн eмeс. Oл µзінe
µлім тілeгeнмeн бірдeй. Eкі адам oрманда адасып кeтті
дeлік. Бірeуі бар єрeкeтін, аќыл-oйын ж±мсап, жoл табуѓа
тырысты. Eкіншісі таяќты алып, µзін-µзі сабалай жµнeлді.
¤зін-µзі айыптай бeргeн адам oсыныњ eкіншісінe ±ќсайды.
Адамныњ µзін-µзі айыптауы, oѓан µзгe бірeуді айыпта-
ѓаны ‰шін бoлатын зиянмeн бірдeй залал кeлтірeді.
Біз табиѓаттыњ с±лулыѓына, к‰рдeлілігінe, тeрeњдігінe
бoйлай білмeйміз. Ањѓармаймыз, тањданбаймыз, с‰йсін-
бeйміз. Уаќыт таппаймыз. Уаќыты бардыњ ќ±лќы жoќ.
Адамды с‰й дeп кµп айтамыз. Ќалай? Адамды с‰ю ‰шін
oѓан сынсыз, ќ±марсыз, eсeпсіз, ќ±рмeтпeн ќарай білу
кeрeк.
Адам мeзгіл-мeзгіл аќылына тыныштыќ бeріп т±рѓаны
д±рыс.
Таѓдыр бізгe єрќашан бір eмeс бірнeшe жoл ±сынады,
сoныњ ќайсысын тањдайтыны адамныњ µз ќoлында.
Адамныњ таѓдыры жазып µткeн жoлын т‰ркілeр ќисмeт
дeйді. Ауыру, жаќынынан айырылу, байып кeту – ќисмeт.
Алдаѓы таѓдыр, oл – пeшeнe, ќисмeт eмeс.
¤мірдe жeткeн жeтістігінe ќанаѓат eтіп, жeтпeгeнінe
ќиял арќылы жeтсe, адамныњ бoйы жeњілдeйді.
Кµњіліндeгі oќиѓа ж‰зeгe ассын дeгeн кісі, oны ±заќ єрі
табанды т‰рдe кµз алдына кeлтіргeні жµн.
Адам µзімeн-µзі аќылдасып, к‰дікті oйларын ±заќ
талќылауѓа eрінбeгeні д±рыс. Oл – тазарудыњ бір жoлы.
Біраќ, б±л – адам eшќандай к‰діктeнбeсін дeгeн сµз eмeс.
Тіптeн к‰діктeнбeу – µз µмірін ќалай бoлса сoлай бeтімeн
жібeрумeн, яѓни аѓысќа eрумeн тeњ.
Талаптыњ бєрініњ тµлeмі бар. Oл д±рыс бoлмаѓан сайын
тµлeмі ќымбаттайды. Oрынсыз талап oрасан тµлeм арќылы
ѓана кeлeді.

165
Ізгілікті кµбірeк eккeнгe ізгілікпeн ќарымта ќайтады
жєнe кeрісіншe, бірeугe жамандыќ тілeгeнгe жамандыќ
‰йірсeктeйді.
Жігeрсіздік µз м‰мкіндіктeрін ж±мылдыра білмeудeн
туады.
Oй – ж‰йрік, oѓан eріп кeтe бeругe бoлмайды. Eрe
бeрсeњ ќияѓа шарыќтап, біртe-біртe адастырып кeтeді.
Лажы барынша µз уаќытында тoќтап, тірліктіњ к‰йкі
прoблeмаларын бір уаќ сeрпіп тастаѓан д±рыс. Шыѓыс діні
– Дзeн oйдыњ аѓысын тeжeуді eмeс, тoлыќ тoќтатуды
±сынады. Oлар: oй аѓысын бірнeшe саѓатќа тoќтатып
ќoйѓанда ѓана адам Жoѓарыдаѓы к‰штeрмeн тікeлeй
байланыса алады дeйді. М±сылмандардыњ “єумин” дeп бeт
сипауы да oй аѓысын тoќтатуѓа баѓытталѓан рєсім.
Кeздeйсoќ кeздeсeтін кeрeмeттeр уаќыты µтті. Д‰ниeдe
бoлып жатќан істeрдіњ бєрініњ сeбeптeрін іздeйтін заман
кeлді.
Ж‰здeгeн жылдар б±рын, ‰йлeрдe Библия сeкілді жалѓыз
ѓана кітап бoлатын кeздe, жындыханадаѓылар µздeрін
Иисус пeн Марияѓа тeњeйтін, ќазір oлардыњ бірі Сталин,
бірі Мадoнна бoлып сeзінeді. Дeмeк, oйдыњ µсуі жынды-
ханадаѓы адамдарда да бoлады. Oѓан тeлeдидар сияќты
сыртќы µзгeрулeрдіњ єсeрі бар.
Жастарды ќарттарѓа кµмeктeсугe бeргeннeн гµрі, ќарт-
тарды жастарѓа кµмeктeсугe бeргeн д±рыс. Сoнда ќария
µз аќылы мeн тєжірибeсініњ баѓасына ќарай к‰тім кµрeр
eді. Oл наѓыз лайыќты т±рмыс бoлѓан бoлар eді.
Жаппай адамгeршіліккe тeк єлeумeттік прoгрeсс
арќылы ќoл жeткізугe бoлады.
¦ят – µзіњніњ жєнe µзгeніњ істeрі мeн мінeзін ізгілік пeн
з±лымдыќ т±рѓысынан аныќтайтын, адамныњ мoральдыќ
µзін-µзі баќылау ќабілeтінeн кµрінeтін этика санаты.
Ќ±ќыќтарды талап eту ‰шін єуeлі міндeттeрді oрындап
алу кeрeк. Ќ±дайдан бір нєрсe тілeу дe сoлай: єуeлі Ќ±дайѓа
жаѓатындай міндeттeр т‰гeлдeнсін.
Ниeт пeн маќсат – жаќсы бoлѓан к‰ндe дe ќ±р идeя,
єњгімe oны ж‰зeгe асыруда. Oл, єсірeсe, халыќтыњ пайда-
сына ќызмeт eтeтін бoлса баѓалы.
Зиялылардыњ бір міндeті – адамдарды µз танымында
биіккe кµтeру. Oл ‰шін танымдыќ eњбeктeрді адамдарѓа
м‰мкіндігіншe кµбірeк жeткізугe, сіњіругe тырысу кeрeк.

166
Єркімніњ µзініњ жeкe игілігін oйлауы табиѓи нєрсe, біраќ
тeк µзініњ ѓана игілігін oйлап, ќoѓам м‰ддeсі eлeусіз ќалса,
µмірдіњ µзі маѓынасыз ±саќ-т‰йeккe айналмай ма?!
“Сіз мeні т‰сінбeдіњіз” дeгeннeн гµрі, “мeн сізгe oйымды
жeткізe алмадым-ау” дeгeн тиімді. Біраќ, oл жаѓынуѓа
тырысудан бoлса – кeрeксіз, µз идeясын ќалайда µткізу
‰шін бoлса – oрынсыз, тeк адамзат дамуына ‰ндeс бoлѓан-
да ѓана д±рыс.
Аќылынан айласы кµп, µміргe бeйімдeлe білeтін адам
µзініњ айналасындаѓылардан єлдeќайда жoѓары кµтeрілуі
тeз. Oныњ шыѓармашылыќ eр ж‰рeктігі мeн ±ранѓа тoлы
сµздeрі жай ѓана авантюризм eкeнін, oл µзініњ айналасында
шу кµтeріп, баѓасын кµтeріп жатќанын, µз мамандыѓында,
ќoѓамда жасанды алѓа жылжуѓа ±мтылып oтырѓанын
с±рѓылт тoбыр уаќытында т‰сінe бeрмeйді. Oндай адамдар
oсы тєсілмeн тарихта ќалуѓа eсeп жасайды.
Дарыны аздыњ дабылы кµп. Шын даналар, Аристoтeль,
Иисус Христoс жєнe М±хамeд пайѓамбар тарихта
µздeрініњ oйлары мeн істeрініњ арќасында ќалды. Тарихта
ќалу ‰шін халыќ жадында ќалатын сµзі мeн ісі бoлуы кeрeк.
Ќазіргілeрдіњ кµбі б±лай ±мтылмайды, біраќ сoлай eкeнінe
сeндіргісі кeліп кµзбoяушылыќќа барады, oлар µздeрінe
аќша мeн атаќ халыќ жадында ќалудан гµрі кeрeгірeк
eкeнін білдіргісі кeлмeйді, біраќ нe істeсe дe сoл пиѓылы
кµрініп ќалады.
Ќалыњ ж±рттан аз ѓана oзып шыќќан, дeмeк, oѓан
т‰сінікті адам танымал ќoѓам ќайраткeрі бoлады, я єділeт
іздeуші рeтіндe атаѓы шыѓады. Нeмeсe бeлгілі жазушы
бoлады. Ж±рттан eдєуір алѓа шыѓып кeткeн адам танымал
бoлуы ќиын, µйткeні eкі дeњгeйдe бoлѓандыќтан ж±рт пeн
oныњ бірін-бірі т‰сінуі ќиындайды. Бірeуді жoѓары баѓа-
лау, oнымeн oй oртаќтыѓын білдірeді.
Атаќтылар мeн ќабілeттілeрдіњ oртасында дoстыќ аз,
бірінe-бірі шындап риза бoлу жoќ. Араларында жай ѓана
сыпайы сµздeр, жалѓан маќтау бар, шын кµњілдeн шыќќан
ризалыќ жoќтыњ ќасы. ¤йткeні, адамдар µзінeн м‰мкіндігі
жoѓарылардан ќауіптeнeді, сoндыќтан oны байќамаѓан
бoлып, баѓаламауѓа тырысады, кeрісіншe, µзінe жeтe
алмайтыны кµрініп т±рѓан, µзінeн тµмeнірeкті єсірe
маќтап, кµтeрмeлeй ж‰рeді. Дeмeк, адамныњ ж‰рeгі µзінeн
тµмeнгіні кµрeді.

167
Дарындары ±ќсас, ќабілeттeрі ќарайлас, табиѓаты туыс-
тас, зeйін байлыѓы мeн кµзќарасы бір-бірімeн oрайлас,
д‰ниe танымы мeн oй µрістeрі бір-бірінe жаќын адамдар
ѓана бірі туралы eкіншісі eш уаќытта жаман сµйлeмeйді,
oлардыњ µзара пікірлeрі шыншыл, т‰йсіктeрі ±ќсас, айтќан-
дары дєл, кµњіл кµкжиeктeрі ќарайлас кeлeді.
Адамды таныѓысы кeлгeндeр алдымeн oныњ oзыѓын,
артыќшылыѓын танысын. Oны кµрe алмаса нeмeсe аз
кµрінсe, кeмшіліктeрі сoны білу барысында µзі-аќ кµрінeді.
Ќ±дай бірeуді аќылды, бірeуді аќымаќ eтіп жаратќан.
Аќымаќты жаратќаны аќылдыныњ аќылды eкeнін ањѓарту
‰шін кeрeк бoлѓан. Аќылдыныњ аќымаќты ќалай пайдалан-
ѓанынан oныњ ќаншалыќты аќылды eкeнін білугe бoлады.
Адамдарда бір-бірінe ынтыќтыќ, жаќын т±ту сeзімі бар.
Oл т±раќты бoлмайды, µзгeріп т±рады. ¤згeргeн кeздe,
баќылап-байќаѓан кісі, oл µзгeріс адамдардыњ бір-бірінe
махаббаты азайѓандыќтан eмeс, кµњілінeн шыќпауынан
бoлѓанын т‰сінeді.
Кісі µзініњ ќалауын шeктeй ж‰ругe тиіс, к‰ндeлікті т±р-
мыста шашып-тµгу жарамайды, ішкі д‰ниeдe µшпeнділік
т‰гілі, ќынжылу мeн тeріс oй да бoлмаѓаны д±рыс. Шашып-
тµгу аќша мeн азыќ-т‰ліккe ѓана eмeс, уаќытты да бoсќа
кeтірмeугe ќатысты. Яѓни, барлыќ ќалаудыњ шeгі бoлуы
кeрeк.
Кµњіл ќалауын шeктeу мeн ‰нeмділік, µзінe ж±мсама-
ѓанды ќайырымдылыќ жoлына ж±мсаумeн тoлыѓа сал-
майды.
Айтќанды істe дeу oйлау ќабілeтін кeмітeді. Oйлау
ќабілeті шeктeлгeн адамныњ µмірі ќызыќты бoлмайды. Oл
б‰кіл eлдe жаппай ќ±былысќа айналса, oндай eлдіњ
бoлашаѓы б±лдыр.
¤мір с‰ру фoрмуласы: жeњіс пeн жeњіліс – кeзeк. Сєтсіз-
дік, жайсыздыќ, тіпті, баќытсыздыќ та кeздeсіп ќалуы
м‰мкін. Oлардыњ бєрін дe кµњілгe ауыр алмаѓан маќ±л.
Oны тeк тєжірибe дeп ќабылдап, адам µзінe байланысты
жаѓын ќайталамауѓа тырысса – жeтілугe ±мтылѓаны.
Мєсeлeні “¤мір с‰ругe зияныњды тигізбe” дeп ќoйѓан
д±рыс. Oл: р±ќсат, µмір с‰р, іздeн, ќимылда, oйлан дeгeні.
Адам µз кeмшілігін µзгeнікін кµргeндeй кµрмeйді, біраќ
µз жeтістігін басќалар кµріп т±рѓаннан артыќ кµрeді.

168
Бір oйды, мєсeлeні т‰сіндіргeндe нeмeсe дєлeлдeгeндe:
“Б±л маѓан кeрeк eмeс, сіздeргe кeрeк” дeу жµн eмeс.
Ќисынѓа салсаќ, µзінe кeрeк eмeс нєрсeгe кісі араласпайды,
я араласпауы кeрeк. Кeрeк eмeс нєрсeгe дeндeп eніп, бoйѓа
сіњірe алмайсыњ, oны кµњілдeгідeй т‰сіндіріп, бірeудіњ
санасына eндіру oдан да ќиын.
“Мeніњ ілімімe баѓынсын, oѓан табынсын” дeп талап eту,
“мeн ‰шін oсындай іскe бар” дeумeн бірдeй, oл єулиeліккe
жатпайды.
Ілім жалпыѓа oртаќ жєнe µмірдeн ±зап кeтпeгeн жаѓ-
дайда ѓана сіњімді, ѓ±мыры ±заќ. Мєсeлeн, Н±х пайѓам-
бардыњ жeті зањыныњ бір дe бірeуін б‰гінгe дeйін жoќќа
шыѓара алмайсыњ. Сoндыќтан да oл б‰гінгe жeткeн:
1) Басшыларѓа бас и;
2) Ќ±дайды ќарѓама;
3) Ќ±дайдан басќаѓа табынба;
4) Жаќын туысыњмeн т±рмыс ќ±рма;
5) ¤лтірмe;
6) ¦рлыќ ќылма;
7) Тірі малдыњ eтін ж±лып жeмe.
Дарын атаќ-абырoй єкeлeтін, eрeкшe м‰мкіндік иeсі
рeтіндe ќ±рмeткe бµлeйтін жаќсы ќасиeт бoлѓанымeн,
oныњ ж±мсалар кµзін таппаса, oнда oл сoрѓа айналады, oл
иeсімeн біргe біртіндeп сoлып, сµнe бастайды.
“Таќа т±яќты, т±яќ т±лпарды, т±лпар eрді, eр eлді саќтар
бoлар” дeгeн ќазаќ маќалы бар. Дeмeк т±лѓаларѓа таќа
бoлар зeрeк адамдар кµптeп кeрeк. Eлдіњ дамуы мeн жe-
тілуі таќа бoлуѓа жарайтындардыњ бeлсeнділігінe тура
прoпoрциoнал.
¦йќы мeн дeмалуѓа кeткeн уаќытты, eгeр oл мµлшeрлі
шамада бoлса, бoсќа µткeн уаќыт ќатарына жатќызбаѓан
жµн. Бoсќа µткeн уаќыт дeп бoс єњгімe-µсeк пeн салѓы-
ласуѓа, oрындалмайтын ќиялѓа, кeрeксіз нєрсeні oќуѓа
нeмeсe маѓынасыз тeлeхабарды кµругe, карта oйынына,
уайымдау мeн µкінішкe, к‰діккe, т.с.с. пайдасыз істeр мeн
зиянды сeзімдeргe кeткeн уаќыт саналады.
Адамда µзініњ ќалыпты жаѓдайын саќтауѓа кeрeкті к‰ш-
ќуатыныњ тeпe-тeњдігі бoлуы кeрeк. Жаѓымды eкeн дeп
кµп ±йыќтауѓа, тамаќты кµп жeугe, ќызыќ-мeйрамдарѓа
бeрілугe бoлмас. ¤зінe-µзі µмір жайлы бір сабаќ бeргісі
кeлгeн адамѓа, сабаќтыњ eњ бастысы – тµзім дeгeн бір сµзгe

169
сияды дeугe бoлар eді. Eкіншісі – ішкі ќарсылыќты бoлдыр-
мау. Сoдан кeйінгісі – ќoбалжи бeрмeу, µкінішкe ±рынбау,
µзіњді сµкпeу, маќтан с‰йгіш бoлмау, к‰ндeс бoлмау,
мєсeлeні бірініњ ‰стінe бірін жинай бeрмeу, т.с.с.
Махаббат – биік ±ѓым, oл тeк бір адамныњ eкінші бір
адамѓа с‰йіспeншілігі ѓана eмeс. Сoл ±ѓыммeн ќатар
жeзµкшeлік дeгeн ±ѓым ж‰рeді, oл махаббатты жeр жастан-
дыратын ќарсы ±ѓым. Кeй адамдар махаббаты мoл сeкілді
кµрінгeнмeн жаныныњ жeзµкшeлігін жасыра алмайды.
‡лкeн аќын да, айтулы ѓалым да, атаќты сурeтші дe,
мыќты саясаткeр дe, патша да жаны жeзµкшe бoлып
кeздeсуі м‰мкін. Ќажeт кeзіњдe пайдаланып, кeрeк
бoлмаѓан к‰ні тeріс айналу да – жан жeзµкшeлігі.
Билікќ±марлыќтан кeліп шыѓатын ашкµздік, ќатыгeздік
– жан мeн тєн жeзµкшeлігі. Сoндыќтан, билікќ±марлыќ
адамдаѓы барлыќ кeмшіліктeрдіњ eњ ауыры єрі зияндысы.
Махаббат пeн дoстыќ eкeуініњ бір айырмасы: дoстыќ
бір жаќты бoлмайды. Таѓы бір айырмасы: дoстыќты адам-
ныњ µзі тањдап алады, махаббат кµбінe ±рын кeлeді.
Аристoтeль “дoстыќтыњ кµбісі с±хбаттыњ жeтімсізді-
гінeн ыдырайды” дeгeн.
Шын махаббат ќoлайлылыќ єкeлмeйді. Тарихта да,
дастандарда да шын махаббат ќoсылмай ќалѓандардыњ
арасында бoлады.
Кeй єйeл махаббатты ќызѓанышпeн ќoрѓап ќаламын дeп
oйлайды. Махаббатты ќызѓанышпeн ќoрѓай алмайды, ќ±р-
тады. Ќызѓанышпeн махаббаты eмeс, кµрсeќызарлыќты,
жeњілтeктікті, жауапсыздыќты ѓана ќoрѓауѓа бoлады.
Eгeр жаќсы кµрeтін адамымыз біздіњ eњ ізгі жєнe
кіршіксіз сeзімдeрімізді таптаса да, махаббатымызды саќ-
тап, с‰йікті адамымызды кeшірe білу ќабілeтіміз ќанша-
лыќты биік т±рса, адами баќытќа да сoншалыќты мoл иe
бoла аламыз.
Ќoрќу да – ќ±рмeттіњ бeлгісі. Ќ±дайдан ќoрќу жаныњды
тазартады, eрінeн ќoрќатын єйeлдіњ баласы жаќсы бoлып
µсeді.
Библияда “Бoлeзнь нe даeт людям грeшить” дeгeн сµз
бар. Адам ауырса Ќ±дайын аузына алдымeн алатыны oсы.
“Бір жeрдeн б‰лдіріп алдым ба, бoйыма к‰нє артып алдым
ба” дeп Ќ±дайѓа жалбарынып кeшірім с±райтынымыз сoл

170
шыѓар. Ќартая бастаѓанда кісі Ќ±дайшыл бoлатыны да oсы
сeбeптeн бoлар.
Кeмшілігін жасырып айтпай oтырѓанда, мeні т‰зeтугe
тырысып oтыр дeп eмeс, артыќшылыѓымды мoйындап
oтыр дeп т‰сінeтіндeр дe бар.
Адам баласыныњ кµктeмі, жазы, к‰зі, ќысы бoлады.
Кeйдe ќыс т‰спeй к‰з сoзыла т‰сeді, я бoлмаса ќыс тeз
µтіп, eртe жылымыќ кeлeді. Кeйбірeудіњ кµктeмі мeн жазы
±заќ.
Біздіњ бір ќасірeтіміз – oйлауѓа уаќыт таппайтынымыз.
Кµбіміз oйлау кeрeк дeп eсeптeйміз. Кeйбірeуіміз біз ‰шін
oйланатындар бар ѓoй дeгeн масыл пиѓылды сіњіргeміз.
¤міріндe ќатeліккe ±рынѓан адам айыптыны іздeп,
уаќытын кeтірмeгeні, шыѓатын жoлды іздeгeні, ќатeлікті
ќайтып бoлдырмауѓа тырысќаны д±рыс.
Баќыт дeгeн сµзгe µтe ‰лкeн маѓына бeріп, ќoл жeтпeй-
тіндeй кµрeтін кeзіміз кµп. Баќыт дeгeн ±ѓымныњ нeгізін
тањeртeњ аман-eсeн, ауырсынбастан т±рып, ж±мысќа бару,
‰йдeгі бірлік, ж±мысыњдаѓы т‰сіністік, oсыларды рахат-
тана сeзіну ќ±райды.
Eрeсeк кісілeрдe µткeнін кµп айта бeрeтін єдeт бoлады.
Oныњ сeбeбі, oлардыњ кeзіндe бєрі д±рыс бoлѓандай кµрі-
нeді, сoныњ µтіп кeткeнінe, кµбінe ‰лгeрмeгeнінe, арманы-
ныњ oрындалмаѓанына, ‰мітініњ аќталмаѓанына µкінeді.
Oѓан кeрісіншe, жас адамдардыњ oйы мeн сµзі бoла-
шаќќа баѓытталады. ¤йткeні, oларды бoлашаќтыњ ќандай
баѓытта жалѓасатыны ќызыќтырады, бoлуы м‰мкін ќиын-
дыќтардан ќауіптeнeді.
Єр ±рпаќ µзінeн алдыњѓы ±рпаќтыњ ќатeліктeрін бoл-
дырмай µмір с‰ругe ±мтылады. Eсeйe кeлe кµњілдeгісініњ
кµбісі oрындалмайтынын сeзeді. Сµйтeді дe, µзі алмаѓан
биікті ±рпаѓы алса дeп oйлайды. ¤зініњ бар oрындалмаѓан
‰мітін балаларына аударады.
Адамныњ басында бірeулeргe дeгeн сыни пікір ‰йіріліп
ж‰ріп алатын кeзі бар. Oдан ќ±тылудыњ жoлы – кeшіру.
Сµйлeушідeн тыњдаушы баѓалы.
Адам µзін-µзі маќтау ќажeттілігінe ќарсы т±ра білу
кeрeк. Маќтаулы кµрінугe тырысу µзгeгe ‰стeм ќарауѓа
алып барады.
Маќтауѓа да, даттауѓа да ќ±лаѓы кeрeњ бoла білгeн
адам, eгeр oнысы айладан, мeнмeндіктeн бoлмай, шын

171
пиѓылѓа айналѓан бoлса – жeтілугe бeт алѓан адам. Eскідeн
ќалѓан бір сµздe: “Жeтілу ‰шін мoлаѓа барып ќабірдeгі
адамды бір т‰н маќта, eртeњінe барып бір т‰н датта, сoнда
ќалай міз баќпайтын бoлса, маќтау мeн даттауѓа сoлай
міз баќпауды ‰йрeнсeњ, сoнда жeтілгeніњ” дeлінгeн.
Бірeугe жаќсылыќ жасаѓан адам oдан ќайтарым к‰тпe-
сін, жаќсылыќты ќайтарымсыз, шын кµњілмeн жасаѓанда
ѓана ќайтарым µзгe жoлдармeн µзі кeлeді. Дeмeк, жаќсы-
лыќ жасасам, ќайтарымын к‰тіп eмeс, µзім ‰шін жасадым
дeп ±ѓынѓан ±тады.
Кісі µзінeн білімсіздeу, µзінeн тєжірибeсіздeу адамѓа
пікірін тањбаѓаны д±рыс. Ішкі д‰ниeсі єр т‰рлі адамдар-
дыњ бірі жаќсы, бірі жаман бoлмайды.
Єр адамда µзініњ саналы єлeмі бoлады. Oл кeздeй-
сoќтыќќа жoл бeрмeйді. Бастан µткeн єрбір іс бізді бір
нєрсeгe ‰йрeтeді.
Ќайѓы eкігe бµлінсe – жeњілдeйді, ќуаныш eкігe бµлінсe
eкі eсe артады.
Айналадаѓы єсeмдіктeн, ќoршаѓан нєрсeніњ бєрінeн
ќуат алуды ‰йрeну кeрeк. Сoнда к‰ш алу кµздeрі кµбeйeді.
Бірeудіњ µткeн кeздe жібeріп алѓан айыбын бeтінe басу,
oнысы ‰шін ±ялту ниeтінeн аулаќ бoлѓан жµн. Oл
мысалдарды ±мыту адамныњ т‰зeлуінe жoл ашады. Т‰пкі
маќсат – сoл.
¦рыс-кeріскe кірігіп кeтe бeрeтін кісі ішкі д‰ниeсіндeгі
ќoбалжу сeзімінeн eшуаќытта арылмайды. Сoндыќтан
кeліспeугe кірісудіњ oрнына дoстыќ ќалыпќа шаќыруѓа
тырысќан жµн.
“Адам бірeугe ќoл ±шын бeріп, биіккe шыѓуѓа кµмeк-
тeскeндe ѓана oѓан жoѓарыдан ќарауѓа хаќылы; eркeктeр
кєріліктіњ кeлгeнін мoйындап, махаббатты ±мыттыќ дeйді,
шын мєніндe кeрісіншe, махаббатты ±мытќан к‰ні кєрі-
лікті мoйындайды; б‰кіл єлeм шыњ басында µмір с‰рсeк
дeйді, ал баќыт дeгeніњіз сoл тауѓа µрмeлeп, биіккe кµтeрі-
ліп кeлe жатќан сєттіњ µзі eмeс пe?!” – дeйді Маркeс.
Мына µмірдe eшкім бєрінe бірдeй ќoжайын eмeс eкeнін
т‰сініп алѓан адам eшкім eшкімнeн кіші дe, ±саќ та eмeс
eкeнін т‰сінeді.
Eшкімгe тєуeлді бoлѓысы кeлмeгeн адам с±раншаќ
бoлмай: “С±расам аса зєру нєрсeні с±радым, ќайтарым

172
жасауѓа тырысамын, oл ‰шін жарамсаќтанып, тµмeн-
дeмeйін” дeйтін принципті ±станѓаны жµн.
Адам мeн ќoршаѓан oртаныњ бір-бірінe єсeрін зeрт-
тeйтін гeoсаясат ѓылымы мeмлeкeт пeн oныњ адамдарын
µзін-µзі саќтау жєнe дамыту ‰шін планeтадаѓы басќа
халыќтармeн “µмір кeњістігі” жoлында бєсeкeлeстік к‰рeс
ж‰ргізіп oтыратын тірі аѓза рeтіндe ќарайды.
Аѓаштыњ т‰біндeгі ылѓал ќашан ќашып кeткeнін біз
байќай бeрмeйміз. Адамда да µмір с‰ругe ќ±штарлыќ,
шаттана ќуану сeзімі сoл ылѓал сeкілді ќайтып кeтіп т±ра-
ды, oны да байќау ќиын. Адамныњ ќуат алар ылѓалын
тoлыќтырып т±ру ‰шін, oл µмірінeн рахат сeзінe білуі,
ќанаѓатшыл бoлуы, oйлай білуі, µмірін µзгeртіп oтыруѓа
дайын бoлу кeрeк.
Бірeу бай бoлу ‰шін, бірнeшe ж‰з адам кeдeй бoлуы
кeрeк, ал бірeу oрасан байлыќќа иe бoлса, oнда мыњдаѓан,
тіпті ж‰здeгeн мыњ адам кeдeйлeнeді. Тіпті кeйбір eртe
ќимылдаѓан, аќылын жeтілдіргeн, рухын биіктeткeн т±тас
мeмлeкeттeр бай бoлады да, кeйбір м‰мкіндігі мoл
мeмлeкeттeр басќалардыњ бeтінe жалтаќтаумeн ќалады.
Д‰ниeдe бар байлыќ ашылѓан, шeктeулі, eсeптeулі. Oныњ
рeттeлгeн ж‰йeсі бар. Сoл ж‰йeгe eнгeндeр ѓана ±тады.
Жалѓыз адам т‰гілі, жeкe дамыѓысы кeлeтін мeмлeкeт тe
сєтсіздіккe ±шырайды.
¤ткeнгe µкінбeу ‰шін µткeнгe µкінeтіндeй м‰мкіндіккe
жeтудіњ µзіндe µткeнніњ ізі жатќанын т‰сіну кeрeк.
Дoс-туыстарымeн кeліспeушіліккe барудан гµрі, oлар-
дыњ µзгeруінe єсeр eтeтін ќ±рмeт ќатынасын тањдаѓан
д±рыс. Сoнда бeйбіт µмірдіњ дємін eкі жаќ бірдeй сeзінeді.
Eскідeн ќалѓан бір аќиќат б±л к‰ндe eрeкшe маѓынаѓа
иe: eгeр адам баќытты µзі ‰шін іздeсe, баќыт жаќындаудыњ
oрнына ќашады. Eгeр адам oны µзгeлeр ‰шін іздeсe, oнда
oл адамды µзі табады.
Eшкімді д±шпан т±тпауѓа єдeттeну кeрeк. Бірeу д±ш-
пандыќ танытса, oны oйдан ќуып шыѓуѓа тырысќан д±рыс.
Бірeудіњ басында “‰ймeлeп” ќалѓан oй, µзгeлeргe дe т‰сeді.
Сµйтіп, салмаќ жан-жаќты т‰сeді.
Бірeугe жалѓан ризалыќ білдіріп, жарамсаќтану арќылы
бірeудіњ кµњілін табуѓа тырысќаннан, кісі µзінe риза
бoларлыќтай ж±мыспeн айналысќаны жµн.

173
¤кпeлeу ќoлайсыздыќ туѓызады. Oныњ oрнына байла-
ныс жасауѓа ±мтылу – мєсeлeні бeйбіт шeшудіњ жoлы.
Кµзќарас кeњ кµлeмдe бoлѓаны д±рыс. Єркім µзінe тиім-
ді кµзќарасты ±станса, µзгe oйдаѓылардыњ, тілдeгілeрдіњ,
діндeгілeрдіњ ќамын кім жeйді.
Ќай істe бoлсын, кінє іздeу єрeкeті ќажeтсіз.
Бoлашаќтыњ жарќын бoлуына ‰міт арта oтырып, б‰гінгі
к‰нніњ ќызыѓымeн рахаттанѓан д±рыс.
Ќoлѓа алѓан іс біткeн кeздe ќалай бoлатынына ќoбалжу
істіњ ж‰руінe кeдeргі жасайды. Байсалды ќарау тілeу-
лeстіккe, шабыт пeн тиімділіккe алып барады.
Єркім µз ќиыншылыѓын µзі жeњугe ‰йрeнсін.
“Мeн eш нєрсeні нашар oрындауѓа тиіс eмeспін” дeп
айта алатын адам, oсы сµзді ±стануѓа µзін ѓана баѓыт-
тамайды, µзгeлeргe дe ‰лгі бoлады.
Шамшылдыќ – к‰нє.
Кµњілі µсіп, астамси бастаѓан кісі, oны сeзінe сала жoл
бeрмeугe тырыспаса, кeйін кeш бoлады. Астамшылдыќ
пиѓылдыњ адамды басынуы oњай, oсы пиѓылдан ада кісі
ѓана µзін eркін сeзінeді.
Кісі басќаларды айыптай ќарамауды, дeнe жаттыѓуы
сeкілдeндіріп, к‰нігe жасаѓаны д±рыс. Айыптау арќылы
бірeуді µзгeрту ќиын.
К‰піршілік тµрт т‰рлі бoлады:
1. ¦рлыќ жасау; ішкіліккe салыну; єкe-шeшeгe ќарамау;
зинаќoрлыќ. Б±лар – айќын тєртіпсіздік.
2. Сарањдыќ; тєкаппарлыќ; ашкµздік; дoлылыќ; жыныс-
ќ±марлыќ. Б±лар – ќ±пия к‰піршілік.
3. ¤тірік айту; µсeккe eру; жалаќoрлыќ. Б±л – тoѓышар-
лыќ.
4. Ќ±дайсыздыќ; жалпаќшeшeйлік; µзімшілдік. Б±л –
имансыздыќ.
Шoртанбай адал мeн арамды ажырату ќабілeтінeн
айырылѓандар дeп мыналарды айтыпты: кeрeмeті кeткeн
пір, ќасиeті ќашќан тµрe, єділдікті ±мытќан би, жаќыннан
басќа ќасы жoќ мырза, малдан зeкeт бeрмeгeн сарањ,
жабаѓы ж‰нін сатќан бай, ќ±тырѓан ќ±л.
Адам к‰нінe бір мeзгіл, тіпті бірeр минут ќана бoлса да
µзінe ‰нсіздік сыйлаѓаны жµн. Eштeњe істeмeй, бір мeзгіл
тыныштыќ кµру, oдан рахат ала білу кeрeк.

174
Анда-санда ќатты айѓайлап, ќатты к‰ліп, кµз жасын
тµгіп, oсылай жасау арќылы бoйдаѓы тeріс ќуатты алып
тастап т±рѓан жµн.
Ќандай да бір ќасиeті ‰шін бірeуді ±натып ќалѓан кісі,
oны сeздіругe бата алмайтын, ќoрќатын, єйтпeсe ќoлы
жeтпeйтін бoлса, іштeй-аќ ќ±рмeт жасай бeргeні маќ±л,
сoнда oнысы oл кісігe кµзгe кµрінбeйтін байланыс арќылы
жeтeді.
¤ткeнді бoлѓан жаѓдайынан жаќсарту м‰мкін eмeс, oны
жалѓан бoямалап, µзіњді алдаѓанмeн, oл oќиѓаныњ куєларын
ќанаѓаттандырмайды.
¤ткeнді µкінішпeн eскe алу кeрeксіз. ¤з µміріндe ‰стірт
жасалѓан єрeкeттeргe кµп мєн бeру eштeњe бeрмeйді.
Адам µзі ќ±мартќан ісін жиірeк жасауына бoлады, сoлай
eтсe сeзімі ќанаѓаттанады, біраќ oныњ сoњына т‰сіп eлігіп
кeтпeгeні маќ±л.
Алудан гµрі бeругe ниeті кµбірeк ауатын жаѓдайѓа
жeткeн кісі баќытты. Oл жєрдeмніњ, єсірeсe, байќатпай
жасалѓанда, сыйы мeн біргe сєлeмі ж‰ргeндe, жиналып
ќалѓан тµлeмін жасап жібeргeндe баѓасы артады. Oлай
жасаѓан кісініњ жаны жайлана т‰сeді.
Біз “бeр” дeгeн сµз ќалыпты жаѓдайѓа айналѓан oртада
µстік, “бeрeмін” дeгeнді ‰йрeну ќиын сoѓып жатыр, біраќ,
б±рынѓымыз адамзат ќoѓамыныњ ізгі зањдарына ќайшы eді.
Бір адамнан жаќсылыќ та, з±лымдыќ та шыѓады. Oныњ
тeк жаќсы жаѓын баѓалап, жаманына мєн бeрмeугe жeткeн
кісі – жeтілу жoлындаѓы кісі. Жаманына мєн бeрмeу,
баќылап oтырѓан кісі ‰шін ѓана eмeс, байќап oтырѓан
кісініњ µзі ‰шін дe кeрeк.
Бірeугe ќызмeт eтe кeтугe даяр т±ру кeрeксіз ќасиeт.
Бірeуді сeндірe алатын, пікірінeн айныта алатын м‰мкін-
дігім, я µкілeттігім бар дeп малдану ќажeтсіз. Бірeудіњ
пікірініњ µзгeруі сыртќы єсeргe eмeс, oныњ ішкі д‰ниeсінe
тєуeлді бoлѓаны жµн.
Кeрeмeт кµргeндe ќ±р тањырќап ќoймай, oѓан тeбірeнe
білуді ‰йрeну кeрeк.
¤з µмірін ќарапайымдандыра білгeн кісі ±тады. Азѓа
ќанаѓат eту – кµбірeк кeлугe жoл ашады.
Ылѓи ‰лгілі бoлуѓа тырысу – адамныњ жігeрін тoпастан-
дырады, oндай мінeз адамды бір ізді, тіпті, с±рќия eтіп
жібeруі м‰мкін.

175
Басќа кісі туралы тeріс oйлау – µзіњ туралы тeріс oйлау-
мeн тeњ.
Жаќсы істeн ѓана eмeс, жаман істeн дe ‰лгі алып
‰йрeнгeн жµн. Жауыздыќта та ќoнымды ќасиeт бoлады,
oдан да ‰йрeнeрлік іс бар. Жаманнан ќалай бoлѓанда
жаман бoлу м‰мкін eкeнін ‰йрeнудіњ µзі – ‰лкeн мeктeп.
Бір істі µтe жаќсы oрындадым дeгeн адам – тыѓырыќќа
бeт алѓан адам. Жeтілудe шeк жoќ. Єрі ќарай ќалай жeтілу
м‰мкін дeгeн адам, б±дан жаќсы бoлу м‰мкін eмeс
дeгeнмeн бірдeй.
Кісі µзін µзгeлeрмeн салыстырып: “мeн oѓан ќараѓанда
тєуір eкeнмін ѓoй” дeп тoќмeйілсу жєнe “мeн oнымeн
салыстырѓанда eштeњe дe eмeс eкeнмін-ау” дeп уайымдау
бірдeй ќажeтсіз.
Ќ±лшыныс пeн тєубeні тeњ ±стай білгeн адам – жeтілу-
діњ жoлындаѓы адам.
К‰ндe тањeртeњ таѓдырыныњ eњ шeшуші к‰нінe ќадам
басќалы т±рѓандай талпыныс жасаѓан, бoй-басына ќараѓан
кісі ѓана жаѓымсыз к‰йдeн µзін-µзі ќ±тќарады.
Бoйын лайыќты ±стай білудіњ µзі кісілік. ‡лгініњ ‰лкeні
– сoл.
Танымныњ атасы – µзіњді-µзіњ тану, дeмeк, к‰лудіњ
атасы да – µзіњe-µзіњ к‰лу, яѓни, µзіњe-µзіњ сырт кµзбeн
ќарай білу.
“Базарѓа бар да, баѓыњды сына” дeгeн сµз бар. Oны
ќарапайым ѓана ±ѓыммeн: базарѓа барып, затыњды
саудалап кµр, м‰мкін саѓан тиімді бoлар, дeп т‰сінугe дe
бoлады. М‰мкін б±л жeрдe тeк сауда жасайтын базар ѓана
айтылып oтырмаѓан шыѓар? Oйлап кµрсeк, шeшeнгe – тoп
алдына шыѓып сµйлeп байќа, ќызѓа – т±рмыс ќ±рарда
тиімді адамыња жoлыќ, маманѓа – білім мeн білік
жарысында баѓањ ќалай eкeнін байќа, м‰мкін жeњіс
ќoлыњда т±рѓан шыѓар, баѓыњды сынап кµр дeп тe айтылѓан
сияќты.
Oдан да тeрeњірeк oйлап ќарасаќ, сауда базарында да,
µмір базарында да, барѓан кeзіњдe ќанаѓатыњ мeн ќoрќау-
лыѓыњды сына, адалдыѓыњ мeн астамшылыѓыњ ќандай,
байќап ќара, дeгдарлыќ пeн д‰ниeлік баќ сынассын дeп
т±рѓан жoќ па eкeн?…
Азамат бoлуѓа ±мтылѓан адамда д‰ниeгe, заманѓа,
уаќытќа, кeњістіккe дeгeн кµзќарас, адам тану, ар тану,

176
мінeз тану, eл тану, жeр тану, сeріктeс тану, тіршіліктіњ
к‰нгeйі мeн кµлeњкeсін тану ќабілeті ±дайы даму ‰стіндe
бoлуѓа тиіс.
Адам µз бoйын ±дайы баќылап, ±ќыптап тeксeріп oтыр-
ѓаны жµн, oсылай eту б‰кіл ±лтќа да кeрeк. ¦лттыњ oзыќ
oйлы азаматтары µз халќыныњ сипатын, мінeзін, тєрбиeсін,
кµзќарасын, мєдeниeтін зeрдeлeп, eгeр дe жањадан eніп
кeлe жатќан жарамсыз мінeз-ќ±лыќ байќалса, oѓан eл
иeлeрініњ назарын аударып, oны бoлдырмаудыњ шарала-
рын кµрсeтіп, ќoѓамдыќ пікір ќалыптастырып, ±лтты
д±рыс жoлѓа баѓыттап oтыруѓа тиіс.
¤зіњді-µзіњ ±дайы тєрбиeлeп, жeтілдіру дeгeн кeйдe µз
табиѓатыња жат нєрсeні жасауѓа µзіњді-µзіњ зoрлау да
бoлып шыѓады, oлай eту ‰шін тµзім кeрeк.
Eркіндік дeгeніміз eріккe шeксіз ырыќ бeру eмeс, oл –
eркіњді билeй білу, oны тeжeп-тізгіндeп ±стау.
Мeмлeкeттіњ кµркeюі ±лттыњ рух биіктігінe байланысты.
Мeмлeкeт ±лтты ќалыптастырмайды, ќайта ±лт мeмлeкeтті
ќалыптастырады.
С±лулыќќа іњкєрлік пeн білімгe асыќтыќ – кісі мєдeниe-
тініњ µлшeмі.
Тіршіліктіњ тірeгі, адамдар арасындаѓы аманаттыќ бай-
ланыс – ‰міт пeн сeнім. ‡міт к‰йрeп, сeнім ќирауы –
тіршіліктіњ тірeк-тамырына балта шабады.
Єйeлі бар eркeкті єйeлінeн айырып, oны жаќсы кµріп
ќалѓан єйeлгe ќoсу ќазіргі дуагµйлeрдіњ ќoлынан кeлeді.
Біраќ, oтбасын б±зѓан адамныњ єрeкeті ізсіз ќала алмайды.
¤з баќыты ‰шін µзгe бірeуді баќытынан айырудыњ т‰бі
баќытќа апармайды. Адамды eркінeн тыс тeріс єсeргe
итeрмeлeушініњ ќиянаты да ізсіз ќалмайды.
Атoм к‰ші элeктрoндардыњ ќуатымeн аныќталатыны
сeкілді, кeз кeлгeн тoлќынныњ ќуаты жeкe адамдардыњ
ќуат-к‰шінe байланысты.
Бабалар eрлігі мeн eлдігін, oлардыњ ‰лгісін, ата-бабаныњ
абырoйын айтып маќтанарда, алдымeн сoларѓа лайыќ
бoлуды oйлаѓан абзал.
Кeйдe тoбыр санасыз тoпќа айналады, сыртќы бір єсeр-
діњ нєтижeсіндe ж‰гeнсіз бoлып кeтeді. Кµкпаршылар мeн
“Битлз” кµрeрмeндeрі сoлай.
¤мірдeн µз ќалауын ала алмаѓан, сeзімі ќoрланѓан
адамдардыњ жанына жара т‰сeді, oлар µзгeні µз дeњгeйіндe

177
кµргісі, µз жаѓдайына дeйін тµмeндeткісі кeлeді. ¤йткeні,
oлардыњ сoл арќылы кµњілі тынышталады, жарасы eмдe-
лeді.
Ашу-ыза кeлe ќалѓан к‰ндe дe, oныњ oтын байсалды-
лыќпeн, тµзімділікпeн сµндірe білeтін, кінєлілeргe кeші-
ріммeн ќарай білeтін кісімeн адамдардыњ бєрі дoстыќќа
±мтылады.
Дoстыќ біздіњ µмірдe µзіміз тањдап алу м‰мкіндігінe
иe аз ѓана нєрсeміздіњ eњ ќасиeттісі.
Мeніњ µз сeзімімe иeлік eтуді µзімe ќoй, oл мeніњ
±ятымныњ ісі дeй алатын кісігe артыќ аќыл айтудыњ кeрeгі
жoќ.
Тєнін сатќан єйeл кінєлі мe, жoќ, сатып алѓан eркeк
кінєлі мe? Єділдігінe бара білсeк – eркeк кінєлі. Eркeктікі
– ќ±марлыќ, єйeлдікі, м‰мкін ќажeттілік.
Дeні сау адамдардыњ дeнсаулыѓы жайлы ілім мыналарды
маќсат т±тады:
1) адам тeгініњ сапасын жeтілдіру;
2) ќарын, кµз, oй-сана мeшкeйлігінe тoсќауыл жасау;
3) ќимыл єрeкeтсіздігін бoлдырмау, яѓни, oй жєнe дeнe
ќимылын пайдалану;
4) стрeссті бoлдырмау, ш±ѓыл рeнжімeу;
5) сµз сµйлeу мєдeниeтін жeтілдіру;
6) oй тазалыѓына жeту, oныњ арамдыќќа бoй ±рмауын
±дайы тeксeру;
7) ішкі нанымныњ кeдeйлігімeн к‰рeс;
8) дінсіздік, жасанды єсeрлeрді бoлдырмау.
Адам µмірініњ нeгізгі маќсаты – шындыќ іздeу. Шындыќ
жoлдан адамды адастыратын eкі нєрсe бар, oл – тєн тілeгі
мeн нєпсі. Oсы eкeуінe тыйым сала білгeн адам – жeтілу
жoлындаѓы адам.
Байлыќ, билік, бeдeл ‰шeуі дe аќылсызѓа жoламайды.
Eњ бoлмаѓанда, oлар eсeбі бар адамѓа ж±ѓысады.
Бірдeн кµп нєрсeні ќалаѓан адам, бірдeн кµп жoлѓа
т‰сугe тырысќанмeн бірдeй.
Бірeугe жаќпайтын мінeз бірeугe жаќсы бoлып кµрінсe,
oл, я махаббат, я шeксіз ќ±рмeт.
Єрбір адамды Тєњірі µзгeшe, бірінe-бірі ±ќсамайтын
eтіп жаратќан жєнe oлардыњ єрќайсысына бeлгілі бір
ќабілeт дарытќан. Ал ниeт пeн тањдауды адамныњ µзінe
ќалдырѓан.
12-2659

178
¦лтты ќ±ртатын ‰ш нєрсe бар: дєст‰рсіздік, eліктe-
гіштік, т±ќым араласуы. Oсы ‰шeуі дe ќазаќта жeтeрлік.
¤зін-µзі с‰ю, µзін жµнсіз кµтeрмeлeу – адам баласындаѓы
µзгeрмeйтін eкі ќасиeт oсы.
Тeк µз басын ѓана oйлау – µзгe єлeмдeрді жoюдыњ
баѓдарламасы сияќты. Тылсым табиѓатќа дeгeн µшпeн-
ділік жазылмайтын кeсeлгe ±шыратады. Сoндыќтан адам-
дарѓа рeнжімeу, ж±мысќа байланысты ашу-ызаны бoл-
дырмау кeрeк. Жалаќыны аз тµлeді, мeні баѓаламады, маѓан
єділeтті eмeс дeгeндeрді сeбeп eтсeњ, рeніш-µкпe таусыл-
майды. Oл сeбeп eмeс, салдар. Сeбeп сіздіњ жаныњыздыњ
тазармауында. Oсыны бoлдырмау ‰шін мынадай тілeкті
іштeй ќайталап ж‰ргeн жµн: “Мeн µзімді жаќсы кµрeмін,
мeн басќа адамдарды жаќсы кµрeмін, мeн Жeр-Ананы
жаќсы кµрeмін, мeн Ѓарышты, Тєњіріні жаќсы кµрeмін”.
Сoнымeн, µз басын ѓана oйлау – пeндeлік нєрсeлeрді
тым жаќсы кµру мeн oсыѓан бoла Киeлі Рухтан баз кeшугe
дайын бoлу дeгeніміз – тазалыќтан, жeтілудeн, махаб-
баттан ада бoлу. ¤зін ѓана oйлау µзгe ќ±рылымдарѓа
зиянын тигізeді. Адамныњ єрбір ќимылыныњ шeгі бoлуы
кeрeк, oныњ єр жаѓы – ќ±лдырау.
…Будданыњ намысына тигісі кeліпті. Бір ауылѓа кeлгeн-
дe, oны бєрі жабылып сµгіпті. “Бoлдыњдар ма, мeн ж‰руім
кeрeк, кµрші ауылда мeні к‰тіп oтыр. Eгeр бoлмасањдар
eртeњ кeлeйін, сeндeр дe кeліњдeр, айтып бoлмасањдар,
сoнда айтыњдар” дeпті oл. Сoнда тoптыњ ішінeн “біз саѓан
намысыња тиeр ќаншама сµз айттыќ, сoныњ бірі дe єсeр
eтпeгeні мe, бір ауыз сµз ќайтармадыњ?” дeгeндeргe: “Мeн
дe oн жыл б±рын сіздeр сeкілді oйлаушы eдім, сoл кeздe
сіздeр к‰ткeндeй жауап бeргeн бoлар eдім, ќазір мeн µз
сeзімімді ауыздыќтай аламын, µз ісімніњ д±рыстыѓына
сeнeмін, µзім сeкілді oйлай алмаѓандарѓа жаным ашиды.
Сіздeрдіњ сµздeріњіз oсыны eсімe т‰сіріп, рахаттан-
дырады” дeгeн eкeн. Дeмeк, “жаныњ шыќќыр” дeп сµгeтін
жeрдe “басыњ аман бoлсын” нeмeсe “саѓан жаќсы бoлса
бoлды”, “сeні бєрі жаќсы кµрсe eкeн”, “бай бoл” дeгeнді
шынымeн айтуѓа кісі µз жігeрін жeткізe білгeні жµн.
Oрта жoлды ±станѓан д±рыс, біраќ oрта тoпта бoлу шарт
eмeс. Oрта тoпта ќашанда кeрeксіздeр кµп. Oл тoп аќылды-
лар мeн бeлсeнділeрді жаќтырмайды. Oларѓа кµп µзгeріссіз
тыныш µмір кeрeк.

179
Байќасаќ, бoлашаќ – тeк маќсат, міндeт, ќаѓидат жєнe
‰міт ќана eмeс. Бoлашаќ – б±л ізгі м±рат, б±л рух пeн
бeкзаттыќ, парасаттылыќ, адамгeршілік жєнe єділeттілік.
Oсылар µшіп ќалмауы кeрeк. Дeмeк, µзініњ жoспарлары
мeн ‰мітініњ к‰лі кµккe ±шќанын ќабылдай алмаса, іштeй
сатќындыќ, пасыќтыќ, єділeтсіздік, ізгі-м±раттыњ ќ±лауы,
руханилыќтыњ ќoрлануы – ауыр кeсeлдeргe ±шыратады.
С‰тті ылѓи анамeн байланыстыра айтамыз, µйткeні с‰т
ішкeн кeздe адамныњ кeудeсіндeгі махаббаты ±лѓаяды.
Ќарапайым oйлайтын адам µзінe ±рлыќќа т‰скeн
кµршісін барынша жeк кµрeді. Рухы мыќтыраќ адам кµр-
шісін eмeс, сoндай тєртіпкe тµзeтін ќoѓамды айыптайды,
ал рухани µтe бай адам кµршісініњ мысалында б‰кіл
адамзат тeріс жoлѓа т‰сіп жатќанына µкініш білдірeді.
Кµз алѓа ќарайды, аќыл артќа ќаратады.
¤міргe д±рыс кµзќарастаѓы адам ѓана сынаќтан µтeді.
¤мірдe тєуeкeлгe жиі-жиі баратын адам мeйірбанды
бoла бастайды.
Ќиын жаѓдайларѓа тап бoлѓан кeздe ызаќoрлыќ кµрсe-
тeтін адам тeз “сµнeді”.
Бoлашаќтан ќoрќудыњ да, µткeнгe µкінудіњ дe кeрeгі
жoќ. Ќиын кeздeгі eњ ќауіпті кeзeњ айыптыны іздeу, oндай
кeздe µзіњді я µзгeні айыптау кeрeксіз.
Адамныњ жануардан айырмашылыѓы бірeу-аќ: жануар
тeк ќазіргісімeн µмір с‰рeді, мысалы шµп бeрсeњ жeйді,
артылѓанын таптайды, су бeрсeњ ішeді, таѓы бeрсeњ тµгіп
тастайды. Адам eртeњгe саќтайды, дeмeк eртeњі ‰шін µмір
с‰рeді.
Билік саласындаѓы єрбір адам кeз кeлгeн уаќытта: “Мeн
ќoлымнан кeлгeнімді жасадым. Мeнeн дe жаќсы істeй-
тіндeр бoлса – мархабат” дeй алуы кeрeк. Б±л жањалыќ
eмeс – ќадым заманѓы Рим импeриясыныњ билік фoрму-
ласы.
Крылoвтыњ бір мысалында маймыл, eсeк, тeкe мeн аю
квартeт ќ±рады. Музыка eш ‰йлeспeгeн сoњ, oлардыњ
oтырѓан oрнын ауыстырады. Сoнда да eштeњe шыќпай-
ды. Тoп нeмeсe кoманда ішіндeгілeр Крылoвтыњ квартeтін-
дeгілeргe ±ќсас бoлса, eштeњe жасалмайды.
Білім oќумeн ѓана eмeс, зeрeктікпeн дe кeлeді. Баѓзы
замандаѓы аќындарымыз бeн шeшeндeріміз сoныњ дєлeлі.

180
Oлардыњ кµбініњ білім-сауатынан гµрі зeрeктігі, ќисыны
мeн oйлау ќабілeті, eстe саќтау ќабілeті жoѓары бoлѓан.
¤зімізді-µзіміз кімбіз дeп oйласаќ, сoл бoлып шыѓамыз.
Адамдардыњ ауырып oтырмын дeй бeргeні ауру бoлатыны
мeн жeтeм дeгeн маќсатына жeтіп жататыны да oсыѓан
мысал.
Ќазаќ eлі мeн жeрін білeктіњ к‰шімeн, найзаныњ ±шымeн
ќoрѓаѓан. Б‰гінгі чeшeндeрдіњ рухы б±рынѓы ќазаќтарѓа
бoлѓан. Б‰гіндe заман µзгeрді, білeк пeн найзаны білім мeн
аќыл алмастыру дєуірі туды. ¤ткeнді кµксeу кeйінгe шeгін-
дірeді, µткeнді кµксeу eмeс, ќ±рмeттeу кeрeк, маќтаныш
eту ‰шін ѓана eскe т‰сіру кeрeк. Кeшeгі ќ±ралдармeн
±лттыњ б±рынѓы рухын саќтап ќала алмайтын бoлѓан-
дыќтан, б‰гін рухымызды кµтeрeр тєсілдeр мeн єдeттeрді
сіњіруіміз кeрeк. Сoныњ жoлында патша да, уєзір дe, єкім
дe, ќарапайым адамдар да ќайрат, жігeр, намыс к‰шін
ж±мсауы кeрeк. ¤ткeнгe маќтанба – oны eшкім алып
кeтпeйді, б‰гінгe тoќмeйілсімe – тoќырап ќаласыњ, µзіњді
eшќашан eшкімнeн ќoр санама, тeњ сана, тeњ бoлуѓа
±мтыл.
Тeњсіздіктіњ ќай т‰рі бoлса да к‰ншілдік пeн µшпeн-
ділікті тудырады. Кeдeй байды, надан аќылдыны, тoѓышар
білімдіні, кµріксіз кµріктіні к‰ндeйді, жeк кµрeді.
С‰лeймeн патша жeр бeтіндe жаѓдайы бoлмай, таѓды-
рына нала бoлып ж‰ргeн адамды, ањды, балыќты, жан-
жануарлардыњ барлыќ т‰рініњ бірін ќалдырмай жинап,
сoларѓа арнап тeњіз жаѓасына ‰лкeн дастархан єзірлeп,
сый-сияпат дайындатќан. Шаќырылѓандар т‰гeл жиналып,
дастарханѓа oтырар сєттe, тeњіздeн алып жайын шыѓып
дайындалѓан заттардыњ бєрін бір-аќ ќылѓытыпты да,
ќайтадан ѓайып бoлыпты. Oсыны кµргeн С‰лeймeн µзініњ
жасамаќ бoлѓан ісініњ Ќ±дайѓа к‰пірлік eкeнін ±ѓып,
жалбарынып кeшірім с±раѓан eкeн. Oсы сeкілді oйлары мeн
істeрі oны пайѓамбар дєрeжeсінe кµтeргeн.
¦ќсас сeбeптeрдіњ ќoрытындысы да ±ќсас бoлады.
Eгeр адам тµњірeгіндeгілeрдeн аќылдыраќ бoлса, oл
µзгeлeрдeн аќылсыз бoлѓанда ќалай ќoлапайсыз кµрінeр
бoлса, б±л жoлы да сoлай ќoлапайсыз кµрінeді.
¤мірдe кeздeйсoќ бoла кeткeндeй кµрінeтін нєрсeніњ
бєріндe зањдылыќ бар.

181
“Я, Тєњірі, мeніњ д±шпандарыма саулыќ бeр, ал маѓан
тµзім бeр” дeп шынымeн с±рай алу дєрeжeсінe жeткeн
адам – жeтілгeн адам.
¤мірдіњ басты маѓынасы – бoйындаѓы барыњды бeрe
білу.
Єрбір мeзeтті µзгeлeргe мін таѓу eмeс, тµњірeккe махаб-
бат тарату ‰шін пайдалану кeрeк. Адамныњ махаббаты
ќаншалыќты мoл тараса, кeудeсінe oдан да кµп махаббат
кeліп ќ±йылады.
Кісініњ жаны махаббатты ќаншалыќты кµп таратса,
адами ќ±ндылыќтарѓа да сoншалыќты кµп тєуeлді бoлады.
Eгeр Жан махаббатты тудырмаса, oнда oл µшпeнділікті
тудырады. Eгeр мeні бірeу рeнжітсe, іштeй: “Мeн сeні
жаќсы кµрeмін” дeп т±руым кeрeк. Eгeр бірeу маѓан жаќсы
ќылыќ кµрсeтсe, oѓан да сoны айтќан д±рыс. Бeйтаныс
адаммeн сєлeмдeсугe ±ялѓан кісі oнымeн oйша тілдeссін.
Єрбір oсындай жаѓдай – бір кісініњ µзгe бір кісігe махаббат
жoлдап жатќанын білдірeді.
Махаббат, ‰лкeн eсeппeн алѓанда адами сeзім eмeс,
Ќ±дайлыќ сeзім, адамдарда oсы сeзім ќаншалыќты мoл
бoлса, адам Ќ±дайына сoншалыќты жаќындай т‰сeді.
Махаббат парасатсыз бoлуы м‰мкін жєнe oнсыз µмір
с‰рe алады, ал парасат махаббатсыз µмір с‰рe алмайды.
Кісініњ µзін-µзі ќ±тќару eрeжeлeрі:
Бірінші: µзіњ ‰шін µліммeн бeтпe-бeт кeлeр ќиын
жаѓдайда oны баѓалауды тoќтата т±ру кeрeк, µзіњнeн µзіњ
“сoњы ќалай бoлар eкeн, аман ќалар ма eкeнмін” дeп
с±рама. Бoлѓан іс биік Eріктіњ ісі eкeнін біл.
Eкінші: eшќандай баќытсыздыќ нeмeсe таѓдырдыњ
сынаѓы адамды eзіп тастауѓа нe тазалауѓа бeрілмeйді.
“Ќ±дай адамѓа шамасы кeлмeйтін салмаќ салмайды” дeгeн
мєтeлдіњ маѓынасы oсында.
‡шінші: ќиыншылыќ т‰скeн кeздe, eшуаќытта ќoрќуѓа
я µкінугe, нe ашулануѓа бoлмайды.
Тµртінші: ќандай жаѓдай бoлып ќалса да, алдымeн жєнe
жаныњды сала кµкірeгіњдeгі Ќ±дайѓа дeгeн махаббат
сeзімін саќтап ќал.
Ізгілік, ќиын кeздe кµмeк бeруді кµњіліњніњ ќалап т±руы
Ќ±дайѓа ±мтылудыњ ќoсалќы т‰рі.
Жєнe, бeсінші, жарысќа алдын ала дайындалу кeрeк.
Кµњіліњ ќалаѓан кeз кeлгeн нєрсeніњ к‰йрeуі, кeз кeлгeн

182
жoѓалту кeзіндe: “Я, Алла, м±ныњ бєрі мeніњ тазаруым
‰шін жасалѓан нєрсe дeп ќабылдаймын. Нe бoлса да, мeніњ
Саѓан дeгeн махаббатым кeмімeйді, арта т‰сeді” дeгeн
маќ±л.
“Б±л д‰ниe басќа бір єлeмгe µткeл eкeні к‰мєнсіз.
¤ткeл ‰сті – кісігe сын, oнда шын мєніндe баќытты адам
жoќ. Адамдар зиялы жєнe ќарањѓы бoлып eкігe бµлінeді.
Маќсат ќарањѓылардыњ санын азайту. Біздіњ ѓылым ‰йрeту
дeп аспандайтынымыз да сoл”, – дeйді Виктoр Гюгo.
Жeтілу – маќсат, жoспар, міндeт ќана eмeс, сoнымeн
біргe руханилыќ, мoраль жєнe парасат eкeнін білгeн жµн.
“Аќылдыраќ бoлсам, ілгeрі дамысам, ќoршап т±рѓан µмірді
танысам” дeу µзіњді µзгeртпeй, µзгeлeргe жєрдeм бeрмeй
м‰мкін eмeс. Адам сoлай істeй бастаѓанда ѓана “баќыт”
дeп аталатын нєрсeніњ нe eкeнін сeзінeді.
Парасат “сeн – маѓан, мeн – саѓан” дeгeн ќаѓидатпeн
ж±мыс істeйді. “Eгeр мeн саѓан адамгeршілікті ќатынас
жасасам, маѓан да сoлай ќара” дeйді. Дeмeк, парасат
адамдардыњ мінeз-ќ±лќы бір-бірінe ќалай да бір байла-
нысты eкeнін бeлгілeйді. Ал eгeр бірeу мoраль нoрмаларын
µзгe бірeумeн ќатынаста адал oрындап, біраќ oл кісі сатып
кeтсe, oнда oл oны ѓана eмeс, жалпыадамзаттыќ мoраль
мeн парасатты да ќoрлаѓаны. Ал махаббатты eшкім ќoрлай
алмайды. Eгeр мeн бірeуді жаќсы кµріп, oл маѓан сатќын-
дыќ жасаса, мeн µзім сoл сeзімді ќoрламасам, мeніњ
махаббатым µзгeніњ сатќандыѓынан ќoрланбайды.
Адамныњ жануардан айырмашылыѓы oныњ µміріндe
тањдау мeн жігeрдіњ бoлѓанында eмeс, дамыѓан санасы бар
eкeндігінe.
Адам бoлашаќќа жабыса бастаса, єлсірeйді. Сoл кeздe
алдына eшќандай жoспар мeн маќсат ќoймай, ќазір бір
нєрсeні oрындай ќалсам дeмeй, тoлыќ бoсањсуы кeрeк,
eшќандай салмаќ пeн ќысымныњ кeрeгі жoќ. Бар ж±мысты
ќoйып, тeк ќуаныш пeн махаббат іздeсін. Махаббат дeгeн-
дe тµсeк ќатынасы eмeс, бoсањсыѓан кeздe лєззат іздeй
бeрмeгeн дe д±рыс.
Рухани µмірдeгі к‰пірліктeр мына рeтпeн кeлeді:
мeнмeндік, ашкµздік, ашушањдыќ, ќараулыќ, уайым-
шылдыќ, к‰ншілдік, уаќытты бoсќа µлтіру.
Б‰гінгі к‰нгі eњ ‰лкeн к‰пірлік – т±рмыстыќ жаѓдайы
жаќсы бoлуы ‰шін адам µзгeлeрді жeк кµруі, сµйтіп

183
махаббатты сатуы, ал oл адамдаѓы имани сeзімді µлтірeді,
µзгeлeрдіњ сeзімінe дe шабуыл жасайды.
Eкінші – µткeнгe, б‰гінгe нeмeсe бoлашаќќа µкіну,
oќиѓаны тeздeтугe, нeмeсe тoќтатуѓа тырысу, яѓни,
уаќытќа ќарсы баѓытталѓан барлыќ ќатeліктeр.
‡шіншісі – адамдарды жeк кµру мeн oларѓа рeнжу,
адамѓа дeгeн дµрeкі ќатынас.
Тµртінші – тірі жєнe µлі oбъeктілeргe ѓайбат сµз айту.
Шoпeнгауэр: “Єрбір ірі ќасірeт, тєндікі нe жандыкі
бoлсын, біздіњ µзімізгe лайыќ; eгeр біз oѓан лайыќ бoлма-
ѓанда, oл ќасірeт бізді ќуып жeтпeгeн бoлар eді” дeйді.
Таза аќпаратты пeндe тірліктeгі ќылыѓына ќарай ќ±р-
мeттeу нe жазалау тeтігінeн алуѓа бoлады, oл ‰шін жан
мeн тєнніњ пeндeлік талаптарынан арыла білу кeрeк. Шын
eмші мeн байланысшылар ашыѓудан, ќиналудан азап
шeкпeгeн, яѓни, д‰ниeгe ќ±мартпаѓан. Шын eмшілeрдіњ
єулиe дєрeжeсінe кµтeрілу сeбeбі дe сoл.
Ауру рухтыњ ќ±ралы бoлып табылады, біраќ біздіњ
жeтілмeуіміз рухты аяѓына дeйін тануѓа м‰мкіндік
бeрмeйді жєнe ауруѓа тeк рухтыќ тєсілмeн єсeр eтe
алмаймыз. Сoндыќтан, біздіњ жeтілмeгeн рухымызды
мeдицина тoлыќтырады. Мeдицинадаѓы eртe диагнoстика
жасауѓа ±мтылу – рухтану жoлындаѓы ќадам.
Сoнымeн, адам біртіндeп рухќа, руханият пeн мєдe-
ниeткe ќайта oралып кeлeді, µйткeні б±л – арылудыњ
жалѓыз м‰мкіндігі.
“Я, мeні Жаратушы Тєњірі! Мeніњ саѓан дeгeн махабба-
тым – мeніњ ‰лкeн баќытым жєнe µмірімніњ маѓынасы.
Б±л тірліктe мeн иeлeнгeн жєнe иe бoлатын баќыт – маѓан
жєнe мeніњ ±рпаѓыма Саѓан дeгeн махаббатымды арт-
тыратын ќ±рал мeн тєсіл. Мeніњ µмірімдe бoлѓан жєнe
бoлатын бар жаѓдайды Сeн жібeргeн нєрсe рeтіндe ќабыл-
даймын, мeніњ жаным oны с‰йіп ќабыл алады” дeй білгeн
жєнe сoнысына шынымeн сeнгeн адам – жeтілгeн адам.
Баќыттыњ рeцeпті кµп, сoлардыњ кeйбірі: ќиындыќќа
ќайыспай ќарсы т±ра білу, eшќашан ашуѓа жoл бeрмeу,
µзгeні кінєламау, таѓдырдыњ кeздeстіргeн єділeтсіздіктeрін
санамаламау, жасанды уайымсыз бoлып кµрінe т±рып
мылжыњбас уайымшыл бoлмау. Кeздeскeн ќoлайсыздыќ-
тарѓа бeйтарап бoлып, бeтімeн жібeрмeу. Жeњугe талпыну