Қазіргі еліміздегі инновациялық экономиканың дамуы, оның қадамы туралы айтсаңыз?
жүктеу/скачать 6,78 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әлемдік Әлемдік бетбұрыстың бетбұрыстың бастауы бастауы
- ӘДЕБИЕТ ӘДЕБИЕТ
ww www.jasqazaq.kz ТАРИХ ТАРИХ ( . ¾ ө Þ ) 1916 жыл дүрбелеңіне қатысты О.Жандосовтың ғылыми к зқарасы 1926 жылға қарай толық жүйеленіп, баяндамалар, мақалалар, құжаттар жинау, іс қағаздары түрінде рәсімделді. Сол жылы Қазақ Орталық Атқару комитеті арнайы комиссия құрып, к терілістің 10 жылдығын атап туге кіріскен еді. Комиссия құрамына О.Жандосов та кірген болатын. Міне, осы комиссия атынан 1926 жылғы 11 шілдеде Жетісу облатқару комитетіне жолдаған хатында к терілістің себептеріне патшалық үкіметтің жүгенсіздігін, отарлау мен қанауды, қазақтан жерді тартып алуды жатқызған. «Корни этого восстания уходят далеко вглубь казахской истории, имеют целый ряд предшественников, боровшихся за независимость казахского народа», деп жазыпты О.Жандосов. 1916 жылғы к терілісті 1917 жылғы екі революцияның бастауы ретінде пайымдайды. Қаһарлы 1916 жыл тарихы мен тағылымын О.Жандосов 1926 жылғы 25 тамызда Алматы қаласының коммунистері, комсомолдары, кәсіподақ және «Қосшы» одағы мүшелері алдында жасаған баяндамасында жан-жақты аша алды. Жиынға 2 мыңға жуық адам қатысқан екен. Баяндамашы қазақ тілінде бір сағат с йлеген соң айтқанын орыс тілінде қайталап шығыпты. кінішке қарай, баяндаманың қазақ тіліндегі мәтіні әзірге табылған жоқ. Ал орыс тіліндегі стенограмма те сапасыз жазылған. Стенограмманың к лемі 6 беттен сәл- ақ асады. Бір сағаттық баяндама, егер стенограммашы біліктілік танытқанда, А4 форматпен 25 беттен кем түспеуі керек еді. Қалай болғанда да, бәсі мейлінше жоғары осы дерек к зімен таныса келе, мынадай қорытындыға келдік. Біріншіден, баяндама авторының ғылыми-танымдық әлеуеті ерекше жоғары екендігі. 25 тамыздағы баяндамасын к теріліс тарихы әлі зерттелмегенін қаперге салумен бастаған ол деректердің жинақталмағанын, онсыз оқиғаға экономикалық және саяси баға беру қиынға соғатынын алға тартады. зінің де аз ізденбегені к рініп тұр. «Для того, чтобы дать достаточно верную и вескую оценку такому событию, как [восстание] 1916 года, и для того, чтобы взять в целом события в Семиречье (в настоящее время – Джетысу), мне пришлось рыться в архивах и других источниках. И все же материалов наиболее ценных нет. Нет даже тех материалов, которые дали бы подробное описание хотя бы [деятельности] военно-полевого суда. Ничего не сохранилось также из материалов охранки, полиции. Только и есть – это копии дел Переселенческого управления. И на том спасибо, что они [представители старой власти] не сожгли и не скрыли это» деген с здер ғылымға етене жақын адамның ғана аузынан шығады. Екіншіден, деректердің тапшылығына қарамастан, к пке арналған баяндамадағы ой тұжырымдар мен пайымдаулар, тұтастай алсақ, кімді болсын тәнті қылғандай. Олар ғылыми тұрғыдан дәйекті әрі ақиқатқа сай. Осыдан 90 жылдай бұрын қайраткер О. Жандосов ұлттық тарихты әлемдік тарихи үдерістер желісінде зерделеуге шақырыпты. Тыңдаушылар назарын мынадай сұрақтарға аударған: «Восстание 1916 года – что это: чисто местное явление или явление, [которое] имело какую-то связь с общим положением [вещей на окраинах России и в остальном мире]? Бунт это или восстание?». О.Жандосов к теріліс кездейсоқ құбылыс емес деп білді. Оны Ресейдегі және басқа да әлемдік державалардағы саяси-экономикалық ахуалмен, империализм дағдарысымен байланыстырды. Ирландиялықтардың бас к теруін, ағылшындар аяусыз басқанын мысалға келтірді. 1916 жылғы к теріліс те, оның пайымынша, империализмнің жалпы дағдарысымен астасып жатты. Тұлғаның ой түйіні бүгінгі тарихнамада қайталануда. 2010 жылы жарық к рген бестомдық «Қазақстан тарихы» академиялық басылымның 3-томында 1916 жылғы к теріліс себеп-салдары былайша қорытындыланады: «Қазақстан мен Орталық Азиядағы 1916 жылғы ұлт-азаттық к теріліс тұтас алғанда Ресей империясындағы саяси және әлеуметтік- экономикалық дағдарыстың одан әрі асқына түсуіне себепші болды. Ол Ресейдегі әскери- феодалдық және әскери-отаршылдық басқару жүйесінің іргесін шайқалтты және шығыстың отар халықтарының империалистік езгіге қарсы ХІХ ғасырдың басында ріс алған бүкіл ұлт-азаттық қозғалысының құрамдас б лігі, буындарының бірі болды». Бұл салыстырулардан отандық тарих ғылымы Жандосов заманындағы деңгейден аспай қалған екенге саятын пікір тумауы керек. Қайта ғылыми ақиқат жылдардың еркіне бағынбайтынына к зіміз жете түседі. Нағыз ақиқатты аша алмаса, әл Фарабидің, Қ.А.Ясауидің, М.Қашқаридің, М.Х.Дулатидің, Абай мен Шоқанның шығармаларының құндылығы, қадір-қасиеті болмас еді ғой. О.Жандосов ХХ ғасыр басындағы к терілісті ХVIII-XIX ғасырлардағы Сырым, Кенесары к терілістерінің жалғасы ретінде ұлықтады. Ара-тұра приставтарды, уезд бастықтарын лтіру тәрізді бүлікшіліктер де орын алғанын жоққа шығармады. Осының бәрін ұлттық санада тәуелсіздік құндылығының сақталғанымен байланыстырды. 1916 жылғы к терілістің себептерін бұрмалаушыларға толымды жауап қайтара білді. Мәселен, к терілісті патша үкіметі әдейі арандатты, осыны сылтауратып қазақтарды қыруды, жоқ қылып жіберуді к здеді деген пікірді бекерледі. «Поднять 5-6 миллионов населения одних казаков [казахов и киргизов], если не говорить о [готовых восстать] рабочих [во внутренних губерниях России], в такой момент, как 1916 год, год войны, это, я думаю, как-то не вмещается в [правдоподобное объяснение провокации], послужившей якобы главной причиной восстания», деген екен ол. 1916 жылғы к теріліске Түркияның қатысы жоқ екенін де дәйектеді. О.Жандосовтың пікірінше, к терілістің басты себебі жер мәселесіне келіп тіреледі. 1916 жыл қарсаңында әр казак шаруашылығына орта есеппен 60 десятина егістік, 8,8 бас ірі қара мал, переселен шаруаға – 10 десятина егістік, 7 бас ірі қара мал, дұнғанға – 4 десятина егістік бұйырса, қазаққа 1,5 десятина егістік, 12 бас ірі қара мал ғана келген к рінеді. Осы мәліметтерге сүйенген О. Жандосовтың: «При таком земельном утеснении, при кризисе скотоводческого хозяйства, при невозможности продолжать ведение своего хозяйства за недостатком удобной земли огромная масса обнищавшего казакского населения, конечно, могла составить очень хороший материал для восстания», – деген с здерінде бұлтартпас ақиқат бар.
Тағы да «Қазақстан тарихының» 3-томындағы 1916 жылғы к теріліске арналған тарауға к з салайық. «К терілістің басты себептері әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттағы факторлар: отаршылдық езгінің күшеюі, жерді тартып алу, салықтар мен алымдардың шамадан тыс ұлғайтылуы, қазақ халқы мен аймақтың басқа байырғы халықтары ж нінде патша кіметі жүргізген орыстандыру саясаты, қалың бұқара жағдайының күрт нашарлауы болды. Бұл аталғандардың ішінен ежелгі қазақ жерлерінің жаппай, күшпен тартып алынуын және лкені басқарудың отаршылдық жүйесінің күшейтілуін ең басты себеп ретінде қарастыру керек», деген жолдарды оқимыз. 1926 жылы айтылған ой толық қайталанып тұрған жоқ па! Қайталанып тұр. Осыдан кейін О. Жандосовтың ғылыми кемелдігіне қалайша бас имейсің. Айта кетейік, академиялық басылымдағы тарауды ҚР ҰҒА академигі К.Нұрпейіс жазған болатын. Демек, жер жәннаты Жетісудың екі дүлдүлі тарихи ой- сананың биігіне бірге к теріліпті. Бір ғана айырмашылық: О. Жандосов жазықсыз атылғанда К.Нұрпейіс 2 жасқа да толмаған әкесіз жетім еді. Оның да әкесі «халық жауы» айыптауымен атылған болатын. 1916 жылғы к терілістің іргелі себептері қатарына О. Жандосов ұлтаралық қатынасты жатқызды. Ұлттық езгінің т рт формасын ерекше атап к рсетті: 1. Отарлық аппараттың қазақтарға к рсеткен зорлық-зомбылығы. 2. Қазақтан жерді тартып алуы. 3. Сауда капиталының қанауы. 4. Переселендерге, келімсектерге артықшылық, басымдық берілуі. «Все эти явления не могли, конечно, [не] создать у казакского населения такого настроения, при котором восстание казаков неминуемо должно [было] быть связано с лозунгами выхода из-под угнетения русских, восстания против русских», – деп түйіндейді О.Жандосов. 1916 жылғы к теріліс тарихын зерделеу барысында О. Жандосов тиянақтаған ірі методологиялық жаңалық – ауыл буржуазиясы жайлы пайымы. Орыс және шетел капиталы үстемдік құрған отарлық Қазақстанда қазақ ұлттық буржуазиясы қалыптасып үлгермеді. Олар аз еді әрі ауыл шаруашылығы мен сауда-саттық саласында ғана шоғырланды. О.Жандосовтың пікірінше, ауыл буржуазиясы жергілікті әкімшілік атқамінерлерімен, отарлық билік кілдерімен бірлесе қимылдап, парақорлық пен жемқорлыққа салынды, к теріліске қарсы позиция ұстанды. Ауыл буржуазиясы мен әкімгерлерінің, қазақ оқығандарының 1916 жылғы к теріліс тұсындағы ұстанымы, жеңісі мен жеңілісі, қуанышы мен қайғысы М. уезовтің «Қилы заман» повесінде суреттелгені белгілі. «Қилы заманның» ең соңғы с йлемінде біз әлі тереңіне бойламаған құпия идея бар. «Жұртта қалған бұралқы иттей болып, ұлықтардың обзының артынан ере бермекке, тілмаштар қалды. Оспан мен Жебірбаев қалды», – деп аяқтапты повесті М. уезов. Бұл не с з? Кеңестік қазақ зиялыларын әлі ізі суымаған тарих тағылымынан сабақ алуға шақырған ескертуі ме? лде тоталитарлық билік жүйесіндегі ұлт зиялылары орыс ұлықтарының айтқанына к ніп, айдағанына жүретінін к регендікпен болжағаны ма? Немесе Оспан мен Жебірбаевтан іргесі аулақ, туысы б лек, ұлты үшін қызмет ететін жаңа буын зиялыларды даярлау міндетін күн тәртібіне қойғаны ма? Тіпті болмаса, қазақ халқының ендігі тағдыры Жебірбаев пен Оспандай бұралқылардың қолына түскеніне торыққаны ма? Ойланатын мәселе к п. Бұл мәселені О.Жандосов та айналып тпеген. К теріліс басшылары қатарына кездейсоқ адамдардың қосылғанын баса к рсетеді. КСРО-ның ыдырауымен 1916 жылғы ұлт- азаттық к теріліс тарихын жаңаша ой елегінен ткізу үдерісі басталды. Қалың қауымды елең еткізген пайымын ХХ ғасыр соңында академик М.Қозыбаев айта алды. Оның пікірінше, 1916 жылғы к терілісті революция мәртебесімен қабылдауымыз керек. «1916 жылы, – деп жазды әйгілі ғалым ағамыз, – қазақ елінің ұлт-азаттық революциясы болды. Ол қазақ мемлекеттігін аз уақыт қалпына келтірді. з тағдырын зі басқарды». Қысқасы, қазақ даласындағы ұлы сілкіністің болмыс-бітімін анықтай түсетін қажеттілік күн тәртібінен әлі түсе қойған жоқ. Айталық, «Азияның оянуы» мәселесін ХХ ғасыр басындағы Қытаймен, Үндістанмен ғана дәйектей бермей, Алаш қозғалысымен, 1916 жылғы ұлт-азаттық к терілісімен ажырағысыз байланыста қарастыратын уақыт келді. Сонда Қазақстан тарихы әлемдік тарихтың құрамдас б лігі екеніне к зіміз жете түседі. Тәуелсіздіктің орнауымен елімізде сталиндік саяси қуғын-сүргіннің, байларды кәмпескелеудің (1928 ж.), кулактар мен байларға қарсы күрестің (1930 ж.) заңсыздығын әшкерелеген комиссия жұмыс істегені белгілі. Ендеше 1916 жылғы қасірет пен зорлықтың Ұлт-азаттық көтерілісіне – 100 жыл саяси-құқықтық бағасын беретін жұмысты неге қолға алмасқа? Мұнсыз ұлттық тарихты бұрмалауға б гесін қойылмайды. К теріліс отарлаушыларға қарсы бағытталғанмен қазақ қауымына да аз іріткі салған жоқ. Үш әлеуметтік топ ерекше к зге түсті: к терілісті жақтаушылар, к теріліске қарсылар, к терілісті пайдаланып байлық жинағандар. К рнекті мемлекет қайраткері С. Меңдешев 1926 жылы жазылған естелігінде соңғыларды аяусыз әшкерелеген болатын. Онда мынадай жолдар бар: «Жұмысқа алынатындарды әдейі құрылған комиссиялар қарап алды. Комиссияға облыс губернатордың уәкілі, 2 доктор, соғыс мекемесінің уәкілі кіретін еді. Бұл комиссиялар түйені түгімен жұтты. Параны мықтап бергендерді қулық-сұмдық қылып алып қалды. сіресе Б кей облысындағы Таловка комиссиясының жемқорлығы күшті болды. Бұл комиссияға Қамыс-Самар, Таловка болыстарының правительдері Нұрым, Мералы Қарабай ұлдары, губернатор ұлы Аракчеев, доктор Тихомиров, соғыс министрінің уәкілі. Бұлар здерінің жақындарын араға салып, елді жаудай талады. Бұлар ақша алуға тұрмай, пайда параға, белбеушілік сияқты асыл бұйымдарды да алды. Оларын жарқыратып киіп жүрді». К терілістің ңірлік ерекшеліктерін, ұлтаралық, дінаралық қатынастарға ықпалын идеологиялық боямасыз ашудың зектілігі жоғары.
Қысқасы, атқарылатын жұмыс к п. Соның бірі – 1916 жылғы к теріліс басшыларының есімі мен ісін Жанна д’Арк, Абд әл Қадыр, Е.Пугачев, Боливар сынды тұлғалар биігіне к теру. Азаттық үшін күрескен к шбасшы, халқын соңына ерте алған хас батыр шағын ғана мемлекеттің, саны аз этностың кілі болуы мүмкін. Бірақ ол тап осындай қадамға барған ірі елдердің тұлғаларынан бір мысқал кем тұрмауы керек. Ұлттық тарих ғылымы мен тарихи санамыз згенікін ғана зор санайтын ұстанымнан ажырайтын уақыт келді. 1916 жылғы ұлт-азаттық к теріліс бірінші дүниежүзілік соғыстан титықтаған патшалық Ресейдің іргесін шайқады. 1917 жылдың ақпанында шаңырағы ортасына түсіп, ол қазан т ңкерісімен адамзат тарихының мүлде згеше дәуірін бастады. Демек, 1916 жыл тарихы әлемдік бетбұрыстың бастауы ретінде қарастырылса, еш қателеспейміз.
тұсындағы ұстанымы, жеңісі мен жеңілісі, қуанышы мен қайғысы М. уезовтің «Қилы заман» повесінде суреттелгені белгілі. «Қилы заманның» ең соңғы с йлемінде біз әлі тереңіне бойламаған құпия идея бар. «Жұртта қалған бұралқы иттей болып, ұлықтардың комиссиялар қарап алды. Комиссияға облыс губернатордың уәкілі, 2 доктор, соғыс мекемесінің уәкілі кіретін еді. Бұл комиссиялар түйені түгімен жұтты. Параны мықтап бергендерді қулық-сұмдық қылып алып қалды. сіресе Б кей облысындағы
10 10 №47 (619) 18 қараша 2016 жыл ӘДЕБИЕТ ӘДЕБИЕТ Академик С.Қасқабасовтың айқындамасы бойынша тұжырымдасақ, біздің танымымыздағы Асан Қайғы – «Дербес мемлекет болып, Қазақ хандығы құрылған кездегі аса беделді де к рнекті жырау болған қайраткер Асан Сәбитұлы. Ел арасында және дерекнамаларда оны Асан Қайғы деп атаған. Асан Сәбитұлы шамамен 1370-1380 жылдары Еділ жағасында дүниеге келген». М. уезов Асан Қайғыны қазақ елінің орыс билігіне мойын ұсыну мәселесі әлі туындай қоймаған з Жәнібек заманынан беріде, Абылайдың дәуіріне жақын кезенде мір сүрген адам деп есептейді. Бұл ойын ол: «Ел Асанды кәрі күннің сәуегейі сияқты к реді. Бұл күнде з міріне Асан Қайғының тұспал с здері келіп тұрған сияқтанады. Асанның сондағы айтқан с здері келген сайын ел оны, тіпті кәрі заманды болжап, біліп қойған кісі қылып, атағы мен білімін зорайтып, ғайыпты болжаған қырағылығын күшейту үшін з қолымен әдейі алыс заманға апарып қойғысы келеді», – деп негіздейді. Асан атына «Қайғы» с зінің қосылып айтылуының зі бірқатар ғылыми тұжырымдарға зек болған. Х.Досмұхамедұлы Асан Қайғы есімінің орыс тіліндегі мағынасын «Асан-Печальный, Асан-Горемыка», – деп к рсетеді. Ал .Қоңыратбаев «Асан» жеңіл деген с з. Сонда бұл атау «жеңіл қайғы» дегенді білдірген болады. Асан Қайғы ноғайлы дәуірінде к п жылдарға созылған ел басындағы ауыр халді жинақтаған болса, оны қалайша «жеңіл қайғы дейміз?», – деп, ұлы ойшылдың атынан логикалық қисын іздейді. Тіпті мұны арманына жете алмаған ғашықтың қайғысына апарып телитін аңыз әңгімелер де бар.
Зерттеуші С.Қондыбаев с здің этимологиясына үңіліп, «Асан – аспан адамы», «Қайғы – ақын, жырау, сазгер», сонда Асан Қайғы «аспан жыршысы» болып шығады деп топшылайды. Ал санамызға әбден сіңісті болған мағына тұрғысынан келсек, ойшылдың лең-толғауларының мазмұндық сипаты «Асан Қайғы» ұғымымен үндес. Бұл – қайғы қара бастың қайғысы емес, елдің қамын ойлап, келешегіне алаңдаудың қайғысы, күмән мен күдікті, зар мен мұңды, шемен мен шерді тұтастандырып тұрған қайғы. Ақынның ой-ниетін де, болмыс-бітімін де, тарихи тұлғасын да айшықтайтын атау. Осы орайда, «Оның атына жалғанған Қайғы деген анықтама халық сүйіспеншілігінің белгісі іспеттес. «Тауарих хамсаның» авторы, зі діндар Құрманғали Асанның «Қайғы» аталу себебін дінге тіремек болады. Бұл халық санасындағы Асан бейнесімен қабыспайды. Асан қайғысы бақиды, ахирет жайын ойлағаннан туған қайғы емес. Асан мұңының тамыры тереңде. Оның негізінде халықтың сол кездегі тұрмыс-халіне жаны ашығандық, мірге к ңілі толмау бар. Асан қайғысы – бүгінгі тіршіліктің, ертеңгі болашақтың қамын ойлағандықтан туған қайғы», – деген М.Мағауин пікірі ақын толғауларының табиғатын дәл танытады. Аталған мәселеге байланысты байыпты тоқтамның бірі осы. Асан Қайғы әдеби кейіпкер және шығармашылық тұлға ретінде қазақ пен қырғыздан басқа ноғай, башқұрт, қарақалпақ әдебиетінен орын алған. Фольклоршы ғалым Б.Мамиева «Ноғай Ордасының құрамында болған ру-тайпалардың негізінде жеке-жеке ұлт болып құрылған осы халықтардың әдеби және фольклорлық мұраларында сақталған Асан Қайғы бейнесінің қазақ аңыздарымен ортақ және алшақ тұстарына талдау жасау» арқылы оны жиынтық образ ретінде қарастырды. Қай ұлт та з танымындағы Асанды т л тарихымен тығыз байланыстырады. Оны елдің болмыс-бітімімен тамырласып кеткен тұлға ретінде к рсетеді. Асан Қайғыны меншіктеген ел-жұрттың зерттеушілерінің бәрінің дерлік еңбегінен осындай үрдісті байқаймыз. Мәселен, қарақалпақ ғалымы Ж.Бердиев Тәуке хан, Батыр хан және Т бет би тұсындағы ахуалды саралай келіп, з елі Ұлытауға келіп қоныстанғанда Асан Қайғы 80 жасқа толған еді деп тұжырымдайды. Жиынтық бейне деп топшылаудан г рі з тарихына бейімдеп, нақтылауға әуестік басқа елдің оқымыстыларына да тән нәрсе. Қырғыз зерттеушілері қазіргі қазақ ғалымдары күллі түркі дүниесіне ортақ Асанды жеке-дара меншіктеп отыр деп наз айтады. Бауырлас ноғай және қарақалпақ зерттеушілері Асан Қайғының з дәуіріндегі «жазба әдебиет нұсқаларын сүйеніш еткендігі» ж нінде байыптама жасайды. Сондай-ақ Асан Қайғы мен Жиренше шешеннің замандас болғаны туралы аңыздар туралы да сол ноғай, қарақалпақ зерттеушілері баян етеді. Қазақ пен қарақалпақта Жиренше, қырғызда Жээренче, түрікменде Йикренче деп аталатын, ақыл мен парасаттың, алғырлық пен тапқырлық символы болып саналатын бұл кейіпкердің де бүкіл түркі әлеміне тиесілі екені баршаға мәлім. Қырғыз әдебиетіндегі Асан Қайғының ( – Þ ) мір сүрген уақытына байланысты деректер де әркелкі. Ел ырчыларының жинағында XIX-XV ғасырлар деп к рсетілсе, философ-ғалым Б.Аманалиев аңыздарға сүйене отырып, ұлы ойшылдың XVII ғасырда Ыстықк л ңірінің Жырғалаң деген елді мекенінде ғұмыр кешкенін айтады. Қазақ кеңес энциклопедиясындағы Асанның әдеби тұлғасы мен шығармашылық болмысын түйіндеп-тұжырымдаған дерек к зіне ден қойып, сараласақ, « зінен соңғы ұрпақ әулие танып, «Асан ата» атандырған ақын жайлы әр қилы мазмұн, әр түрлі сипаттағы әңгімелер халық арасына кең тараған. Асан Қайғы т ңірегіндегі аңыздар негізінен үш жүйеге ( , , « » Þ ) б лінеді». Асан Қайғының «Жерұйықты» іздегені туралы аңыз-әпсаналар – қыспаққа ұшыраған елдің ой-арманының к рінісі. Себебі академик С.Қасқабасов айтқандай, «Мұндай саяси-әлеуметтік жағдай елдің наразылығын туғызбай қойған жоқ, халық енді бұл дағдарыстан құтылудың жолын іздеді. Оны қиялдан, әлеуметтік утопиядан тапты. йткені қиыншылықтан, қоғамдық езгіден құтылудың басқа жолын халық білмейтін». Болжал леңдерді қазақ халық әдебиетінің бір түрі деп атаған Халел Досмұхамедұлы осы сипаттағы жыр-толғауларды Асан Қайғының келешекке к ріпкелдік айтқан леңдерінен бастайды. Жәнібек ханның тұсында мір сүрген Асанның толғаулары негізінен соған бағышталып айтылған. Халық ұғымында елдің бірлігін, жұртының шапқыншылықтан аман қалуын ойлап, жайлы қоныс іздеген қамқор да к реген тұлға ретінде қалған оның ескертпелерінің зі дала дипломатиясының озық үлгісіндей. Мәселен, Асан леңдеріндегі «Еділ бол да, Жайық бол, Ешкімменен ұрыспа» немесе «Ердің құны болса да, Алдыңа кеп қалған соң... Аса кеш те қоя бер, Бұрынғыны қуыспа», – деген тоқтам с зі жауынгер халықтың тізгінін тежеп, бұқпантайлап күй кешуге шақырғаны емес, не нәрсені де ақыл таразысына салуға, сабырлы болуға үндегені, елді қызбалыққа ұрынып, пәле- жалаға ұшыраудан сақтандырғаны (« , ¾ »). Бірақ бұл, әрине, намысыңды таптағанша т зімділік таныт деген с з емес (« Þ , Þ »). Осының бәрін сындарлылықпен саралаған Асан Қайғының ханға айтқан басты уәжі мынау еді: , ә ¾ , , ¾ , Þ ¾ , ¾ !? Сондай-ақ осы леңнің деректік сипаты айқынырақ тағы бір нұсқасы жұрттың жадында сақталған. Оған құлақ қойсақ, аты аңызға айналған бабамыз келер заманның сипатын айна-қатесіз болжап берген. Болашақта қиындықтың қыспаққа алатыны, ел ішінің азып- тозатыны, тіпті орыс билігінің үстемдік құратынына дейін айтылады. Асан атаның алдағы дәуірге к ріпкелдік жасаған осы бір леңін М. уезовтің зі зерттеу еңбегіне арқау еткен. Асан келер заманның сипатын аңғартатын жаман ырымды Жәнібектің з басындағы құбылыстарға да телиді. Ертістің бойынан зәулім қорған соқтырғанын жақтырмайды (« Þ ¾ »), құладынға қу ілдіргенінен шошиды (« Þ Þ ө , Ө ¾ Þ »), хандық дәстүрді бұзғанына налиды (« Þ Þ , Þ Þ Þ . , Þ »). Асанның ұғымында, елдің билеушісінің мұндай ағаттықтарға ұрынуы жақсылықтың нышаны емес. Т рт құбыласы тең түспеген ханның құзырындағы елдің де жайы келіспесі анық. Осы тығырықтан шығатын жол – жұртты к шіру, жайлы орын іздеу. Асан Қайғының бұл мұраты ұлы тұлғаның «Жерұйықты» іздеу идеясымен берік сабақтас
қалыптасқан халқымыздың к шпенділік қағидаларымен үндес (« ө
мұның бәрі Ш.Уәлиханов «халық ұғымындағы к шпенді философ» деп атаған Асан Қайғының т ніп келе жатқан қатерді еске салғаны болып шығады:
¾ Þ ө Þ , -¾ Þ . Ал қырғыз әдебиетіндегі Асан Қайғы толғауларында келешектегі кеселдің түрі бұлайша нақтыланбайды. Сол себепті к рші ел ырчыларының да к шбастаушысы саналатын Асан тұжырымдары к біне-к п ақырзамандық сарынға табан тірейді. Оның байлам с зі «Мындай заман туш болсо, Кыйын болор оңушуң» сипатында түйінделеді. Қырғыз әдебиетіндегі Асан Қайғы мемлекеттің әлсіреуіне Жәнібек ханды кінәлі санап, былайша ой толғайды: , Þ . Þ , Þ Þ . , ¾ ¾ Þ , Þ . Болжал леңдердің табиғатын терең танытқан әйгілі ғалым .Марғұлан «Ежелгі жыр, аңыздар» деген еңбегінде Асан Қайғының атына телінетін мынадай лең үзіндісін к ріпкелдік мысалы етіп к рсетеді: «Ең ғажайып толғаулар – қазақта бергі кезге дейін сақталып келген сәуегейлік болжаулар. Онда айтылған:
Бұл XV ғасырда Асан ата айтқан дейтін толғаудың ең ескі дәуірдегі түрі секілді». Болашақтың хабаршысы келер кеселдің күн ілгері қағылған дабылы тәрізді Асан толғауларынан пессимизмнің сарыны сезілмейді. К шпенділердің данаг йі ғұмыр кешкен кезеңде ел-жұрттың тізгіні згенің қолына тимегені, қылыш қайрап, найза ұстаған ерлердің рухы түспегені даусыз. Мұндағы басты сарын алдағы күндердегі жайсыздықты сезінген к ңіл-күй згерісінен туындайды. Асан шығармалары отаршылдық дәуір алдындағы ел тынысын нақты бейнеледі. Енді Асан Қайғының қазақ пен қырғызға түгел танымал белгілі толғауына тоқталайық. Қазақтың Асан Қайғысы: , , ө , , , ө ?! ¾ ¾ , Þ ө , ¾ , Þ ө ?! деп күңіренсе, Қырғыз Асан: , , Þ , ө Þө ө ө , ¾ ? , , ¾ Þ ¾ , ¾ ?, – деп сарнайды. рине, қазақ пен қырғыздағы Асан Қайғы мұрасының айырмашылығы әрқайсысының з тілінде жырлағандығында ғана емес. р халық лең-жырды зінше жинақтайды, бар-жоғын з бетінше түгелдейді. Сол себепті жалпы желісінде ұқсастық болғанымен, қазақтың Асаны мен қырғыздың Асанының мұралары екі түрлі нұсқада к рініс тапқан. Қырғыздың Асан Қайғысының атына телінетін леңдердің к лемі біздің Асандікінен г рі әлдеқайда к бірек. Оның «Құйрығы жоқ, жалы жоқ» деп басталатын баршаға белгілі толғауының зі те ұзақ. Ауыз әдебиетінің үлгісімен «Таразасын к т рүп, Тарбаңдаган шор тумшук, Таш бака байкуш кантти экен? Жатарга жайы жок, Жан багарга алы жок, Чымын байкуш кантти экен? Кирерге эшиги жок, Корголор тешиги жок, Коңуз байкуш кантти экен? Оргон-жыйган ч бү жок, Эчтемеге эби жок, Доңуз байкуш кантти экен?» деп термеленіп кете береді. Бұл толғаудың идеялық түпқазығын түсіндіруге тырысқан қырғыз ғалымдары А.Ақматалиев пен Р.Сарыпбековтің ұстанымына келсек, «Асан Кайгынын моральдык к з карашынын негизин адам гана эмес, жалпы эле жаратылычтагы жандуу-жансыз нерсеге боорукерлик кылуу менен адам менен табияттын эки ажырымы эмес, бирдиги түзүл т». Қырғыздың Асан Қайғысы тек жан-жануардың қамын жеп, құлан мен жыланның, қоңыз бен доңыздың жайын ойлап қайғырмайды, адам болмысын да қаперде ұстайды:
«Кыргыз адабиятының тарыхы» кітабында жарияланған Асанның әдеби ғұмырнамасының дерегі бойынша, ол «Желмая минип, малга жайлуу, адамга сыйлуу конуш издеп жер кезет. Обь, Иртыш суусун, Сыр-Дарыя боюн, Туркстан жерин, Чу аралыгын кыдырып, К л, Ат-Башы, Текес, Жылдыз, Алты шаар, Кашгарга жетет. Уламыш боюча акыры Ысык-К лдү жактырып, аны конуштап калып, л р алдында айткан керээзи боюнча с гү касиеттүү Ысык-К лдүн адам жүрб й турган бир аралына коюлган экен». Мұндай топшылаулар Асан Қайғыға таласы бар басқа халықтардың әдебиеттерінде де кездеседі. Бірнеше нұсқалы аңыздар мен толғаулар тұжырымның әркелкілігін туындатады. Сондықтан оны әдебиеттану тұрғысынан жиынтық бейне ретінде қарастырған тиімдірек болмақ. жүктеу/скачать 6,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|