Азықтандыру мал тіршілігінің тірегі, арқауы. Қоректендгруді қамтамасыз ететін азыктандыру барысында желінгвн

4.7 Жылқыны азықтандыру

Жылкы денесінің қүрамына ақуыздар, майлар, көмірсу, су мен минералдык заттар кгредг. Олардың мөлшері мен арақатынасы жылқы жасы мен физиологиялық жағдайына, қондылығына байланысты өзгереді (4.2- кесте).

Кесте дерегінен кай жаста болмасын жылқы денесінде судың кеп болатынын көреміз. Оның атқаратын биологиялық қызметі өте зор. Судың қатысуымен ағзадағы зат алмасуын қалыптастыратын бүкіл ассимиляциялык (катоболизм) және диссимиляциялык (анаболизм) тотығу-тотықсыздану реакциялары жүргізіліп, бір жағынан жаңа ұлпалар мен косындылар түзіліп жатса, екінші жағынан күрделі қосындылар ыдырауынан энергия (жылу) босатылады.

Су сол жылудың денеде таратылып, қалыпты температураны қалыптастыруға, бір жерден екінші жерге заттардың тасымалдануына, соның арқасында кышқыл-сілтілік, иондық қатынастардың түракталуына, алмасудың кажетсіз өнімдерінің сыртқа шығарылуына катысады.

Жылкы денесінің құрғақ заты протеин, май мен күл түрінде аныкталатын минералдык заттардан тұрады. Жас құлын денесінде протеин көп түзіліп, май аз болады да, өсе дене кұрамындағьт май үлесі артады. Содан барып жас ет кара, яғни, таза бұлшык етті, протеинді болса, сака, әсіресе, бордакыланған, мал етінде май үлесі молаяды.

Мал денесінін протеині желінген азык протеинінің аминқышкылдарынан түзіліп, дене кұрылысын камтамасыз етсе, дене майы ағза кажеттілігінен артылған энергияның коры ретінде байланады.

Малдың энергиялык мұкгаждығы алдымен желінген азықтың қант, крахмал, жасұнык түріндегі көмірсуларымен және майларымен камтамасыз етіледі де, олардың азыкпен жеткізілген көлемі жеткіліксіз болған жағдайда аминкышкылдарын ыдыратып энергиясын босатады. Демек, ыдыратылған аминқышкылдары өзінің тікелей функциясы - акуыз түзілуіне, ягни дене өсуіне пайдаланылмай қалады. Егерде ағзаның биоэнергетикалык мұктаждығы мұнымен де камтамасыз етілмесе, дененің май түріндегі энергия коры жүмсалып, мал арықтайды.

Жылқының желінген азык энергиясын өз тіршілігінің дене жылыту, қимылдау, жүмыс аткару, өнім өндіру секілді пайдалы энергиясына конверсиялау деңгейі онша жоғары емес - өнім өндіруге азыкпен енген энергияның не бары 20-30% (нетто-энергия) пайдаланылады. Азыктың жалпы (брутто) энергиясының 30-35% корытылмаған тезек қалдыктарымен шығарылса, калган 35-50% пайдасыз рәсуаланады. Сайып келгенде желінген азық қоректік заттарынын денедегі зат алмасуында пайдаланылып, игерілу дене мен өнім косындыларына айналуымен (конверсшлануымен) белгіленеді.

Жылқы денесінін химиялык косындылары қоректену барысында желінген азықпен жеткізілетіндіктен, жегізілетін жемшөпте осы дене қүрамына кіретін коректік заттардың бэрі болып, мұктаждығына сәйкес жеткізілуі керек.

Желінген азык коректік заттары ауыз куысында корытыла бастайды. Жылкының күрек тістері өткір, жемшөпті мүйізді ірі кара малдай жалмамай қыркып жеп, түбелікті азу тістерімен түбегейлі мұкият шайнап, мол сілекейлеп жұтады. Қарын сөлі сіңіп, бөктірілген азык ішекке өткізіліп, ішек сөлінін ферменттерімен түбегейлі: протеині - аминкышкылдарына, майы - май кышкылдарына, көмірсулары - моноканттарға ыдыратылып аш ішек түгімен қанға сіңіріледі. Сіңірілмеген, яғни корытылып үлгермеген коректік заттар, тезекпен сыртқа шығарылады.

Жылкы жайылым отын, шалғын шөбін, көп жылдык екпе шөптерден ат конак, еркекшөп, беде жэне жоңышка жаксы жеп, жүғымды пайдаланады. Бұл түліктің сазды, томарлы жердің шөбін, өлең, коға, кырыкбуын, мия сиякты шөптерді онша сүйсініп жемейді. Сұлы, арпа, тары сабаны мен топанын оларға алдын ала булап, жұмсартып, жеммен араластырып берген жөн. Шырынды азыктардан сәбіз, кызылша, сапалы сүрлем береді: тэулігіне бір баска 10-12 кг қызылша, 8-12 кг сүрлем беруге болады.

Жылкының сүйсініп жейтін жұғымды жемі - сүлы. Сүлыны жылкыға шектеусіз беруге болады. Ол жеңіл корытылады, тек тісі мүжілген кэрі аттарға сұлы дэнін алдын-ала жұмсартып, мыжып беру керек. Арпа дэні мен жармасын, бидай кебегін, жүгері жармасын жегізеді. Протеинді азыктардан күнбағыс пен зығыр күнжарасын, шротын енгізуге болады.

Жазда жылқыны жайылым отына жаяды. Отты жайылымда бағылған жылкыны косымша жемдемей-ак жүмыс атқартуға болады. Жайылым ең арзан жемшөп көзі болғандыктан, жылқы ұстау шығынын арзандату үшін маусымдык жайылымдарды жыл он екі ай пайдалануға болады. Ол үшін әсіресе казақы жылкының тебіндеуге бейімділігін жете колдану кажет. Жайылым оты жетіспеген жағдайда ғана жылкының тұкымына, жасына, жынысына, өнімділігіне физиологиялық ахуалы мен аткаратын жұмысына байланысты өзгеретін азыктандыру нормасын рациондағы косымша азықтармен толыктырады.