Б 82(5К) Қ44 Сеиіт ҚАСҚаьасод

«Міне, осы неше түрлі аң мен қүстардың тіршілік, тұрмыстарын, сыр- 
ларын, күйлерін аңдып, керіп, бақылаған аңшылар кешке ауылға қайтқанда 
көрген-білген,  естігендерін  от  басында  әңгімелейді.  Жаратқан  сәйгүлік 
атқа  мінісіп,  қолдарына  жебелі,  шашақты,  толғамалы  найза,  шүйделі  ай- 
балта алып, жорыққа жауға аттанған ерлер де көрғен,  білген,  естігендерін
әңгімелеген...
Батыр, мерген жортуылшылар түн қатып, түн жамылтып, көктегі быр- 
дай  болып  қүлпырган  алтын  гауһар  жүлдыздардың  от  шашып  ойнаған 
құбылыстарын,  жүрістерін  бақылайды.  Бұл  жортуылшылар  да жорықтан 
қайтқанда көрген, білген, естігендерін от басында эңгімелейді. Жэне алыс 
жерге  барган  жолаушылар  қайтқанда да,  немесе  қонақ келіп қонғанда да, 
тагы да осындайлар жүздеп  ауылға қайтқанда, кешке от басында отырып, 
айнала  отырган  қатын-қалаш,  кемпір-шал,  ауыл  адамдарына  көрген,  біл- 
ген  оқиғаларын  эңгіме  қылып  айтады.  Айтқанда,  өзінің  түсінуі  бөйын- 
ша,  болған  оқиғаны  екінші  түрде  эңгімелуі  мүмкін.  Немесе  әңгімені 
дэмдендіріп айтамын деп, немесе серпіп, мақтанып айтып, өтірікті қосып 
айтар болатын.
Міне,  сол  көрген  білгендерін,  естігендерін  сөйлеген дәмді  эңгімелер 
бірте-бірте ертек те болып кететін...» [31].
Сонымен, аңыздық прозаның меморат әңгімелері бірте-бірте хикаяға, 
одан  әрленіп,  айшықтанып,  коркем  фольклорға  айналады  дедік.  Соның 
тамаша дәлелін  Жамбыл  жырлаған  «Өтеген  батыр»  атты  эпостан  көруге 
болады.  Мұнда  Өтеген  батыр  мен  оның жолдастары  жер жаннатын  іздеп 
жүріп,  небір  оқиғаларға тап  болады.  Соның  бірі -  жезтырнақпен  кездесу
[32]. 
;
Міне,  бұл  жерде  біз  жезтырнақ туралы  көне  хикаяның  көркемделіп,
эпосқа  кірігіп  кеткенін  көреміз.  Бір  қызығы  — Жәкең  «Өтеген  батырды»
хикая  деп  атапты.  Атаса  атағандай:  эпөстың  мазмұны  бірнеше  хикаядан
тұрады.  Әр  хикая  өзінше  бір  жыр  іспетті,  өрнектелген,  бойына эпос  поэ- 
тикасын сіңірген.
Ал, біз талдап отырған жезтырнақ туралы хикаяның сюжеті бұл эпос- 
та толық сақталған, сюжеттің барлық элементтері түгел:
1) түн қараңғысында елсіз жерде жолаушылардың тамақ пісіруі;
2) олардың қасына екі әйелдің келуі;
3) тамақ ішіп болған кезде олардың кетуі;
4)  жігіттердің  өз  орнына  томарды  қойып,  үстіне  шапан  жауып,  жез- 
тырнақты аңдуы;
5) түннің бір уағында екі әйелдің қайтып келіп, томарларға тырнағын 
салу;
6) батырдың оларды атып өлтіруі.
Сонымен  қоса,  «Өтеген  батырда»  қарапайым  хикаяда  суретте- 
летін  ситуация  түгел  берілген:  мүлгіген  қалың  орман,  қараңғы  түн, 
жезтырнақтардың  алғашында  ашық,  кейін  ұрланып  келуі,  жігіттердің 
үрейі.
160

Хикаядагы  жезтырнақ  пен  эпостағы  жезтырнақгың  іс-әрекеттері  де( 
мінез-құлығы  да  бірдей,  тіпті,  жезтьфнақгың  өлтірілу  эдістерінде  де  еш
өзгеріс жоқ. 
.
Алайда,  осыншама  ұқсастыққа  қарамастан  хикая  мен  эпос  екі
түрлі  шығарма  (екі  жанр)  болып  көрінеді.  Бұл  згңды,  өйткені,  жоғарыда
корсетілген ұқсас компоненттер эпоста өте айшықталып, эсіреленіп бейне-
ленген, яғни дәстүрлі хикаялық сюжет көркем түрде баяндалған. Сәйтіп, бір
жанр (хикая) екінші жанрға (эпосқа)  ауысқан.  Бұл бір жағынан, сюжеттің
жанрдан бұрын пайда болатынын растаса, екінші жағынан, жанр дегеніміз
сюжетті  баяндау  тәсілі  екенін  дэлелдейді,  ал  үшінші  жағынан,  аңыздық
қарапайым  прозаның  көркем  фольклорға  айналу  процесі  заңды  құбылыс
екенін көрсетеді. Бұны, эсіресе, «Өтеген батырдың» Жамбыл жырлаган екі
нұсқасын салыстырғанда айқын көруге болады. Екінші нұсқада да жаңағы
хикаяның  сюжеті,  кейіпкерлері,  ситуациясы,  не  керек,  барлық  дэстүрлі
компоненттері  бар,  бірақ  олар  бірінші  нұсқадан  горі  басқаша  бейнелен-
ген. Олар мұнда да әсіреленген, кәркемделген, эпос поэтикасының заңына
сәйкес  жырланған.  Міне,  мифтің  хикаяға,  хикаяның  көркем  фольклорға
айналғаны деген осы!
Сілтемелер және ескертпелер:
1.  Миропиев М. Демонологкческие рассказы  киргизов.  Спб.,  1888. С.7.
2. Сонда.  10-11-б.
3. ӘӨИ қолжазба қоры.  116-бума. Жарыққа шыққан нұсқасын қараңыз: Қазақ
ертегілері. Алматы,  1962.  2-т.  39-6.
4.  Қараңыз:  Миропиев  М.  Демонологические  рассказы  киргизов.  С.  10-15;
Поярков Ф. Из области киргизских верований // Этнографическое обозрение.  1891. 
№ 4.  С.  41-43;  Диваев  А.  Этнографические  материалы  о  происхождении  албасты, 
джинна и дива.  //  Известия  общества археологии,  истории  и  этнографии.  Казань,
1897. Т.  14.  Вып.2. С.  226-233.
5.  Қараңыз:  Миропиев М. Аталған еңбек.  13-6.
6. Диваев А. Демонологические рассказы киргизов // Народный университет.
1918.  № 50. С. 45-48.
7. Миропиев М. Аталған еңбек.  11-6.
8. Сонда.  14-6.
9. Диваев А.  Аталған еңбек. 48-6.
10. Диваев А. Аталған еңбек. 38-6.
11.  Валиханов  Ч.  Собр.  соч.  в  5-ти  т.  Алма-Ата,  1961.  Т  1.  С.  115.  Татарда
-  Шурале. 
^ 
-
12.  Снесарев Г.П.  Реликты домусульманских  верований  и  обрядов  у узОеков
Хорезма. М.,  1969. С. 32,62-63; Сухарева О.А. Пережитки демонологии и шаманс-
тва  у  равнинных  таджиков  //  Домусульманские  верования  и  обряды  в  Среднеи
Азии. М.,  1975. С.  5-93.
11-2511 
161

13. Климов Г.А., Эдельман Д.И. К этимологии АІЬазІу //Аішазіу // Советская 
тюркология.  1970.  №3.  С.  57-63;  Харагян  Е.В.  Традиционные демонологические 
представления аркян (по материалам семеңного быта XIX- начала XX в.) // Совет- 
ская этнография.  1980. №2. С.  103-116; Керейтов Р.Х. Мифологические персонажи 
традиционных  верований  ногайцев. -  Там же.  С.  117-127; Традиционные формы 
воспитания детей  и  подростков у  народов  Передней  и  Южной  Азии.  Сборник // 
Этнография детства. М.,  1983. С.  13, 70 и др.
14. Снесарев Г.П. Аталган еңбек. 32-6.
15. Сухарева О.А. Аталған еңбек. 30-6.
16. Керейтов Р.Х. Аталған еңбек.  122-6.
17. Диваев А. Этнографические материалы о происхождении албасты, джин- 
на и дива // Известия общества археологии, истории и этнографии.  Казань, Т897.
Т.14. Вып.2. С. 229.
18. Керейтов Р.Х. Аталган еңбек.  123-6.
19. Валиханов Ч. Собр. соч. в 5-ти т. Алма-Ата,  1961. Т.1. С.115.
20.  Миропиев  М.  Аталған  еңбек.  13-14-6.  ;  Кустанаев  X.  Этнографические 
очерки. С. 47. 
:
21. Снесарев Г.П., Сухарева О.А. Аталған еңбек.
22.  «Албасты  -   адам  типтес  жануар,  оның  адамға  еш  зияны  жоқ»,  -  деп 
пікір  айтқан  М.Дүйсенов  біз  айтып  отырган  қастандығын  ескермейді.  Қараңыз: 
Дүйсенов М. Кісі киік // Білім жэне еңбек.  1984. №1.  18-19-6.
23. Диваев А. Этнографические материалы о происхождении албасты, джин-
на и дива. Т.14. Вып.2. С. 226-228.
24. Валиханов Ч. Аталған еңбек.  1-т.  115-6.
25. Қара мерген // Пантусов Н. Аталған еңбек. 35-6.
26.  Орлов  В. Джестернак.  (Железные когти) // Средняя  Азия.  1910.  №11.  С.
119. 
- 
-■
■
■
;■
  ? І Ш І |   1 
■-!
27. Сейфуллин С. Шығармалар: 6-томдық. Алматы,  1964. 6-т. 70-6.
28. Диваев А. Джез-тырнак  // Сборник материалов для статистики Сыр-Да- 
рьинской области.  1904. Вып. XI. С. 3.
29. ӘӨИ қолжазба қоры. №116-бума; Қазақ ертегілері.  1962. 2-т. 41-6.
30. Валиханов Ч. Собр. соч. в 5-ти т. Алма-Ата,  1961.  Т.1. С.  115.
31. Сейфуллин С. Аталған еңбек. 72-73-6.
32. Жабаев Ж. Шығармаларының екі томдық жинағы. Алматы,  1982.  1-т.  181-
183-6. 
о 
V, , .  
?
162

ӘПСАНА
Қазақ  фольклорында  аңыздан  гөрі  көркем,  бірақ  көркемдігі  ертегі- 
ден төмендеу  эңгімелер  бар.  Олардың мазмүны  эр түрлі, себебі  сюжеттік 
қайнар  козі  осылай.  Бір  тЪп  эңгіме  -   бір  кезде  тарихта  болган  адамдар 
жайында аңыз болып шыгып, тараған шығармалар. Екінші бір тобы -  бел- 
гілі  бір  мекен,  жер-су  жайын  қиял  түрінде  баяндайтын  әңгімелер.  Ал, 
үшінші топ қүрайтын әңгімелер -  Інжіл мен Қүран, тағы басқа да діни кі- 
таптар арқылы тараған сюжеттер. Алайда, бүлардың бәрінде көркемдік пен 
кереметтіктің элементтері мол пайдаланылады. Сондықган дінге қатыссыз 
шығармаларда  эпсаналық,  ал  мүсьшман  дініне  байланысты  әңгімелерде 
хикаяттық сипат басым екенін ескеріп, эпсана мен хикаят жанрларын же- 
келеп  қарастырған  жон.  Әпсана  созі  парсыша  ертек,  қиял,  мысал,  әңгіме 
жанрларының  атауы  жэне  эдемі,  сұлу,  керемет  деген  мағына  береді  [1]. 
Демек,  бүл  сөз  біздің қарастырып  отырған,  көркемдігі  біршама дамыған, 
қиял мен керемет элементтерін мол пайдаланып отырған мүсылман дініне 
қагыссыз  шығарманың  мэніне  сэйкес.  Әпсана  терминін  оз  еңбектерінде 
Ә.Марғүлан жиі  қолданады.  Әпсана сөзін термин ретінде  қолдану жалпы
фолышортануда бар [2]. 
.
.
.
.
Аңыз бен әпсана -  өзара жақын,  бірақ бір-бірінен  оқшаулығы бар екі
жанр.  Олардың  бір-бірінен  айырмашылығы  көркемдіктің  дэрежесінен 
білінеді,  яғни  шығармада  қиял  (вымысел)  мен  кереметгік  (чудесное) 
қаншалықгы  керкемдік  рөл  атқарады,  міне,  бүл  -   аңыз  бен  эпсананың 
эрқайсысын  ерекшелендіріп  түратын  басты  белгі,  бірінші  шарт.  Бүл  екі 
жанрдың  айырмашылығы  олардың атқаратын  функциясынан да  көрінеді. 
Басқаша  айтқанда,  аңыз  бен  әпсана шығармалары  қандай мақсатта айты- 
лады,  міне,  бұл  да -   жанрды  ерекшелендіретін  белгі.  Аңыздың  мақсаты
— бір  фактіні,  тарихи  оқиғаны  хабарлап,  ол  туралы  тыңдаушыға  мәлімет 
беру. Демек, аңыздың  қызметі (функциясы) -  танымдық, мағлұматтық. Ал, 
әпсананың  мақсаты  — баяғыда  болған,  немесе  болды  деген  бір  оқиғаны, 
іс-әрекетті,  немесе  жағдайды  коркемдей  баяндау  арқылы  тындаушыға 
ғибрат  беру.  Мұнда  бас  кейіпкерлер  дәріптеле  суретгеледі,  олар  көркем
бейне деңгейінде көрінеді.
Аңыз бен әпсана -  прөзалық фөльклөрдың көркемдік даму жөлындағы
екі кезең десе де бөлады. Себебі бұл екеуінің де түп негізінде көп жағдайда
63

өмірде оолған оір оқиға жатады, оірақ аңыз осы оқига дэуіріне жақынырақ 
болады,  сол себепті  ол аса көркемделмей,  маглұматтық мақсатта гана ай- 
тылады. Бірте-бІрте, оқиға болган дәуірден алыстаған сайын, аңызда қоспа 
көбейіп, неше түрлі қосымша детальдар пайда болып, алғашқы мәліметтік 
эңгіме  көркемделе  түседі  де,  болған  оқиғаньщ  өзГ де  көмескі  тартады. 
Сөйтіп,  аңыз  әуел  бастағы  сипатын  жоғалтып,  әпсанаға  немесе  хикаятқа 
ауысады. Әрине, бұдан барлық аңыз әпсанаға немесе хикаятқа өстіп айна- 
лады екен, ал әпсана мен  хикаят тек осылай ғана пайда болады екен деген 
пікір тумауы керек.  Бүл -  тек бір гана жолы.
Әпсана басқа да жолмен пайда бола береді. Мүндай жағдайда ол тари- 
хи оқиғаға негізделе бермейді, оның сюжеті ойдан шыгарылған, я болмаса 
басқа бір шығармадан алынған болып келеді. Әсіресе, жер-су, мекен тари- 
хын  баяндайтын  әпсаналардың  сюжеті  көп  жағдайда  сол  тектес  аңыздар 
сюжетіне  ұқсатылып,  ойдан  шығарылады.  Мысал  ретінде  «Тоқпанның 
балалары»,  «Айнақ  көл»,  «Ыстық  көл»,  «Қара  жігіт»,  «Өғіздің  терісі», 
«Қызылкеніш ордасы» сияқты шығармаларды атауға болады [3].
Мұндай  шығармаларда  әпсаналық,  яғни  ертегіғе  жақын  сипат  басым 
болады. Әңгіме бір заманда болыпты деген оқиғадан гөрі сондай болса екен 
деген  мақсатта құрылған  сюжетті  баяндайды,  сондықтан  мұндай  эпсанада 
ойдан  шыгарылған,  бірақ фантастикалық түрге жетпеген қиял  пайдаланы- 
лады.  Онда  аспанды  шарлатып,  жерді  айналдыратын,  я  болмаса  әп-сәтге 
шаһар тұрғызып, елді таң қалдыратын керемет болмайды. Басқаша айтқанда, 
керемет (чудесное) ғажайыпты (фантастикалық) сипатта емес.
Соиымеи,  әпсана 
деп  кейде  ертеде  болган,  немесе  ойдан 
шыгарылган бір оқиғаиы көркемдей баяндайтын шыгармаларды ай- 
тамы з.  Тақырыптық  жэне  сюжеттік  мазмұнына  қарай  қазақ  эпсаналары 
шартты түрде 
тарихи-мекендік 
жэне 
утопиялық 
болып 
келеді.
Тарихи-мекендік  әпсаналарда  белгілі  бір  мекеннің,  жер-судың 
тарихы  баяндалады,  тарихта  болған  адамдардың  бір  ерен  ісі  жайын- 
да  әңгімеленеді.  Рас,  әпсанада  айтылатын  мекеннің  тарихы,  даңқты 
қайраткердің іс-әрекеті омірде дэл солай болмауы мүмкін, бірақ сол мекен 
мен адамның тарихта болғандығы күмэн туғызбайды. Міне, сол себепті ол 
тарихи-мекендік  деп аталады. Сондай бір-екі әпсанага тоқтала кетейік.
«Тоқпанның  балалары»  деп  аталатын  әпсанада  бір  кездерде  Ыргыз 
өлкесінде  болған  Табынқазған,  Тумалы  деген  колдердің тарихы  айтыла- 
ды.  Баягыда Тумалы 
көлінің жағасына Тоқпан деген адам  кошіп  келеді. 
Оның үш ұлы тату болып, бэрі тыныш өмір кешеді. Үлкен ұлы арық қазып, 
Табынқазған  көлінен  су  шыгарады,  егін егеді...  Қалган  екі ұлы,  Баламбек 
пен  Кұлсары,  мал  бағып,  үй  күтеді.  Алайда,  әкесі  Тоқпан  өлгеннен  кейін 
үш  ұлы  бұзылып,  бірінің  эйеліне  бірі  ғашық  болып,  берекелері  кетеді. 
Соның  салдарынан  үшеуі  айдалада  қаңгып  оледі,  ал  олардың үйі,  дүние- 
мүлкі түгел өртеніп, бүкіл аймақты орт шалады. Сөйтіп, бір кезде кок май- 
са  боп,  жайқалып  тұрған  шалгын,  ну  орман,  бэрі  өртенеді,  мал  бытырап 
бет-бетімен кетеді. Тумалы колі  иесіз қалады [4].
1 6 4

Бұл  әпсанада  тарихи  факті  жоқ,  шындығы:  Ырғыз,  Табынқазған, 
Тумалы  көл  деген  жер-су  аттары  ғана.  Көлдің  тарихы  қиял  арқылы  ба- 
яндалады,  сол  себепті  мұнда  кереметтік  элементтері  бар:  Құдайдың 
арамза  ағайындыларға  күнэсі  үшін  қаза  жіберуі,  жынның  сұлу  қыз  беи- 
несінде  үш  жігітті  ынтықтырып,  арбап-алдауы.  Сонымен  бірге  әңгіменің 
бүкіл  мазмұны,  рухы  мағлұматтықтан  гөрі  ғибарттық  мақсат  көздеген. 
Әрине,  мұнда  әпсананы  жариялаушының  да  ролі  болуы  керек.  Тіпті 
соны  ескергеннің  өзінде  де  бұл  әңгімеде  көркемдік  сипат  басым  екені 
айқын  сезіледі.  Әпсанада  сондай-ақ  моральдық,  имандылық  (нравствен- 
ность)  мэн  де  бар.  Бұл  әпсанадан  тағы  бір  байқайтынымыз  — бұл  жанр
шығармаларының қайғылы да аяқгала беретіндігі.
Осындай  әпсаналардың қатарына Қорқыт туралы  әңпмелерді  енгізуге 
болады. Қорқыт жайындагы шығармаларды біз аңыз жанрын қарастырғанда 
біршама  сөз  қылдық.  Ал,  ендігі  зерттейтініміз  ол  туралы  эпсаналар.  Рас, 
Қорқытқа байланысты әпсана коп емес. Сондықган оның сюжетпк құрамы 
да  шағын,  түптеп  келгенде,  қолда  бар  әпсананың  бэрі  бір  ғана  сюжетке 
құрылған:  түсінде  өлесің  деп  естіген  Қорқыт  ажалдан  қашып,  дүниенің 
төрт бұрышын шарлайды.  Ақыры, Сыр өзенінің ортасына жайылған кілем- 
де отырған Қорқыт жыланның шагуынан қайтыс болады  [5].
Қорқыт  есіміне  байланысты  әпсаналар  жайында  жалпы  фольклор- 
тануда  көп  жазылған  [6],  сондықган  біз  бұл  жерде  ол  образдың  тарихқа 
қатысын,  эпостағы  корінісін  талдап  жатпаймыз.  Біздің  мақсат  басқа:
жоғарыда баяндалған сюжеттің түпкі мәнісін ашу.
Адамның ажалдан құтылудың, яғни өлмеудің амалын іздеуі туралы сю- 
жет өте  ерте  заманда пайда болған.  Осыдан 4500 жыл  бұрын хатқа түскен, 
әлемдегі ең көне деп саналатын «Г ильгамеш» эпосында бұл сюжет эпикалық 
түрде  философиялық рухпен жырланған:  ең жақын досы  Энкиду  олгеннен 
кейін  Гильгамеш  өлмеудің  амалын  іздеп,  эуелі  теңіз  ортасында  тұратын 
құдайлардың  ана-иесі  Сидуриге,  одан  соң  қалың орманда  мекен  етепн  ке- 
меші Уршанабиге, ең соңында өлім теңізінен отіп, өзеннің арғы жағындағы 
Утнапиштиге  келеді.  Утнапишти  оны ұйқымен  сынаиды,  бірақ Гильгамеш 
бұл  сынақган  оте  алмайды.  Содан  кейін  Утнапишти  оған теңіздің астында 
адамды  мэңгіге  жасартатын  гүл  бар  екенін,  соны  иеленген  кісі  өлмейтінін 
айтады. Гильгамеш аяғына тас байлап, су астына түсіп, гүлді алып шыгады. 
Бірақ қайтып келе жатып, суға шомылып жүргенде гүлді жылан ініне алып 
кетеді  (гүлді  алып  келе  жатқанда  жыланның  қабыгы  сыпырылып  қалады).
Сөйтіп, Гильгамеш өлімнің құрығына ілінеді [7]. 
,
Мэңгі  жасау  үшін  ажалдан  қашып,  неше  түрлі  әрекет  істейтін  адам
туралы  сюжет  көптеген  елдің  фольклорында  бар  [8]. 
Қорқыт  тура- 
лы  эпсанада  көне  шумер-аккад  эпосындағы  ертегілік  мотив  жоқ.  Егер 
Гильгамеш  өлімнен  құтылу  жолын  керемет  жэрдемшінің  көмегі  арқылы 
таппақ  болса,  Қорқыт  өзі  табуға  тырысады.  Дүниені  түгел  шарлаган  ол 
еліне  қайтып  келіп,  «желмаясын  сойып,  оның  терісімен  қобызының 
сыртын  қаптайды.  Құрғақ  жерде  тұрса  бір  күні  ажал  жеііп  келер  деген
165

қауіппен  бір  қырмызы  масаты  кілемді  алып,  Сырдарияның  суына  төсеп, 
сонда қобызын тартып тұра беріпті. Қорқыт дүние кезгендегі арманын да, 
өлімнен  қашқан іқайгысын да,  өзі  көрген  жақсылық-жамандық жайларын 
да қөбызында өйнаған ғажап сұлу күйлбрімен жеткізіп баяндайды. Қөрқыт 
күйлерін бүкіл дүние, жан иесі түгел үйып тыңдайды...
Қорқыт  Сырдарияның  көз  жасындай  суына  қарап  отырып,  қобызын 
күйлеп,  -   өлім  мені  қанша  қуса  да  мен  оны  бүл  жерге  келтірмеспін  деп 
қобызын  үздіксіз  тарта  беріпті.  Қорқыттың  күңіренген  күйлерін  балқып
тыңдаған ажал да жақын  келе алмапты»  [9].
Демек,  Қорқыт  ажалдан  қүтылудың  амалын  өзі  тапқан.  Ол  амалы
-   қобыздың  күйі.  Олай  болса,  қазақ  әпсанасының  кейіпкері  Гильга- 
мешке  қарағанда  әлдеқайда  жігерлі,  белсенді.  Ол  өз  күшіне  ғана  сенеді, 
бөгде  ешкімнен,  ешбір  эулиеден,  тәңірден  көмек күтпейді.  Оз  еңбегі  мен 
өнерінің  қүдіреті  арқасында  ажалды  жеңеді.  Оның  елімі  — элсіздіктің,  я 
бөлмаса  ажалға,  тағдырға  мөйынсұнғандықтың  белгісі  емес.  Оның  өлімі
-  кездейсоқ жағдайдың нәтижесі.  «Қорқыт, -  делінеді әпсанада, -  күндіз- 
түні  үйқы  көрмей,  қөбыз  тартьш  өліммен  алысьшты.  Қөп замандар  бөйы 
үздіксіз  қөбыз  тартқан  Қөрқыт  қалжырап,  қалғып  кетеді.  Қорқыттың  ізі- 
не  түсіп  аңдыған  ажал  сол  кезде  жылан  күйінде  жорғалап  кілемге  келіп 
шаққанда,  Қорқыт  осыдан  ауырып  өледі»  [10].  Ендеше,  Қөрқыт,  бүл 
айқаста жеңілген  жөқ.  Керісінше,  ол -  ажалдан  күшті түлға.  Міне,  бүдан 
біз  Қорқыттың  өлімнен  қашуы  туралы  әпсананың  идеялық  мазмүны  өп- 
тимистік екенін көреміз.  Әңгіменің басында «Қайда барсам да, алдымнан 
көр шыгады!» -  деп сары уайымға түскен Қөрқыт бір мезет:
Утнапиіити,  не істейін,  қайда барам?
Тәнімді Әзірейіл жаулап алган.
Үйім ажал тұрагына айналган,
Көзім қайда түссе де,  ажал -  айналам  [11], -  
деп  дүниеден  түңіліп,  бабасына  жалынған  Гильгамешті  еске  түсірсе, 
соңыра  тағдырға,  құдайға  қарсы  күресетін  ірі  түлға  ретінде  көрінеді. 
Бұл  тұрғыдан  қарағанда,  Қорқыт  ежелгі  гректердің  Прометейін  еске 
түсіреді.  Түптеп  келгенде,  бұл  эпсанадағы  Қорқыт  бейнесі  Прометей 
сияқты қүдайларға  қарсы  соғысатын  кейіпкерлердің бүрынғы типі  болуы 
да мүмкін  [12].  Стадиялық жағынан келгеңде  қазақ мифологиясы антика 
дэуіріндегі қүлиеленуші мемлекет елдерінің мифологиясынан көне.
Ажалға қарсы күресу туралы эпсанада Қөрқыт бейнесі діни сарыннан 
таза,  сондықган  Қорқытты  мүсылман  әулиесі  етіп  көрсететін  хикаяттар 
жеке  төп  құрайды.  Ал,  біз  талдап  отырған  әпсана  сюжетгің  көнелігімен, 
мазмүнының  жарқындыгымен  ерекшеленеді.  Бұл  сюжет  қазақтың  өз 
төпырағында  пайда  бөлған.  Қөрқыт  есіміне  байланысты  фөльклөрльщ 
шығармалары  бар  басқа  түркі  халықгарында  бұл  сюжет  жоқ.  Олардьщ 
фольклорында  Қорқыт  кобінесе  ақьшгәй  қария,  сэуегей  жырау,  кей- 
де  батыр,  бақсы  бейнесінде  керінеді.  Ал,  мэңгі  өмір  сүру  үшін  ажалмен 
айқасатын Қөрқыт -  қазақ фольклорындағы бірегей образ.
166

■
Мұхтар  Әуезовтың  сөзімен  айтқанда,  бұл  эпсанада  «оптимистік
мағына  басым.  Қорқыт  жайындагы  аңыздың  (әпсананың  -   С.Қ.) 
тақырыбы  -   құдаймен  алысу  туралы  тақырып.  Қорқыт  жазмыш  тағдыр 
даярлап қойған талайына қарсы алысады. Қазақ арасына таралган Қорқыт
жайындағы  нұсқалардан  басқа  халықгардың  ежелгі  ғасырлардағы  коне 
эпосының образдары мен кейбір ұқсастығы, сарындастықгы сеземіз. Про- 
метей жайындагы аңыз, осетиндердің Әміран жайындағы құдаймен аййсу 
тақырыбы  қазақгың  Қорқыт  жайындағы  аңызында  (эпсанасында — С.Қ.)
оз шешімін тапқан» [13].
Бұл  айтылғаннан  тағы  бір  қорытынды  шығады.  Ол  адамды  өлімнен 
құтқаратын  нәрсенің  о  дүниеде,  яғни  жер  астында,  су  астында,  я  болма- 
са  басқа  бір  әлемде  болуы  міндетгі  емес  екендігі.  Әдетте,  зерттеушшер 
ядямды ажалдан құтқаратын нәрсе о дүниеде болады, кейіпкер соны хздеп, 
өлілер патшалығын шарларды деп есептейді  [14].  Бірақ Қорқыт ажалдан 
алып  қалатын  нәрсені  жер  мен  су  астынан,  яғни  өлілер  тұрағынан  ізде- 
мейді.  Ол  ажалдан  қашып,  дүниенің  төрт  бұрышын  кезеді,  бірақ  ақыры 
өз  жеріне  келеді.  Ол  ажалдан  құгқаратын  керемет  нэрсе  озінің  ерекше 
жасалған  қобызынан  шыққан үн-күй деп біледі және сол арқылы ажалды 
озіне  көп  уақытқа  дейін  жолатпайды.  Қорқыттың  осы  активті  іс-әрекеті, 
олімге қарсы керемет қасиеті бар нэрсені емес, өз күшін жұмсауы, сондай- 
ақ әңгімеде көркем  қиялдың өте аз болуы -  бұл  шығарманың^ таза әпсана
екенін, оньщ ертегіге, эпосқа айналып үлгермегенін, дэлелдейді.
У т о п и я л ы қ ә п с а н а л а р  
Кеңес өкіметі кезшде өте аз жазылып алынған. 
Ел арасында «қой үстінде бозторгай жұмыртқалаған заман»,  «жер жанна- 
ты Жиделібайсын»,  «тығулы жатқан  қазына» туралы  әпсаналар  әлі  күнге 
дейін айтылады, алайда эзірше хатқа түскені  -  бір ғана сюжетке қүрылған 
утопиялық  әпсаналар.  Ол  сюжет  мынау:  кейіпкер  шөбі  шүйгін,  суы  мол,
елге де, малға да жайлы жер іздеп, жаһанды шарлайды [15].
Бұл сюжет бірде Асанның экесі Сәбиттің, бірде Асан Қайғының, бірде 
оның баласы  Абаттың,  бірде  Өтеген  батырдың есіміне^ байланысты  баян- 
далады.  Олар  іздеген  құтты  қоныс  кейде  Жерұйық,  кейде Жиделі-баисын 
деп  аталады.  Әпсаналардың  кейбірінде  кейіпкер  іздеген  жерін  табады, 
кейбірінде таба алмай, еліне қайтып келеді, немесе жолда қаза табады.
Утопиялық  эпсаналардың  мазмұны  көбінесе  әлеуметтік  сипатта  бо- 
лады.  Бұлай  болу себебі -  ғалымдардың  айіуынша,  мұндай  шығармалар, 
эдетте,  қоғамдьщ-элеуметтік  омірде  үлкен  бір  дүрбелең  кезінде,  қауым 
қиындыққа  душар  болғанда  пайда  болады  екен  116[.  Ондай  жағдаида 
хапық  жақсы  омірді  армандап,  «алтын  дәурен»,  «қой  үстінде  бозторғаи 
жұмыргқалаған  заман»,  не  болмаса  елді  қиыншылықтан  құгқаратын 
бір  қайраткер  туралы  утопиялы  әңгіме,  аңыз  шығарады.  Ол  әңпме, 
аңыздардың  басты  кейіпкерлері  -   өмірде  болған  адамдар  болуы  мүмкін. 
Бара-бара  мұндай  аңыздар  әпсанаға  немесе  хикаятқа  айналады.  Осьвдан 
барып  мессиандық рөл  атқаратын  адам,  елге  ырыс-дәулет  беретін  қоныс 
жайында  эпсана  мен  хикаят  қалыптасады.  Мұндай  эпсананың  тарихи

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: