Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген
- дсп басталатыи «У жеген қасқырға» деген мысалында омір бойы элсіздсріе
жүктеу/скачать 10,95 Mb. Pdf көрінісі
|
- дсп басталатыи «У жеген қасқырға» деген мысалында омір бойы элсіздсріе (ырнагы батып, жалғызды да, жарлыны да, қимасты да зар қақсатқаи у жеп 4 1 . м • _____ _ / г __ !___ аянышты кінэлісің, жарлы-жақыбайға жасаган қиянатың үшін жауап берегіп кезің жстгі дсгснді айГіЩы. Енді С. Дөнентаешың Кеңес кезеңінде жазған сатирасыпа коңіл лударалық. Бүрынғы өлевдеріне қарағанда көп ерекшелік бар. Бірінипден гаіфірыпқа байланысты. Ақын арыстан, қасқыр, түлкі, бозторгайды қойып, тікелей сынайтын кейіпкерінің иақты атауын «Елшілге», «Жолдама сандуғапі», ч Ч І І І о ш қ а мен саудагер», «Бешкенің зары», «Драмашыға», «Нағиманың окпесі», «Гіоргпел», «Бір адвокаттың мінезінен», «Жәкең молда» деген сияқты алдыңі ы катарға шыгарады. Екіишіден, кейіпкеріиің теріс міиездеріп көрсете отырып, озі омір сүрпі огі.ірган қоғамның кем-кетігін алақандағыдай ашып тастайды. Мысалы опыц лІІ
Іошқа м * ін саудагер» деген сықағы - бүгінгі таңға да тән норсе. Шықты тысқа бай-патша, Шашы, мүрты күзелген. 53 Жалт-жүлт қарап жаи-жаққа, Ішкеи бе әлдё бір жерден. Көзі түсті кешікпей, Боқтық қазған шошқага. Қояр емсс өшікпей, Шошқа түгіл басқаға. Боқтығын жеп жай тұрган, Сорлыга ұрсып жатгы ақыр «Мынаны жейді ант ұрған, Ой, лағынет, нас кәпір! Жер дүниенің боқтығы, Осы арада үйілген. Адалдығың, жоқтығы - Осы гой жұрт түңілген!» Қорс етті д е тіл бітіп, Керемет пе, сиқыр ма?! Деді шошқа : «Бос қыртып, Боқ қарының, қүгырма! Өзіме адал жегенім, Ақысы емес адамның. Сенің адал дегенің - Нақ әкесі арамның. Оңға сатып, бірге алып, Бейшараны тонайсың. Байып алып, ырғалып, Ақ малым деп борайсың. Адал ма екен безгендік, Рақымнан, нысаптан? Кем-мұқтажды езгендік, Кешіле ме мал тапсаң?» Қазір қолы байлық пен бнлікке жаткендер оздерін басқалардан жогар;>і :апап, не айтсам сол болады дсгеы күйге көшкен. Оғаи сеиің білімің де, сл ■.фясыңдағы қадыр-қасиетің де бес тиын. Бұрыиғы «аузы қисық болса да баіідыц баласы сөйлесін» деген заманға қай'гып оралдық. Мінс, осы жайды Сэбиттің «Бір адвокаттың мінезіиеи» атты өлеңінен айқын байқаймыз. - Айналайын қарағым, 54 Арагың бар
ма, арагың? Полпый бегелке Әй, атащшң, бабаңньщ... - Темекі ме? Мә, сагаіі! - КоЙдым, қойдым, нет. «Не вам» - Шорт гебя знает, ақша жоқ, Все равно гіополам. - Твю язвитый вставою! Қый-қый, қый, Итбай, Итбай-ай. «Ой»... қа-қа-қа-қа... Кой дейм, қой дейм, қой енді-ай. - Ксшерва шервонңа, Е без конца... Ей бүгін ұстап қойдым... Ты уйдешь таң атса. Осыдан
жасгардың бойындагы қисық міиезді
көреміз. Жоғарьі білімі, атак - .ібмроПы
халық үіхііп, оныи Золашағы
ойламаіггын жатып ішер жалқау, автордың сшімеи эйтқаида «биг,
Осы
жазушының «Көркемтай» деген әңгімесіне, және газст,
журиал 5спсрінде түрлі тақырыпқа жарияланган «Кекесіңді кою ксрек», «Ьасгіасоз хушейсін», «Газет көпке тарасын», «Тілшілікке назар салынсын», «Әуслі міаруа
лцалу керек», «Қолқабыс комитеті», «Әркім өз котырын өзі қасу ксрск», «Гсіе
юлагын іс», «Естен тастамау керек», «Әйел теңдігін калай үғу ксрек» сияқты гсөптегеи үсақты-ірілі мақаларынан айқыи сеземіз. «Корксмтай» - әкесі мен шешесінен жастаи аиырылгаішап сбц
жетімдйспи <ү])баныни анналған жас багіаның қайғы-қасіретін корсетугс арналгаи ш ы трм а. м) цеі еіінен
оіыргаі і іненіссі, Зайы олгек соң, баласы үшін бір жақьга әмеңгеріне тиіп, орнын күгіп отырып ю ш п еді. Тигсн
әмеңгері Ысқақ деген кісі, мейірімсіз каіты
адам болгаидыкган, глч
жаксылыі ы болмады» чси 5астагштып әңгіме бірте-біріч; шарықгау шегіне жетіп, шиелеиісс береді. Акыр
соцыида мәпелеп, күтіп, ешкімге күнін түсірмей тәрбиелеп отырған шешесі кайтыс
оолган соң үйден, күйден, малдан айрылып күтусіз калган Көркеміай көп үзамай каіһ
Осы
бір адам жаны түршігерлік оқиганы жазушы : л...Аісгығыида жас өмірінің қызығын көре алмай, жаратылыстың каһарына конс
лімай, жаца гүрмыстың гүлін, жемісін ора алмай, қорғансыз, бақытсьп, жоқтаусыз -'сг.см
моланың
бір бүрышьгада қьварыи оатқаи күнмен
гнггмк- пем алысын бітіоіп. кайтпас сапарға кеіті. Талайлардыц іүбіие жсгііи, агаштаи суретгейді Кезінде С. Дөнснтаев қарапайым халық арасында басішсөзді үі іпсп, гтап 55 «Баспасоз күшейсін» деген макаласында : «Асса барлық дүнисде, қалса т л.сгллекетіпде пе болып жатқанынаи хабар берепн, кімдер пеиі істси жақсылыкқи үшырап мағлүмат жүрттың күштілердің «Ал, еңбекшіл біліңдер. оаспасоз!» деген үранмен аяқгайды. Оныц «Газет көнкё тарасын» агты екінші мақаласы да осы мазмүндас. Алдымен автор баспасөздің қоғамнан, жеке адамның омірінен алатын орнын : «Гаіег жүрттың айнасы» дейміз. Газет жұрттың керегіне жауап береді деГімі:». Г ачетген жүрт асса дүниеде, қалса айналасындагы елде не болілп жатқаиын о іл е д і дейміз. Жақсы хабарды есітіп қызығып, қолынан келгенше сондай іс юіеуге тырысып, жаман хабарды есітсе, ондай жүмыстан бойын сактап Қы і ------------------ з
—г * ------ и м і р С ү р у і С карау үшін газег, журнал-баспасөзсіз мүмкін емес дейміз» деп түсіндіріп алады да, одан әрі бүрын қандай да бір басылым болмасын үсгем тапгың қамыи ой.чаі-андығыи, ал ендігі шығатын газет, журналдардың барлыгы да езілгеп 'пбскиііл і-аптың жоқтаушысьпіа айналмақ, сондықтан «Езілген едбекшіл ел хатарына кірем десе, оиың газеті көпке тарасын!» деген корытындыға келеді. Ьнді С. Дөнентаевтың газеттің жаны, тіпті жүрегі деп атауга түрарлык плпіілер, олардың мақсат - міндетгері туралы жазған «Тірщілікке назар салынсын» деген қыска да болса нүсқа боларлық баспасоз гақырыбына арпалған тағы да бір мақапасымен танысып корелік. «Осы күнде елдегі тілшілсріміздің жүзден бірі болмаса, кобі газеткс ие жазуын білмейді. Кейде копке жанасы жоқ, жә біреудің жайын ертегілейді 1 хсиде көзі жетпеген бір «қатын өсекгі» қойып қалады. Кейде біреумен араз оолса, соиы жамандап газет бетіп босқа толтырады, болмаса, елдіц партиясыпа кіриі, қарсы жағының қылп еткенін қойдай тоғытып, дүние пәлені орнатады : ие жүрген жершде <<үлтшылдық» түтін бықсытып, түймедей нәрсені гүйеден кылыи, <<ел кешті, жау жеттілеп» аспанның астын жаңғырыктырады Бүл оияк-гы тілшілер еңбекшіл елге газетті айна қылып корсете алар ма? Әрине жок. Олаи болса, тілшілердің эуелі міндетін білсін. Корінген «осекті» газстке Щ Й жҮГІРмесш> қалпынан асырып, біреуді мақтап, біреуді боқгамасып. і\ысқасы, оолгаи оқиганың дәл шынын жазсын». Ьүдан біз журналист Сәбиггің басқаларға үлгі-өнеге боларлықтай бастама хочерт, сол кездегі қогамның ең бір шешілуі қиын мэселесін күн тартібінс алы.і шыгын қана қоймай, оның жүзеге асу жолдарын да корсстс білгсиіп оамқаимыз. Соңдаи-ақ жазушы осы тақырыпқа арнап «Жаца кітаптар» «Ьлшілер үйымы туралы», «Тілшілер хабарын шаруа мүңьша жакындасгырсын», «Гшшілер шаруа мүңына қайткенде жакыидаснак», і .ланлер хабарды қалаи жазулары ксрек», «Газетке хабар жазушы жастарга», ^Ь.кнасөз күнниң қаңдай әсері қалу керек», «Жазушыларға» дсген көтчиеи мақалаларын арнаған. Осыдан-ақ оның қарапайым халықгың шын жанашырм 56 Золілп қаші қоймай, жаңа идеяларды жүзеге асыру үшіи қызмет еткен күрескер болі аидыплп да көреміз. XX гасыр басында казақ қогамыңда басқа да шешуі қиыіі дегеп істердіи 'сатарында әйелдердің бас бостандыгы, теңдігі сияқты мәселелер де түрды. Бүган сол кездегі саяси істердің бел ортасында жүрген С. Дөиеитаеіпыц да немқүрайды қарамаганы байқалады. Ол әйелдер теңдігі тақырыбына арііап «Еістен тасгамау керек», «Әйел теңдігіи қалай үгу керек?», «¥ялып жүрмейік», «Қа.іыңмал мен көп қатын алудыц тарихы», «Қазақ әйелдері әм сауатсыздық», «Загске тіркетіп қайтса болганы», «Әйелге жаны ашыган кісі оқыту жагыпа жэрдемдес болсын», «Қазақ әйелдері туралы» деген бірталай еңбектер жазгаи. Пнді солардың кейбіреуіне қысқаша болса да тоқталып отелік. Ммсалы, жазушының эйел теңцігі тақырыбына жазган «Естен тастамау керек» гпы мақаласы бар. Онда автор қазақ әйелдерінің оз қүқықтарын Зіл^.ейтүгыңдыгын, соидықган да төмен етек саналып, қогампаи өз
орпып таипай отыргандыгын, олар үшін ел болып қызмет жасап, эйелдердіц абыроіі, данқын арттырмасақ... Дэрігерге барган ауру кісі «жарты денсмді оцдасац оолады, қалганы ие болса, сол болсын депті» дегецді естіген кісініц күлмейтіні, элі і ауруды ақымақ демейтіиін қапар ма еді? Олай болса, бэріміздің дс акымак далуы м ы зды ң
ойсл тобыныц гілегін
артық
••ксріміз қалмайды. Біздагы тарих бетінен ақымақ деген орынды алуымыз айдаи
ж а р ы қ » деп жас пен кәріні, оқыгаи мен билік басында отыргандарды ойланып, толгануға, анапары мен апаларыиыц, қарындастарының тагдырына немқүрайді>і қарамауга шақырады. Оиыц «Қазақ әйелдері туралы» деген колемді 'гуынді>ісында қазак оислдері қаңдай болу керек, оларга тэрбие берудіц қандай жолын тандап алуга
оолады, ең бастысы гылым, білімге иек арту кажеітігі : «Біз эйелге тәрбис
Зергепде түрмыска, шежіреге сүйеніп бере аламыз. Жэне солардыц ішіндегі татммды, таңцаулысыи өрнек қылып үстауымыз керек болады. Бізге Бвропаныц оркскпен тец еркіндігінен, өнерлі-гылымдагынан басқа жагы орнек болуға жарамайды. Ссбебі әдеті, гүрпы басқа - бір, түрмысы үйлеспейді - скі. Діндес, қаидас деп басқа түріктен алуымызга келмейді. Оиың себебі оларда эрқайсысы эртүрлі түрмысіа жэне шаригатқа жала жауып, әлі күнге жасырынбақ пердедеи қүгыла
алмай келеді. Енді былай болганда гылым туралы өрнекгі кімде гылмм оолса, сонан
алып, гүрмыс жайында өзіміздегіні өңдеп, еркіндікгі мол кіргізуге хүлаш үруымыз керек» деп анықгалган. Жазушыныц тағы да бір ерекше назар аударып, қадала жазпш тақырыбы - оку, білім мэселесі. Оның «Әркім өз қотырын өзі қасу керек», «Оқу - ойыпшык емее»,
«Оқу-агарту жабдығы», «Сауатсыздықгы жою жөніндс үялмайтып Зо.мывдар» атты мақалаларынан туған халқыныц болашагы үшін отқа да, суга да гүсуге даяр, жанашыр адамныц іс-қимылын көреміз. түрғыда «Осм күтще қазақ балаларыігьщ көбі окуга сусап жүргені рас. Ківдік губериия, усзд түгіл, қыс ортасы і аба алмай кетіп жаткан балаларды көресің. 57 Бірақ окінішке қарай, біздің оқуга сусап жүрген жасгарымыздыи іріхыцда бір көңілсіз әдет бар; қанша жерден келіп, қанша бейметпеп қіргсп мсісі^ебінде үзбей екі жыл о қ ы і і
Мстселеи, Семейдегі қазақ педтехиикумыиан оқушылардың биылгы оку жылыма 50-ақ пайыз келегін түрі бар» деп мәселенің мән-жайын түсіндіріи .ілады
да, одан орі : «Онан соң әрбір мекеме әм қызмет адамдары сол баламыц сірген мектебін бітіріп шыг)'ына міндетті болатын болсын. Олай болмаіап уақытта оқуга алынбайгын болсын. Толық себепсіз оқуга келмей қалгам, якм ме үп.іп келмегендігін хабарландырмаган оқушылар ширақ түрде зерчтелім, Ччигызылып отыратын болсын. Мекіепке кірген бала, оқуын бітірмей шықпасыи. Аяқсыз шықкап бала чер-геусіз бетімен жіберілмейтін болсын. Оқу - ойыншык емес, міцдеіті болу херек» деген қатаң талап қояды. | Ал «Оқу-ағарту жабдыгы» атты еңбегінде мұғалім деген кім, ол қамдаіі оолу
керск, оған қойылатын талаптар туралы оңгіме қозгайды. Мү.галімміц қогамман алатын орнын : «Бул күңде оқу жумысы 3-майдан атаньш, оку жү.мысына шамадаи келгенше күшті қазына көтергенше пұл жұмсалу керектігі -оііленін өтті. Оқытушылардың тұрмысын көтеруге де байлау болды (еңбек лқылары
40 сомнан кем болмасыи деген сияқты). Мұғалімдер мімдетін жгшгыз экыгуга
гана емес, Коммунистер иартиясы еңбекшілер үкіметінің слдегі колканагы болуға қазіргі салынып «бетті ауылға» деген ұранның бірсымырасы солардың тамысуымен орындалатынын аетып өггі. Өйткені елдегі козі ашық тои
- мул*алім. Олар жас буынды әлеуметшілдік (социалистік) тұрмысқа ‘ппіықты қылыгі тэрбиелеуге қамдай міндетті болса, ел мен үкіметтің арасьжа домскер болуға, қара бұқараның білмегенін үйрегуге, басшылық қылуга, оман
да улкен мімдеттерді атқару ксрек. Мұғалім деген сөз үйретуші дегеп соз оолаіы н болса, жалғыз балаға гана емес, кім білмесе соньг үйрсгетін болсл, ооңла
мұгалімдіктің атын ақтай алады» деп белгілейді. Ксзінде сыншылар С. Дөнентаевты ауыл ақыны, ауыл жазушысы лсм ісімолаған. Бірақ ол кезде қазақтан шыққаи зиялылардың барлыгы да ең ілдымен кедей, бай, тап тартысы, шаруашылық жайыиа т о қ т і і л ы м ,
* Зайдын ертіп жүретш сұмдығы да қалар еді. Ьірақ, амал оар і і г ч-;зір ол халге кстіңкіремей келеміз» деп, бұл тыгырықтан шыгудьщ жолын карастырады. Дл, екінші бір «Багай тоганы» атгы шағын материалында антор маадай ср арқылы келген қуаныштың жемісі де мол болатындыгын «Қарқаралыныи Лкіиагау елінде Жамшы деген өзен бойында Кулжамбек баласы Багай дсіси іқсақал
бар, жасы 60-қа келіп қалган. Баши ақсақал өміріңде өзініц ецбегін гана сүйген адам, казақ ішіндс зты})ып, озі қазақ бола түрып, шақырмай бұл жасында бір адамның есігін никан емсс» деген сөзбен дәлелдей келіп, оз ойын одан әрі Багай тогаиыпын іссіі
жерлері, теревдігі кісі бойы, колұсыным, Багай ақсақапдың екі жылдай срні ксзсріп Қіізган тоганы былтьфдан бері алтын берді. «Тслміріп алғап тецгеден •іер сіңіргеи тиын жұгымды» деген осы. Көп қазақ жаздай бос жүрсді. Қыдырыи ішкен қымызга мәз болып, қысқы өмірді ойламайды, ойласа қара суды теріс л г ш ы п Баі'айдай болу керск. Екі жыл екі баласымен қазған Багайдыц арыгып эсіл к \' ііі сл «Багай тоганы» деп жүр. Үш адамныц еңбегі 30 үйлі жанга омірлік дшқ болды», - деп өрбітеді. Жаппы С. Дөнентаевтьщ бұл тақырыпқа арнальш жазылған еңбекгерініц сйпшілігі арада коптеген жыпдар өтсе де, бүгінгі таңга да сабақ боларлықтай мазмүнды да маңызды мәселелер деп білеміз. Бұдан басқа жазушыныц саясат, гарих, сатгг-дәстүр, әдет-ғұрьш, 1916 жыл оқигалары, жастар проблсмаларыиа арнап жазітін ■Зіргалай қүнды гуьшдылары 'гағы бар. Ол - оз алдында болек зерті-елегіп баіъіт- Заідар. Ом& болса, біз С. Доненівев сынды ақьш, жазушы, коркемсөз шебері әрі ;атириісгің шыгармашылыгыи зерііеу болашақгьщ ісі деп білеміз. 1.9 Табиги талант иесі (Қошкс Кемеңгсров) жүктеу/скачать 10,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|