Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген

чарсы  сңбекішлердщ  еңбегін  қорғайды.  Әйел  теңдігін  жақтайды,  казақ  үл гын 

эрыс үлгымен тең құқықта болуы жүзеге асса екен дейді.

«Қалімгерлер  негізінен  қандай  тақырыпта  қалам  тербеуге  тиіс?»  дегеп 

с<олдснең сүрақты  Қошке  шешіп береді.  Ол  қалам үстауы  қажеггі  тақырыптың 2 

түріі! атап ө т е д і:

1) қа:тқ елінің жер үшін талас тартысы, орыс  поселкелерімегг  қатысы;

2) о гаршылдықпен күрескендері  жадидтер;

3) қадидермен күрескен жадидтер;

4) оп алтыншы жыл толқыпдары;

5) жетісудағы жер формасы;

6)  февраль төңкерісінң әсері;

7) окгябрь төңкерісіндегі қазақ оқығандары бүқарасы;

8) РАзвервскідей  атқамінерлер әділетсіздігі;

9)  1921 -22  жылдардағы жұттар;

10)  1921  жылғы көтерілістерге крестьян,  қазақ қатыстары;

11) алғашқы  жылдағы ел арасындағы ячейка жасалу тарихтары.

Осыларға  тоқтала  келіп,  Қошке  :  «Басқа  да  тақырыптар  толып  жатыр,

Мұпың борі  откен тақырыпқа айналып  барады.  Осындай  өзгешсліістсрді  көрксм 

здсбиет қүшағына апатын мезгіл жеткен жоқ па?» -  дейді.

Қошке  ғылыми  еңбектер де жазды. Бұған  мысал ретіиде Қоіпкенің «Қазак 

тарихынаи»  (Мәскеу  1924  жыл)  жәие  «Бұрынғы  езілген  ұлттар»  (Мәскеу,  1925 

жші) атты  кітаптарын  келтіруге болады.

«Қазақ тарихынан»  кітабында  қазақтардың Ресейге  қосылуыпан  бұрыпгы 

іарихынан,  одан  кейінгі  өміріне  жалпы  шолу  жасалады.  Хандардың  ел  билеу 

:аясаты,  орыс  мәдениетінің  ықпалы,  кәсіпшілдік,  ағартушылқ,  халықтың  мінез 

қулқы жайыида жазылады.  Осыларға байланысты кітап төмеидегіше бөл ін еді:

1846 Басқармадан

2

.

1

.

3. Моңкеру жайы

4. Рамат жайы

5.  1846 Әскерлік жайы

6.  1846 Дін жайы

7. Жер жайы

8.  1846 Қарсы қозғалыстар

9.  1846  Қазақ хандарының мәдени мақсаттары

10.  1846 Мәдениетті орыс  қандай үлгі  береді?

11. Мінез, хұқық жайында

12. Депсаулық жайы

13.  1846 IV.

I 

14.  1846 V.

СССР  Халықтарының  кіндік  баспасында  жарақ  көрген  бұл  кітагіқа  алгы 

созді  сол  бзспа басқармасынң тапсыруы бойынша Ғаббас  Тоғжанов  жазады.  Ол 

оұл  кітапгың  тарихтан  жазған  тұңғыш  еңбектердің  бірі  екендігіи  айта  ксліп  :

71

«Ж азушы 

қазақтың  бағынбаған  кезіндегі  тұрмысын  қысқаша  июлмп  отіп, 

Россияға 

бағьшғаннан 

кейінгі 

тарихына 

кобірек 

тоісгалады» 

Орыс 

латш асыиның 

қазаққа  істеғен зорлық — зомбылығы,  қолданган  саяси  одісі,  онаи 

:оц  қазакгьщ   өз 

хандарынның  арасында  болған  наразылықтары,  арпарыпан 

ерген  қалың 

елді  хандыққа  айырбастагандары  туралы  қанша  қыска  жолмен

жачылганмен де, едэуір мағлұмат береді». 

1 

■■'Щк

Ғаббас  Қошкенің  кемшілігіне  де  токталады  :  «Жазушының  саяси  жолы  -

үлтшылдық  жолы.  Көздеген  саяси  идеясыи  —  қазақ  ұлтын,  бұзбай,  жармаіі,

модениетті 

ұлтка  жеткізу.  Қазаісгың  басынан  кешкен  тарихына  бага  бсргепде,

созіпің ж еіі ұлт,  қай  іс  болсын сын таққанда, ұлтқа пайдалы  ма еді,  гіайдасьп ба

еді  деіен  өлшеумен  келеді.  Үлт  ішінде  қазақтың  қай  табыиыц  найдаяы,

пайдасыз  еді, 

саяси  басшылық  қай  басшының  қолында  еді?  Бүл  созде|іге

үлтшыл  жазушымыз  көңіл  бөлмейді...  әңгіменің  бұл  жағын  тексермейді...

Сондықтан  кітапшаның бір зор кемшілігі -  осы».

Қазақстамның  Ресейге  қосылғаннан  бұрьшғы  тарихыиан  жазба  маглұматтар 

а;}  болатын,  барларьшьщ  езі  нақгы  жьшдарды  айтуға  келгенде,  сшсіздсу 

еді. 

Сондықтан 

да  Қошке  тарихи  дерек  ретінде  мақал  -   мәтелдерге  эдеби  мүраларі а 

сұйенсді. 

II Іыққанына екі  мың жылға жуықтаса да «Әй дейтін  эжс  жоқ,  қой дейтіи

<ожа  жоқ»  деген  сияқгы  мақалдар  бар.  I -  II  ғасырда  қыршздар  ханын  «эже» деіі, 

үіфсіушіні  «қожа»  деп  атаған.  Осы  ретгегі  мақалдар  -   гарихи  күрал.  Россияіа 

оағынбай  чұрғанда  таңбасыз  тайга,  енсіз  қойға  ие  болған  қазақ елі  киіз  үйді  гшіа 

меіссндсген,  толық  көшпелі  ел  еді.  Жекелену,  бөліну  мүмкін  болмаған  кошпелі 

•іұрмыстың  арқандалған  кіпдік  руы  еді.  «У  жесең  руыңмен»,  «Ордалы  қулан 

ақсағапьш  білмейді»  деп  ақсакал  аузына  қараушы  еді.  Көшіп  -   қону,  кек  алу, 

жаудан қорғану, көптен құн алып, құн төлеу, немеурін қосу,  жылу  жинау бір рудыи 

ішіиде міндет еді.  Немеурінен  «Жесір  ерден  кегсе де,  елден  кегпейді» дегси  қуқык

гугап  еді.  Жылу  осы  күнгі  күн  батыстың  страхововойына  келеді.  Қонақасы  апты

алаштың  бөлінбеген  еншісі  еді.  Мұның  бэрі  элеумет  пәнініц  тілімеп  айгқанда

родовой коммунизм қоғамьша кіреді. 

|   й

Қазақгардың ертедегі  музыка,  поэзия  өнері  аса жоғары дэрежеде болды.  Бүл 

жагынан  біздің ұлт  өзгелерге  қарағанда  көш  ілгері  еді.  Қорқытгың,  сол  замандагы 

басқа 

да  күйшілсрдің  тамаша  туындылары  бұзылмаған  күйінде  X X   і-асырга  жетіп

зп.ір.  «Қозы  Көрпеш  -   Баян  сұлу»,  «Қобьшанды»,  «Ер  Тарган»,  «Қыз  Жібсю», 

хАшіамыс»  секілді  дастандар  да  көркемдік  жағыиан  еш  халықтыц  озі  іектсс 

-канрлардагы  шығармаларынан,  асып  түсетіндей  болмаса,  кемдігі  жоқ.  Олардыа 

мазмұиы,  оқиға  өрісі  —  тарих  шеттерінің  кұжаты  болуға  татиды.  Сол  заманда

#

қазаісіардың  суретәнерінің  алғаиіқы  даму  сатысы  табылған.  Оған  Қошке  мысал 

келтіреді:  «Мен  1760  жылдардың  шамасында қазақтың мола тастары нда адамныц, 

малдың  суреттерін  көрдім,  және  де  ақ  тасқа  неше  түрлі  сырмен  ісөшпсліліісгііі 

түрлерінің,  суреітерінің  салынғанын  көрдім»  -  дейді  Григорьев  қазақ  арасыидапи 

•Зсиаіаіқгап  жасалган  бейіттердің  эдемілігіне  таңырқағаныи  жазып.  Сурст  салуды

гышан тагы да дүмше молдалар. 

ц

Қоипсе  Әбілхайыр  ханның  Ресеймен  бас  қосу  саясатының  түп  мэпін 

мыиалармен т ү сін д ір ед і:

72

])  «Күиіті  Россияға  аяқ  тіреп  Хиуалықты,  Қарақалпақты  багымлырамыи,

^ III жүзге хап боламын;

2) такгы  мұралы  қыламын;

3) қол -  аякггы жинап  алгаи соң Росснядан болініп  кетемін».

турғыда  Ресейдің  де  өзіндік  мақсаты  бар  еді.  Ол  -   қазақ  сліи

оагыидырып, оның даласымен отырықшы Орта Азияға керуен еткізу.

«Үкімепің  даярлаған  құлдық  қамытын  қазақ  тезінен  кейін  алган 

жоқ, 

уіак  уақыт  бас  асаулық  көрсетті.  Бірен  -   саран  корсетілген  паразылықгар 

іуііалы  жоғарыда  да  айтылды.  1>ұл  наразылықтар  бір  рудың  ауданынаи  шыға 

„імады.  Жалпы  .үлт  наразылыгы  Кенесарыда да  корінді»,  -  деп  Қошке  Рессйге 

<осылу  женіндегі  халық  қарсылығы  болғандығын  тілге  тиек  егсді.  Осыдаи 

сіііи  Келесары  жөнінде  деректер  келтіреді  :  1845  жылы  Кенесары  тағы  да 

,кіметтен  кешірім  алып  Түкістанға  кетіп,  одан  Іле  озеніндегі  Үлы  жүзге 

барады.  1846  жылы  Кеиесары  Балқаштың  оңтүстігінде  түрыи  ел  -   елге  елші 

кібсреді.  Матайдан  қалған  үйсін  Кенесарыны  жақтайды. 

Үлы 

жүздіп 

- л п а н д а р ы  

медальға  қызыгып,  Кенесарыға  қарсы  болды.  Кенесары 

10 

мыц 

сарулы  кісімен  жүріп,  жеті  Хиуалыққа  мылтық  соқтырды.  Үлы  жүздің 

500 

уйіне астық салгызды.  Орыс  әсксрінен  қуғын  келіп,  қамалды  мексн  қыла алмай 

Ксііссары  Шуг-а  ауып,  Ташкент  қазақтарын  қаратты.  Қамалдан  қашып  жаи  -

<ка п

,інан жау қамалағанда Кенесары хан болу  пікірінеи қайтқан жоқ.

1846 жылы Орынбор  аймағына зекет жинауға, жанжал барымтаиы чекссруге 

ііпсіздерге  багынбаңдар  деп  немере  інісі  Сейілханмен  25  кісі  жібсреді.  Қазаісіа

г и п і п  

к о п г а н а  

алмайтын  болған  соң  қырғыздың  Алатауын  мекендсугхі  ойланды.

жьшы

Қоиіке  «Мәдениетті  орыс  қандай  үлгі  берді?»  дегенде,  олар  қазақгың 

і і о с г і и  

жсп,  жерін  тартып  алганнан  басқа  ештеңе  бермегендіі ін,  қайта  тіл, 

чиім,  шаруа,  эдет  жагынан  қазақтан  өнеге  алгандыгыи  айтады.  Қазақ  арак

іппсгепдігін, арақтың орыстан  кслгендігінің бір дэлелін Қошке  көрсетеді.

Осы  түста  Қошке  «Орыстар  түк  бермеді»  деп  артықтау  кеткен.  Біздіи 

олардан  үйренгіиіміз  де  болды.  Әсіресе  әдебиет,  өнер  саласында.  Бүгаи  айіак 

жстеді.  Ол  жөнінде  тәптіштеп  мысал  келтірудің  қажеті  шамалы,  бүгіиде  кімге

цс болсада белгілі жайт.

Мүнан эрі  қарай  қазақтардың міиез,  қүқық жайы,  ауыл  шаруашылқ жайы,

;(?(іішіілік  жайы,  денсаулық  жайы,  эңгімелене  келіп,  әдебиет  гарихынан  да

лцпмслейді.  Оида  Ы.  Алтынсарин,  Ә.  Бөкейханов,  Ж.  Көпеев,  А.  Байтүрсыиов,

М.  Дулагов  сынды  әдебиет  алыптарының  шыгармашылық'іа])ына  галдау

жасайды.  Газет журналдардьщ тарихына тоқталады.

«Бүрынгы  езілген  үлттар» 

кітабында  Ресей 

каласындагы  езіліен

үлггардың 

өткендегі  жэне  кейінгі  халімен  танысгырады. 

36  ұ л т ш ң   гарнхи,

іиаруа кэсіп жагдайларынан һәм  мэдени жағынан  қысқаша мәлімег мағлүмапар

осрілгеи.  Әр  үл гтың  санын,  мал  басын,  шаруашылық  жағдайыньщ  өтксмі  меи 

22  жылды  салыстырып  нақггылы  деректермен  көрсетілді,  эр  үл ітың  жсріиің 

сииаты,  ксн  байлыгы  қала  мен  ауыл  түрғындарыиың  саны,  тагы  басқа  «іздссе

Ш

  *

іаигырмайтын»  мағлұматтар —кітаптыц құндылығының дэлелі.

73

Жалпы,  Қошке  Кемеңгеровтың әдеби, тарихи  еңбектері  -  буі інгі  куиде де

оасты 

назар 

аударарлық 

дүниелер. 

Олар 

-  

Қошкенің 

коп 

салада

оілімпаздығының,  жан-жақты  ойлангыштығының,  бэрінен  бұрын  ел  абыройьш 

глкыласта ү.стагандыгының айгақтары.

1.10  «Қазакты ң  көзі  һәм тілі»  (А хм ет Б айтұрсы нов)

XIX  ғасырдың  екінші  жартысындагы  қазақ  ағартушылары  мсн  акын- 

ж і п у ш ы л а р ы  

аңсаған  ілім-білімге  үндеу  20  ғасырдың  бас  кезінде  бір  шама 

нэтижесін  беріп,  алдыңғы  қатардағы  азаматтарды,  елді  ояту,азаматгықка 

үшт.шу 

мақсатына  жетеледі.  Осынау  зиялылар  арасында  ел  бағьпын  айқындау 

сара 

жолды  жаңылмай  нүсқап  адастырмас  даңғылға  алып  шьиуга  үшталгап 

дара 

түпгалар 

шоғыры 

көріне  бастады. 

Сол 

көшбастаушылардың  ең 

гаиымалысы  -  А.  Байтүрсынов  болды.  Ол  М.  Әуезовтың сөзімен  айтқаида  қазак

халкының «рухани  көсемі»  еді.

А.  Байтүрсынов  өзінің  «Тіл  қүралы»  атты  еңбегінде,  «Біздің  заманымыз-

жазу 

дэрсжесіне  жеткен  заман»-  дейді.  Ол  өзінің  осы  сөзінің 

долелі 

рспнле 

соңына  өлмес  мол  рухани  мүра  қалдырған.  М әселең  көркем  дүпие  саласында 

<сМаса» 

мен  «Қырық  мысал»,  әдебиет  саласынан  «Ә дебиет  таньпқыш» 

жәт-іе 

қазақ 

тіліи  үйренуге  арналған  методикалық  қүралдар,  оқу-агарту  проблемасыи 

сөз  стетін 

мақалалар мен баяндамалар, үсыныстар  мен  жобалар 

жопе 

т.б.

Аханың  баспасөзге  қатысы  туралы  айтқаңда,  алты  алашқа  эйіілі  «Қагіак» 

гизегіиің 

редактөры  бөлғандығын, өған дейін «Айқап»  журналының бетінде жиі  ой 

жарыстырып 

өтыргандығын  айпіай  кеіуімізге  бөлмайды.  Оның  нублицисіикасы 

гсобіиде 

мақала түріңде жазылған. Мэселен  1911-1914 жылдар аралыгында «Айқагі»

«Қазақта»

алу

«Шаруа

аиғағы іспеттес

айтүрсыновтың

турасындағы

оллрықшы  норма»  атты  мақалаларында  патшаның  жер  саясагы,  сот,  адам 

ісұқығы,  билік  саясатының  теріс  пигыльга  түсіндіруден  бастап,  қазақ  жері 

қагшқтың 

қолынан 

қалай 

кетіп 

бара 

жатқанын, 

жер 

аударуга 

орыс 

:ііеиеуніктеріиің жергілікті  халыққа көрсетіп отырган  қысымын әшкерелейді.

Ал,  бүған  керсінше  «Шаруа  жайынан»  деген  мақаласында  болса; 

«ОгырықіБьілық — ол да  бір  білім,  өнер.  Бүған  бүрынғы  мал  баіумен,  егін  сгуге 

/карагі  жүрген  білімдеріңнен  басқарақ  білім  керек.  Ол-  көп  малдың  ішінси  аз 

\(а;ідың,. асылыи  үстап,  толықтыратын  білім,  аз  жерді  аздырмаіі,  коп  жердіц 

орпына  түтынатын  білім.  Бүл  екуі  де  қазақ  қолданып  кормегеп  білім».-  деп 

жазды  ол.  Бүл  ойын  екінші  бір  сөзінде;  «Аңдаспағаи  мәселе  туралы»  дсіеи 

лгақаласында;  «Біз  қазаққа  қала  болма  демейміз  жақсы  жеріңе  жыйылыи, 

қалаңды  сап,  мешітіңді  орнат,  мектеп  медіресеңді  аш,  рүксатсыз  пеге  қала 

болдың  деп  ешкім  айтпайды  дейміз,  15  десятина  мен  қала  боламыз  десеңдер, 

хуи  коре алмайсыңдар», -  деп одан эрі жалғастырады.

74

Кдзақплц  басты  бағыгы  агартуіиылық  мәселесін  қамтыды. 

Өиер,  білім 

кагьм ан 

қазаққа  бас-көз  болды.  Мысалы, 

« О к у  

жайы» 

[ 4 4 ]  

«Қазақша 

оқу  жайы» 

'451 

яггы 

мақалалар оқудьщ мэн-жайын,  мацызын, эсіресе,  «Қазақгьш» 

шаруасыпа,

Зір  ,кағынан  надандықтан  кемшілік  келгенде,  екінші  жагынан 

білімсһдігін  коріп 

іұргагщар 

басыпып, елдігінен, теңдігінен қалдырып,  гиісті 

сыбағасына қиянат істсп 

і 

ү| .гаііы  санасы  бар  қазаққа  ескерерлік  іс  еді.  Бүл  заманда  қол 

жегпегеидіктерді

ісіщікке 

жеткізетін,  әлсіздерге  күш  беретін  өнер-білім, 

сол  онер-білімге  мезгіл 

лііім

 

іүі'» анда  үйренсек,  түрмысымызды  түзетіп,  басқалардыц 

аяқ  астында 

иылмас  едік,  біз  де  өз  апдымызға  бір  жүрт  екенімізді  білдірер 

едік?»  -   десе, 

,<()рі,ісша оқу, орыс қолтыгында түрған жүргка керек қазақша оқы, 

жгіза білгеи соц, 

пама 

келсе,  орысша  да  білгеи  жөн»-дейді. 

Газег 

1913 

жылы  жарияланган

\ а 

гсриялдарында  окудың  мэн-жаиын,  маңызын  аитып,  коике 

түсшдіруге  тырысеа 

‘кігіші  1914  жылгы  «Бастауыш  мектеп»  (№61)  «Мектеи  керекіері» 

(№62)  «Оку 

мсиілі» 

сияқты  мақалаларында  мектеп,  медіресе  жайларын 

наісіъі  көрссііи, 

\,ұк»аждыкгарын айтады.

«Қазақ  бастауыш  мектебі  қандай  болуы  керек?»  жәие  «Ол 

мектептердіц 

хажсті 

не?»  деген  сауалдарға  қазақтың  үлы  агартушысы  А.  Байі үрсынов  20 

глсьірдың  басында-ақ;  «Правила  бойынша,  қазақ  тілімеи,  қазақ 

эріпімеи,  оқыт 

;хсіі  отырған  балалардың  ата-анасы  жоқ,  халықгың 

өз 

тілімен, 

оз  әріпімен 

.п 

аньт  әкімдер  жақтырмайтын  болган  соң,  учителдер  өз  бечтерімсн 

аиа 

ііііглен, 

үлт 

әріпімен  бастап  оқытамыз  дей  қоймайды,  сойтіп,  иравила 

қазак 

жүзійдс 

бар  болса  да,  іс  жүзінде  болган  жоқ.  Бүл  айтылғандардың 

бәрі  де 

кімет  оз  пайдасын  көздегендіктен  істеліп  түрған  жайлар.  Бастауыш 

мекгептер 

жалгыз 

үкімет  пайдасы  үшін  болмай  халық  пайдасы  үшін 

де  боларга 

керек. 

Хүкімстке  керегі-мемлекеттегі  жүрттың  бәрі  бір  тілде,  бір 

жазуда  болу, 

эр 

•:ашққа  керегі-оз  діні,тілі,  жазуы  сақталу.  Солай  болған  соң 

басгауыш  мекчсп 

эуелі 

миссионерлік  пікірден,  политикадан  алыс  болуға  керек,  ягни 

қазақгыи 

ііііі, 

тілі,  жазуы  сүмдық  пікір,  суық  қолдан  тыныш  боларға  керек» 

[46],  -   деп

асауап бергеи болатын.

Осыган  орай  Ахаң  өзінің  1914  жылы  «Қазақ  газетінде» 

басылған  «Қазак 

гәм 

түрлі  мэселелер» деген  мақаласында; «1910 жылы бастауыш 

мектегі іуралы  

Думада  кеңес  болғанда;  мектептерде 

оқу 

орыс  тілінде 

оқылсып,  орыс  тіліпе 

жып,орыс  пен  біріксін,сіңісуіие  жақын  деген»  Басқадан 

кемшілік  көрсе 

а?іі,істаибайды,  кектенбейді. 

Бір-бірінен 

кемшілік 

көрсе,  жібермейді.Ауылыи 

нау

іэіп, 

адамдарын  сабаса,  жауын  мүқатып  мақсатына  жетіп 

болғаны»,  -деп 

қа:,аісгардың  оз  тілі  мен  дініи,  жазуын  сақтауға  енжарлығына 

қыижылады.

В.үд&й 

басқа  А.  Байтүрсынов  экономика,  халық  саулығы,  халық 

соты 

жүктеу/скачать 10,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: