Б 83(5К) А44 Қьфықбай Аллаберген
лпгықка үшыраи жатыр еді. Қ Кемеңгеров мақаласының ел арасына зияп
жүктеу/скачать 10,95 Mb. Pdf көрінісі
|
лпгықка үшыраи жатыр еді. Қ Кемеңгеров мақаласының ел арасына зияп ;<еіп іретін жөнсіз салт-дәстүрлердсн қашу керек дегенге тірейді. 64 20 жылдары мектеп куру, оны қалыіггастырып дамыту істері осірссс іуылдық жерлерде оңайға соққан жоқ. Бұл жерде біз бүрын мектеп болган жок асгси иікірдеи мүлдем аулақпыз. Созіміз оның ішкі проблемаларына үцілу ірқылы
ішлгып отыр. Ал проблемаларды Қ. Кемецгеровтын «Мектегі қай тілдс Зол\’ керск» агты мақаласынан корігі танимыз, Мектептсгі окушыларды қай ііллс оқыгу мәселесін сөз еткенде автор : «Кейбір жолдастар орга мектси орыс тіліпдс болсын дейді. Ондагы дәлелдері : 1) қазақ тілінде орта мектепті ®
<а: ақша окытушы жоқ; 3) орта мектепте жеткілікті қазақша кітап жок дейді»... [•гор орта мсктепте оқу орыс гілінде болса, бізден еш уақытга жеткілііг.і оқыгушы шықпайды... Орта мсктеп орыс тілінде жүрсе, қазақ тілінде кііап Засудыц қажеті болмай қаладғл деген пікір айтып, білім ұяларьшыц тек қаііак тіліиде болу қажечтігін тайға тацба басқандай иақты дәлелдермен айтып бсреді. Қошке публицистикасын тек біз тоқталған очерк, мақалаларымен гапа Загалау жеткіліксіз. Оныц көркем шығармаларында да публицистика >лсментгері кездеседі. «Алтын сақина» тұңғыш рет 1923 жылы Орынборда Қазақспш мемлекетгік Засг.ясыңда шыққан. Жиырмасыншы жылдардыц басында коркем үиірмелсрдс соііылпш. Күлош Байсейітованың қолжазба дәптерінде осы пьесаны ел арасьшда /оні апда, жұртгшылықгың жақсы қарсы алғаныи атап өтеді. Сол кезецнің көрнекті қайраткерлерінің бірі Смағұл Садуақасов іа агалған шыгармаға орынды бага берген. Ол «Алғашқы тәжірибслср» аііы мақаласында («Еңбекші қазақ», 1926 жыл 29 қаңгар) «Театрда Ошіауга жііріійтыіг пьеса бар ма?» деген сұрақ қойып, оған өзі жауап бсреді. Ягни, ол жа эпйтын пьесаларға мыналарды жатқызады : «Еңлік-Кебек», «Алтын сақнпа», «Бойбіше-юқал», «Сылаң қыз», «Қызыл сұңқар», «Алтын сақина» пьесасы торт псрдсдсп тұрады. Тақырыбы - әйел теңдігі. Жалпы мазмұны былай : бас хейііікер Халима бай жерге өз еркімен келін болып түседі. Бірақ оиыц бақыгы ү.заққа бармайды. Енесі Жәнияның азғыруымен сүйіп қосылган күйеуі 'ағынтайдан күнде таяқ жейді. Сол таяққа шыдамай ақырыда қайтыс болады. Бұл сол заманның барлық әйелдеріне ортақ. Қаиша қорлық коріи, қаішіа ;сгап ілыддп бақса да, сол кезецнің түйсігі тар, барлық мэселсні іек қора-қора қоіі, үйір-үйір жылқымен ғана шешетін бай шонжарлары оларды түсінбсді. Қайіга кемсіткен үстіне кемсітіп, қолбайлау үстіне қол байлау жасап, сүйгеиіпс <оспай, ұрып-соғып, ақыры осындай қайғылы оқиғаларға әкеп тіреп отырды. Сол ащы шындықты, әйсл зартлн көркем тілде сөйлете білген Қошке Кемеңгерозтің шығармасында публицистік элемеіптер де кездессді. Авгордың проблема көтеруіннің өзін публицистикаға жатқызуға болады. Бұл такырыіпа эл кезде тек Қошке ғана қалам тербеген жоқ. Солай бола турса да, оиыц Заскалардан ойы бөлек. Қошке Кемеңгеров, қай шығармасында болмасын, оз замаиыиыц озскті моослелеріи тілі,е тиек еткен. «Парашылдар» атты бір перделі комедиясыкда («Жаңа меіггеп» журналы, 1926 ж.) да осы бағытты ұстанады. Ондағы Қонырбай мсп Момынбайдглң жагдайы күлкілі де, аянышты. Күлісі дейтініміз, скеуі де хаг г/ п о л п . < ш р і ^ и м и я и я ш , н ш п ’і н ягғлына кіоүлсн катты Қ О С Қ д Д Ы , СОІ сііі Г У •шды 65 қарамастап, ел арызын арқапап келіп отыр. Аянышты дсйтініміз, оздсрі кедсй эді.мдар. Крсстъянский началышкке бсреміз деп халықтан жииан әкслгендсрін мачальниісгің мацайында жүрген қуларға алдырып, елі аманаггаган істі бітіре алмай маскара болады. Аталмыш пьесасыида автор сауаты кем, әрі ацқау ауыл ддамдарына бір жагынан мысқылдай қараса, бір жагынан жаны ашып, осындай қаза
к:га бол маса скен деп ті лейтіндей. Қоііпсе өз заманының негізгі жарасы - әйел теңсіздігіне аз гоқталмагап. Бү.л гақырып оның әңгімелерінен де корініс табады. «Дүрия», «Ерлік жүрскте», «Қлзақ ойслдері», «Назиқа» секілді туындыларын жатқызуга болады. «Ерлік жүректе» атты мақаласы 1924 жылы «Саиа» журиалыида кприялаиды. Қошкенің өлсң жазуда Абайға еліктейтіндігін жопірыда айггық. 'ол елікгеу аталмыш әңгімеден де байқалады. Абай өлеці меи Қошке шьп армасының мазмүндас келуі р
осының айғагы. Аіггор көркем шығарманыц суреттеу, бейнелеу әдістерін до қолданады. Ауытқу, артық сөз айту жоқ. Сөздер бірін-бірі іздеп тапқандай. Шсбер қүйылиш мүоіиді көз алдьщызға елестетіцізші... Немесе пейзажды алып қараңыз. Солар Қоііікс қаламында әңгіме боп орілгенде, мыналардың куәсі боласыз : «Арқаиып сркс желі жорғалай жылжьш, өрден ылдиға қүлағанда, торғындай төлкыган салалы .сок шалгын бүрмаланып, жаңа түскен келіншек қүсап 'гәжім егксндсй. Марқа қүлын жасырынгандай көкорай дприясында белуардан сүцгіп шагаладай шаңқэн үйлср арқасын күнге беріп, мүлгіп түрды. Ақ меруерт көбіктен қаиаг жаймп, ірқаиың кербез сүлуындай бүраидап, күн сәулесіне күлімдеп қанат қақкди Зулаісгыц мөлдір суы ауылды қуалай белдеулеп жапы ». Әцгімеиің арасында олецдетіп ге жіберетін түстары бар. Бүл озіміз оүрыниан білетін «Қамар сүлу», «Қалың мал» романдарына тән. Зайраның сүймей, еріксіз қосылған күйеуі өлгелі бір жыл отті. Жылын бсрісімеи, гөрт күннен кейін Зайраның қайын атасы Қарабай қүдасы Шалқарга (Зпііраныц әкесі) «Су сүзілмейді, сүйек үзілмейді» деп келіпін қырыкқа келгси баласына катын үстіне қалдыртпақшы болады. Шалқар Қарабайдан отыз атіыи ллдьпіан келген бәйгесін алғаннаи кейін бүған оңай келіседі. Бірақ, Зайра ісопбсйді. Оқига шиеленісі осыдан басталады. Қарабай оны қаматып тастайды. «Алтьпі сақина» пьесасындағы Халиманың басыидағы хал де осындай аяиышты еді гой. Екеуінің осы азапты жағдайға келуі екі түрлі болса да, коріп лырган қорлықтары бірдей. Екеуі д е заманындагы әйелді тек сабап көндіругс болады деген кері түсініктің қүрбандары. Зайраға өзінің немере қайын сіңлісі Қарашаштың жаны аишды. Ауылда зарлы әйелдің мүңын түсінетін сол ғана. Басқаларга Зайраныц басыидагы жайт оү.»)ыинан үйреншікті көрініс. Кімнің әйелі тәяқ жемей жатыр? Бүл қүкаГпа қамақ ойелдеріиің еті үйренгелі қашан? Көндім, болдым деп бүга салады. Ал Қоиікепің кейіпкерлері сияқты қорлыққа қарсы түра алатын кайратгы ойелдср өте аз болды. Қаршаштай қыздар да кәп емес еді. «Жүрт үйыкгады дсгсндс, Қарашаш жастықтан басын көтерді. Тастай қатып, демін алмай аузын ашын пысылдагандырдың, қорылдағандырдың есебін алып, иыгына қаіггал шапанды жепбегей тастады. Қолына қүрт-май, кездік түйілген орамалды үстап, ксбісіи ллыи, кыз оягқан баладай аяғын ептеп басып, тәсілі алынган ссікті аиіып тыска 66 ;ііықгы». Қарашаш сол түні жеңгесін қамаудан қүтқарып алады Зайра қайын еіапісіне шын жүректен рахметін айтады. Екеуі бір-бірімен қимай қоштасады. іаііра торкініие қарай жаяу жол тартады. Зайраның қашып кеткенін біле салысымен, Қарабай оның арті>іпап қуіышпы жібереді.
ояііды, куіыпнім ;к(.піи
қугышпылардып I'пкіпіпе
томагасып ;ы:іырган
томсмдс
ігыи жаткан озенге секіруімен аяқгалады. Жазушыньгң басты мақсаты - шыгарманы жазу гаиа емес, сол арқылы сл кагдайын, қогам тіршілігін, оған дегеи оз көзқарасын корсету осы созімізгс Қогпкенің әңгімелерінен көп долел табуга болады. Оның «Дүрия»
оцгімссі м і п м ү н ы жагынан әйел тақырыбыиа арналган басқа туындылардаи озгерек. ./Іа.табай
атгам
басқа түгі жок кедсй
жігіт Мұратқа қашып кетеді. «қызымды біреу азгырып алып кетті» дсгеп даүмен Далабай
ауылдарына бүгін келген төреге жүгінеді. Торсиің аіъі - Ес.
С)л Дүрияны
озі жеке шакырып алып әңгімелеседі. Мэселенің анық-қапыгына жсгкен соң, Торе әділ шешімін айтып, қызга бостандық береді. Пара беріи, оз
псгоидеріне көидірмекші болғандардың арам ойын тас-талқан етсді. Торедсп
киіімыққан Далабай қызының жолына тосқауыл бола алмайды. і*с
багытынан глнбагап Дүрияга ризашылыгын білдіреді. Қуанышы көлдсй болыи, қош
лггысып Дүрия жөнелді. Далабай жағының мойны қайырылыгі, байын жоктаіа қатындай Николайды жоқтасып, Ескс қарғысты мол беріп қалд бсрді. Әйел
басына әділет орнады. Автор тореиің атын Ес деп бекер қоймагаи. Б.үныи озі
оіздің «ес», «ақыл» деген созден шыгуы мүмкін дегеи түспал бар. «Қазақ әйелдері» әңгімесіндегі Қарашаш бейнесі Дүрияга мүлдем қарама- хаііпіы. Дүрия өз бақыты үшін күресіп, жеңіп шықса, Қарашаш о.м
жагынан оіе
дормепсіз. Ата-анасының айтқанынан аса алмай, бір жагынаи солардікі дүрыс лыгар деп, тек солар жақсы болса екеи деп, өзі сүймеген біреуге әйел боладіл. Кірақ артынап өкінішке үрынады. Қайгы жейді. «Неге қарадым арыма»
дсумеп Қарашаш караңіы көрге кіреді. Дүрияга тек Назиқа үқсайды. Ол да өз теңіне қосылып, сол заманда әйсл Засына орнаган әділетсіздіктің бір табына балта шабады. Қошке Кемеңгеровтің эңгімелеріие өзек етілген негізгі багыггардың бірі - 'Кстімдер мэсслесі. Бүл сарында жазушының екі эңгімесі бар. Олар : «Жстім лыз>», «Момынтай», «Жетім қызда» суреттеу, бейнслеу, эдемі бояулар көп. Я п ш эл
коп.
Мынау соның бірі ғана : «Түні бойы тұншықтырган қаидай ұясы қара жерден хүтылып, түтілген қоңыр түбіттей жұқа бұлтты шымылдықтаи серпс тастап, :<ок
жүзіне құлындай ойнақтап қүшагын ана күн бала сәулелсріиің жер бетіпің \іаң,чайын иіскеп, екі найза бойы көтерілген шақ». Жетімнің көргси күпі
:<ү])ысын. Әркімнің есігінен сығалап, эркімгс тіленіп, бір күи аш,
бір күн гок
мэп-магыііасыз гіршілік. Жегімпің хсылы еститіндері де аз. Ойтксні өз аиацпаи н
Засқа кім айтады? Туысқанның /(а жаратып пана болары шамалы. Дэл осы хал аталмыш эңгімеиің бас кейіпкерінде бар. | Дарабек деген кісі далада ш ай
ішіп отырады. Оның қазақ дастархашіан гайып шыққан
көзі ауыл жақ беттс жиырма қадам бойынша сү.іек ауруыиан /ісаңа түргандай өңі қуарган, шілдеме тұрган қаймақтай жұқа қабягы тунсргеп, лыцыраудій терсң мұңды көзімен дастархандагы үйме-гөбе болып жатқаи Зауырсақ, капт, еіті сүзген жасы 7-8 жастагы қызга түсті. Үстінде сауыншыпыи еттен оасында
жабагыдай ұйысқан айдар, аяк шаңы топырақтан бүлғарланын, суі»іқтан жарылган агаштай тілімденіп кеткен. Екі иығы сьшын қалпшдай
салбырап, қол тсрісі қабыршықтанып, жапырая түскен ағанітай қу сүйегі, тарау- тарау тамьгры көріиетін қыз баланы Дарабек қолына шақырып кант, бауырсак Зереді. Ба) ырсақты асыға жеп, тауысып қойган жетім қыз қаипіл тск колыпа лііьш
қызықтап тұрады. Мейірімді жан «Ананы неге жемейсің?» қантгы .сө])сетеді? Қыз таңырқап «Бұл немене?» дейді. Біз көрген жеісе бақыпыц, гокгықтыц қүпы жеті тиынға да тұрмайды. Бұл сейлетіп оі ырган Қошкенің д е толғанысы. «Момынтай» әңгімесіндегі Момынтайдың шешесінен басқа жақын ешкі.мі жок. Шешесі ауылдағы Байтоқ деген байдың жалшысы. Ертедеп кешкс дейіп -\>л
үйдің барлық жұмысьш істейді. Момынтай Байтоқтыц баласы Г,ү.ц:шбергенге жалынышты, багынышты. Ойнап жүргепде де соиың коңілін тлбүга
тырысады. Өйткені Құдайбергеннің қалі'асы толы құрт-бауырсақ, жеіі .салгысы келеді. Озінде оның бір түйірі жоқ. Момынтай алты жасқа келгенде ^амтоқтың қозысын бағады. Байлыққа құныққан адам соның жолында аянушы ма еді? Балаиың өзіне зияны тистіи нэрсені көрсе, ұрып-соғатын. Бірде тігітсп өлтіре жаздауға дейін барады. Сорлы бала қозыга мініп ойнапшы үіпіи де тс/лк 'Кейді. Ал оны өлтіруге барған себебі былай болатын : Айт күні болатыи. Кл гойлап
жагыр. Үлы дүбірді корген соң Момыитайдың ойыиап қой піыгып кстсді. Бірсыпыра уақыт қызықққа қарап тұрып қалды. Қырсықтың бір шалсіі, шала
беретін эдеті ғой. Момынтайдың қойы белдің астына түсіи, қалтармсгы лңдығаи
қойдыц
құіірығы алқам-салқам болды. Әншейінде қылт еткенге сылт ёте қалатьш Баптоқ м_үндайда аясыи ба? :1 ^сыдан кеиін Момынтаи теңдік л с л д і , кедейге теңдік тиеді дегенді тиеді дегенді есгиді. Ьалшебаиларды коруге ынтык і алсам ба деи ойлайды. Соңыида оларды да кореді. Уе*ден келген нұсқаушы Момынтайдың ақылына ризашылық білдіріп, озімеп оірге қалага алып кетеді. Бұл жонінде жазушы былайша қорытыпды жасайды : «Момынтай көп тұрмыстан, қол-аяғын байлаған құлдықтан құтылды. Жарык дүниегс іаықты, азат болды. Адамшылыққа қадам басты. Келешеьгіе Момыитайдыц қаидай адам боларын уақыт көрсетср. Қоніке «Отаршылдық ұсқындары» оңгімесінде ел теңдігі мэселесіп сам гиды онел теңдігін, жетім теңцігін жоқтаған жазушыға ел теңдігін ацсамауга құрган 68 Жақатай шаруа мектебінде оқиды. Тәжрибеден өту үшіп жіберілгеи <аласы Пресков станциясыиа Қызылжар уезіне келеді. Ол басиаиа жайым хамдан алған соц, қала базарын көрейін деп көшеге шығады. жақындағаі іда шыгтылдаған қамшысыиың құртыидай домалаған, жөі-щеу киімді гәрс жазық жоқ. Берблюд бұйда жоқ» дегені есгілді. Үслінде оқып жүріхяі мектсбшш сары ала туймелі формасын көргенде орядник сескеніи кетіп қалады. Әцгімеиіц айтайын деі^ен ойы бүгінгі тавда да маңызын жойғап жок. Өйткеиі 5
Жазушының «Қанды толқын» әңгімесіиің желісі М. Әуезовтіц ;<Қорғансыздың күні» эңгімесіидегі оқиғаға үқсағанымен түйіні басқа. Баласым элтіргеп тілмаш солдатгармен бірге Сарқынбайдың келінін күшке салмп зорлайды. «Мама... келза... сестра» деп жалынды. Орысшалағаны : сендердің де леше-қарындастарың бар ғой, жарамайды дегені. Бүл масқараға шыдамай әрі бүрыпғы кегі бар Сарқынбай баягамеп тілмапл :>і желкедеі! періп жібереді. Екінші рет балтаны сермей бергспдс оган бір гоі-датгың оғы тиеді. Осылайша тілмашпен бірге Сарқынбай жан тапсырады. Қошке шыгармада атап өткен қай шығармасында болмасын, моселе коиеруіе тырмсады. Оқырманға ой салады. Осылар Қошке Кемеңгеротің көркем гуындыларында иублицистік ньшіаи, көріністердің басым екеіщігіне де айгак болады. Талантты жазушы Қошке Кемеңгеров әдебиет сынына да і-иізар аударып огырған. Өз кезіндегі ақын-жазушылардың әділ бағасын беруде Нго
каңылысііағаидардьщ бірі — осы Қошке Кемеңгеров. Жырмасыншы жылдары эдебиет туралы айтыстар, ой таластары нагыз қызып түрған шақ еді. 1926 жылы «Идбекші қазақ» газетінің бетіндегі әдебиет айналасындағы айтысқа Мүхтар Әуезов, Қошке Кемеңгеров, Собит Мүқанов тағы басқа белгілі жазушылар, одебиеішілер қатысты. Сол пікірталастардың бел ортасында жүрген Қошкенің «Коркем одебиет гургілы» мақаласы («Еңбекші қазақ», 1926 ж., 1 желтоқсан), Сәбит Мүқановгыц дэл осы агтас мақаласына жауап түрінде жазылған. Мүида авгор Сэбипің г<о:ікарастарымен мүлдем келіспейді. «Алты жылдың ішінде көркем эдебисі гуралы не істедік дегенде Сэбит «жоқ» деп жауап береді. Сэбит өці ені кормссе де Бейімбет пен Сэкенді көру керек еді. «Қартқожа» сияқты романды кору р
эцгімелерді көру керек еді», | деп жазады. Сэбит Мүқановтың Абай мен Ақанды ақын емес деп жаңылысқанын осы хүнгі коп эдебиетшілер біледі. Бүл қателікті Қошке әдейі корсетеді. Мұндаі ысы Сэбптке қатты өкпелегені болса керек. Соған қарамастан Сәбит «Масаны» эжотке жаратып, «Заманды әркім билемек» деп Абайдан мысал келтіріи огыр. Қошке де сол кездегі басқа қаламгерлердей орыс әдебиетініц өкілдсріпсп оқьш үлгі алады. Солардың тіліне, ой-иікіріне сүйеиеді. 20 жылдары эдебиет жөнінде әцгімелер болса, «социалистік реализм», «пролстариатө дегендер жиі айтылатын. Көркем әдебиеі шьпармалар бір сарынды. Бір жақты тақырыпта болуы тиіс еді. Олар : қазаи тоңксрісі, ксдейлер 69 гурмысы, байлардың аяусыз қаиауы.Бай жаман да кедей жақсы болатыц. Осыидай катып қалгаи тақырыптар үкімет талабынаи туыидады. Бүл тадапты
Қоиіке де, тіпті соңғы жылдарға дейін әдебиетшілер, жазушылар да орыидады. Сопдықтан ол үшін біз ешкімге кінә таға алмаймыз. Осы айгқаидарымыздың Қошке мақаласындағы көрінісі былай : «Октябрь гоцкерісіиен кейін де бүрыннан негізі бар үлт эдсбиетіиің өрісі ?сцсйді,ксмеліне жетті. Октябрь тоцкерісінен ‘бүрын бай, кедсй дсгеи жікті 0 жүргізген ( жүктеу/скачать 10,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|