Б. А. Джаамбаева Философия Оқулық
«Алтышаһар немесе Қытайдың Нан Лу провинциясының алты
жүктеу/скачать 1,78 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Далалықтардағы
| «Алтышаһар немесе Қытайдың Нан Лу провинциясының алты
шаһары» (1858-1859 жж.) деп аталатын ӛзінің атақты еңбегін жазды. «Ӛлкенің басқару жүйесі және жағдайы» атты тарауында ол: «Шығыс Түркістан Қытай империясының бір бӛлігі ретінде Батыс ӛлкенің ведомствосына, яғни Іле цзянь-цзун ӛлкесіне қарайды» деп жазады. Осы сапарында Ш.Уәлиханов ең үлкен тартыс белогориялықтар мен черногориялықтар деп аталатын партиялар арасында жүріп жатқанын және оны тоқтату мүмкін еместігін анықтайды. Ертеден келе жатқан «бӛліп ал да, биле» деген әдісіне сүйеніп, қытай отаршылдары территорияны бір-біріне тәуелсіз кӛптеген ведомстволарға, ал тұрғындарды түрлі діни-саяси партияларға әдейі бӛлу арқылы алауыздықты күшейтіп, араларына от салып отырғанын айтады. «Жергілікті басқаруда Кіші Бұқараның батыс қалалары ауылдарымен біріктіріліп, біріне-бірі тәуелсіз жекелеген ведомстволарды құрайды. Жаркент, Қотан, Қашқар, Ақсу, Янысар, Туфан – бұл алты қала айналасындағы ауылдарымен алты тәуелсіз ӛлкені құрайды. Әрбір қаладағы үкімет келесі құрамнан тұрады: хакімбек – ӛлкенің бас билеушісі, ишкага – оның кӛмекшісі, шанбегі немесе қазынашыбек – бас қазынашы: барлығын басқаратын осы адамдар». Қытайлықтар ӛзінің басқару ісін осылай ұйымдастыруда екі мақсатты кӛздегенін айтады. Бірінші мақсаты Шығыс Түркістанның жергілікті басқару ісін қытай отаршылдарының қолына беру: «Қытайлықтар жергілікті шенеуніктерді тағайындап, сайлайды және бекітеді, оларды ең басты толғандыратын да осы нәрсе. Жоғары шен богдахан билеушісіне адалдығымен кӛрініп, сыналған тұлғаларға ғана беріледі». Екінші мақсаты Қытайдың отаршыл әкімшілігі жергілікті халықты «ӛзін-ӛзі басқаруға» қызметтерді үлестіру арқылы оны ӛзінің жеке басының игілігіне пайдаланып, баю. «Қызметтерді үлестіру қытай мандариндерінің ашкӛздікпен пайда кӛру, табыс табу кӛзіне айналған». Шоқанның зерттеулері сол кездегі жағдайдың кӛлеңкелі жақтарын ашып қана қоймайды, бүгінгілер үшін үлкен сабақ болары хақ. Уәлиханов далалықтарды жергілікті басқаруды қайта құру жӛніндегі үкіметтің істеріне де тікелей қатысып, бірқатар практикалық ӛзгерістер мен ұсыныстар енгізді. Негізгі ойлары оның билікке жазған «Далалықтардағы жүктеу/скачать 1,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|