гнлозоизм,  антикалық  философияға  тән.  Ал  жандыны  олар  жай  ғана  алғашқы негіздің кӛрінісі деп қарастырған.   Гераклит

қысқа  үзіктері  ғана  жетті.  Ол  үш  бӛлімнен  тұратын  «Табиғат  жайлы» 
кітабының  авторы  екені  белгілі.  Онда  бірінші  бӛлім  Табиғат,  екінші  бӛлім 
Мемлекет  туралы,  үшінші  бӛлім  Құдай  жайында  айтылады.  Платон, 
Аристотель,  Дногеннің  айтуынша  бәріненде  оның  афоризмдері  белгілі:  бәрі 
қозғалады, тынбайды, бәрі ағады, ӛзгереді және т.б. 
Гераклит  қарама-қарсылықтардың  бірінсіз-бірі  ӛмір  сүрмейтіндігін 
дәлелдеп  шықты.  Ол  дүниенің  тұрақсыздығын,  оның  үнемі  қозғалыс  пен 
ӛзгерісте,  жалпы  дамуда  болатынын  айқындап  берді.  «Ӛзендегі  суға  екі  рет 
түсе  алмайсың,  ӛйткені,  ол  ағып  жатыр»  дейді.  Мұның  ӛзі  барлығы  ағып, 
үнемі  дамуда  болады  деген  пікірді  білдіреді.  Гераклит  қарама-
қарсылықтардың 
бір-бірінен 
ажыраспайтынын, 
бір-біріне 
ӛтетінін, 
алмасатынын,  бірін-бірі  толықтыратынын,  бірі  жойылса,  екіншісі  де 
жоғалатынын айқындап берді.  
Гераклиттің пайымдауынша, дүние толық және әрқашан ӛзгеріс үстінде 
болады.  Оның  бастамасы  –  от:  бәрі  от  бейнесінде  және  бәрі  қоюлану  және 
сұйылу  жолымен  бір  күйден  екінші  күйге  ауысып  отырады.  «От  –  бұл 
қажеттілік  пен  қажетсіздік,  контраст  және  гармония,  бәрі  араласу  нәтижесі 
болады.  От  –  мәңгілік  қажеттілік  пен  тойымдылық  және  қарбалас  пен 
тұрақтылық».  От  Гераклит  үшін  проматерия  ғана  емес,  үнемі  болатын 
ӛзгерістің белгісі. Бүкіл тірінің метаморфозасы, мәңгілік ӛзгеріс символы.  
Гераклит  тұрмыс  негіздерін  қарастырғанда  «Орталық  философияны» 
ұстанған. Оның «Мәңгілік оты» тіршілік негізі, тән мен дене орталығы, оның 
«Мәңгілік оты» тіршіліктің субстанционалды негізі, ол материя мен рухтың 
бірлігін  ұсынады.  Ол  материя  мен  сананы  бір-біріне  қарсы  қоймайды. 
Керісінше  гилозоизм  барлық  тіршіліктің  жандылығын, олардың  тұтастығын 
және бірге дамуын кӛрсетеді. 
Гилозоизм  позициясы  тұрғысынан  қарағанда  Гераклит  бірлікті, 
тіршілік  дамуындағы  ӛзара  байланысты  негіздеді.  Бізге  жеткен  үзік-үзік 
еңбектерінде ол материя мен логостың синтетикалық бірлігінен гӛрі материя 
туралы  кӛп  айтады.  Инерцияға  немесе  толық  беруді  қаламағандықтан 
материализмге  қатысты  әдебиеттің  басым  бӛлігі  «Таза  суға»  жіберілген. 
Гераклит  гилозоизмі  екені  күдік  тудырмайтын,  терең,  мұқият  жүргізілген 
талдауларды В. Асмус, А. Лосев, Г. Югай зерттеулерінен кӛрінеді.  
Гераклиттің  ағымдық  диаликтикасында  тіршілік  шексіздігі  және 
материя атап айтылады. Бұл дүниені Құдайлардың ешқайсысы және адамның 
ешқайсысы  жаратпаған  дүние  болды,  бар  және  мәңгі  от  болып  «жанып 
тұрады». Ол дүниенің ӛзгерісі дамуының негізінде оның бірлігі және күресі 
болғандығын  ойша  түсінген.  Ерте  христиандық  жазушы  Оригеннің 
пайымдауынша  Гераклит  «қарама-қайшылықтар  күресі  –  тұрмыстық  негізі 
болып  табылатындығын  мойындайды,  әрі  негіздеп,  оны  дамытты».  Қарама- 
қайшылықтар  бір-бірімен  алмасып  тұрады:  «суық  зат  жылынады,  суық  зат 
жылиды, дымқыл құрғайды, құрғақ суланады».  
Сонымен  Гераклит  түсіндіруі  бойынша  заттардың  шынайы  табиғаты 
мынадай:  мәңгілік  қозғалыс,  үнемі  ауытқулардың,  қарама-қайшылықтардың 

алмасуы  заттарға,  тіршілікке  тән.  Дүние  біртұтас,  онда  бәрі  тығыз 
байланысты.  
Гераклит алғашқы болып тағы бір философиялық принциптің іргетасын 
қалаған.  Гераклит  бұл  дүниедегі  барлық  нәрсе  қажеттілікпен  және  тағдыр 
заңдылықтарына бағыну арқылы жүзеге асады деп пайымдаған. Адамдардың 
логості  зерттеуі  оларға  дүниеде  болып  жатқан  құбылыстарды  түсінуге 
мүмкіндік  береді.  Гераклиттің  үйретуінше  «Логос  –  Дана  Ақыл  –  ол  дүние 
шындығы».  Адамдардың  кӛпшілігі  логосқа  тән  ойланбайды.  Тек  қаны  таза, 
иманды адамдар ғана және ең жақсы адамдар, тек қана солар ортақ ақиқатты 
және логос дүниені басқаратындығын мойындап соған сенеді. 
Гераклит үшін таным тек факт жинау емес, заттардың ақиқатын іздеу, 
оны  табу  бәрінің  қолынан  келмейді.  «Логостық»  дүние  басқаруына 
қарамастан  кӛптеген  адамның  ойы  Логоспен екіге  айырылады.  Олар  заттың 
ақиқатын  білу  (даналық,  философиялық  білім)  қажеттілігін  білгірлік  және 
тапқырлықпен  шатастырады.  «Білгірлік  ақылды  кӛбейтпейді.  Басқаша 
айтқанда,  Гесиод  пен  Пифагор  және  Ксенофан  мен Гекатей  бәлкім  басқаша 
болар еді».  
Басқаша  айтқанда  Гераклит  философияның  негізгі  принцицпі  – 

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: