Б. Адамбаев апық
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| ( Б а л а п а н ) ұ я д а нені көр-
се, ү ш қ а н д а соны алады ; Өлместі (тәңір) жаратпайды , тозбасты (ұста) соқпайды ; ( С е н ) ж ақсы ға сұқтан, жа- м а н н а н сақтан. М ұн да сөйлемні ң м а ғ ын ас ы б а я н д а у ы ш- тан а ң ғ а р ы л а т ы н б ол ғ ан д ық т ан , б а с т а у ы ш т а р ( ж а қ ш а - ғ а а лы нғ а н ) түсіп қ а лғ ан . 2. А л дын да т үрған а н ы қт а у ы шы н а н м а ғы н ас ы аңғ а- р ы л а т ын болса, а н ы қ т а л а т ы н сөз түсіп қ а ла д ы . Ж а с ( а д а м ) к е л с е іске, к ә р і (а д а м ) к е л с е асқа; К ө п жасаған- н ан (а д а м ) сұрама, көпті к ө р ген н ен (а д а м ) сүра. Мүн да й қ ы с қ а р т у л а р д а а н ы қ т а л у ш ы н ы ң ж а л ғ а у ы а н ы қ т а у ы ш қ а ж а л ғ а н а д ы . 54 Кейде а н ы қ т а л у ш ы сөзді ң а л д ы н д а т ұр ғ а н есімше мен есім сөздерден болған а н ы қ т а у ы ш т а р ғ а з а т есімнің жүр- н ақтарьі н ж а л ғ а у а р қ ыл ы, екі сөзді ң а т қ а р а т ы н қызметі н бір сөзге телу а р қ ы л ы сөйлем ы қ ш а м д а л а д ы : А л а р м а н ғ а алтау ( а д а м ) аз, б ер ер м е н ге б есеу көп; Алтау а л а болса, о у ы з д а ғ ы кетеді, төртеу тату болса, төбедегі к е л е д і ; Ерін- ш ек екі істейді. О с ын да ғ ы а л а р м а н , а л та у , төртеу, ерін- шек дейтін а н ы қ т а у ы ш т а р әрі а д ам деген а н ы қ т а л у ш ы сөздің қызме ті н а т қ а р ы п т ұр ғ ан ы түсінікті. 3. Б а с т а у ы ш т а н немесе сөйлемні ң м а ғ ы н а с ы н а н аңғ а- р ы л а тын б а я н д а у ы ш т а р түсіп қ а л а д ы : А л ы п — а н а д а н (туады), ат — б и ед ен ( туады) ; Ж а қ с ы д а н ( тиер) ш ара- пат, ж аманнан (тиер) кесапат; А у р у — астан ( б о л а д ы ). Ж о ғ а р ы д а а т а л ғ а н м а қ а л ж и н а қ т а р ы н ы ң бі рс ыпыра- сында қ а з і р д е а й т ы л м а й т ы н сөздер ( туады, тиер, б о л а ды) т о лы қ ж а з ы л ғ а н . Әдетте, м а қ а л д ы ң а л ғ а ш қ ы айты- л ып , елге т а р а л ғ а н н ұ с қ а сы н д а сөйлем мүшел ер і т о л ы қ с а қ т а л а д ы . Бі рте- бі рте ж ұ р т т ы ң тілі ж а т т ы ғ ы п , қ ұ л а ғ ы - на сіңгеннен кейін а й т п а й -а қ а ң ғ а р ы л а т ы н сәздер өзінен өзі түсіп қ а л а д ы . Қазі рг і Батыр — а ң қ а у , ер — көдек; Б а й — бір жұттық, батыр — бір оқтық деген м а з мү ны бай, көлемі ша ғ ын м а қ а л д а р осындай ж о л д а р м е н ұстар- ған. Соңғы м ы с а л д а р д а н сөйлем қ ы с қ а р т у д ы ң т а ғ ы бір тәсілі а ң ғ а р ы л а д ы. Ол — күрделі. б а я н д а у ы ш т а р д ы ң етіс- ті ктен болған көмекші с ы ң а р л а р ы да, көбінше, а й т ы л ма й - ды: Ж ү з д е н жүйрік ( ш ы ғ а д ы ) , м ы ң н а н — түлпар ( ш ы ғ а - д ы ); Ат арыса — тулақ ( б о л а д ы ), ер арыса — а р у а қ ( б о л а д ы ) . 4. Қ ұ р м а л а с сөй л емд ерд і ң а ра сын б а й л а н ы с т ы р у ш ы ша р т т ы р а й да н т ұр ғ а н етістіктер түсіп қ а л а д ы ; Т үйесі к ө п (б о л с а ) қоны с бастайды; Б а й ( б о л с а ң ) б а л п а ң ( б о л ) , ж а р л ы ( б о л с а ң ) қалтаң ( б о л ) ; К ө п қарттың іш ін д е бір б а л а (ж үрсе) да на б ола р , көп б а л а н ы ң іш ін д е бір қарт (ж үрсе) б а л а б олар. М үн да д а сондай, ж а қ ш а д а ғ ы сездер кейін түсіп к а л ган. 5. Түсіп қ а л ғ а нн а н , а й т ы л м а ғ а н н а н м а қ а л д ы ң (мәтел- дің) ма ғы на с ы на нұқса н келмейті н ж а л ғ а у л а р д ы қ ы сқ а р - т у а р қ ы л ы ы қ ш а м д а л а д ы : жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|