Б. Адамбаев апық

жа н т ы н ы ш т ы қ деп, а й туғ а же ңі л жә не т о л ы қ буынды 
•екі сөзбен а л м а с т ы р у
а р қ ы л ы
м а ғы н а с ы а й қ ы н д а л а ,
а ш ы л а түскен. Сол си я қ т ы қ а з і р екінін, бірі ж а т қ а біле- 
тін 
Жібекті туте (и ір е ) б іл м е ге н жун етеді, қ ы з д ы куте
( а с ы р а й ) б іл м е ге н к у ң етеді; Етігің тар б олса, дүны еніқ
к е ң д ігін е н (тыныштығынан) не пайда, ә й е л ің д о л ы б о л ­
са, 
е л д ің бейбітш ілігінен (тыныштығынан) 
не 
пайда
дейтін белгілі м а қ а л д а р д ы ң а л ғ а ш қ ы
н ұ с қ а л а р ы н д а ғ ы
м а ғ ы н ас ы көмескі ( ж а қ ш а д а ғ ы ) сөздер кейінірек мағы- 
насы а й қ ы н ы р а қ ( қ а р а м е н ж а з ы л ғ а н ) сөздермен ауысты- 
рылған. Б ұ л ж е р д е иіре, а с ыра й деген сөздерден гөрі т у ­
те, күте деген с өздерді ң ө з а р а ұ й қа с тығ ы, әр м а қ а л д а ғ ы
а й т ы л мыс ой дәл беріліп т ұ р ғ а н д ы ғ ы түсінікті.
М ақ а л - м ә т е л көп сөзді көтермейді, сөз т а л ғ а й д ы . Ма- 
қ а л д а ай ты л ат ы н негізгі ойды ме йлі нше дәл, а й қы н бе- 
ретін ең мәнді, үнді деген сөздер т а ң д а п - т а л ғ а п ал ын а ды .
Әсіресе сөйлемдегі сөздерді ң үндес-үйлес келуіне, 
өл ең
т ү л ғ а л ы м а қ а л - м ә т е л д е ү й қ а с келуіне үлкен мән беріле- 
ді. Бір ке зде р де 
Достың а қ ы м а ғ ы н а н да д у ш п а н н ы қ
а қ ы л д ы с ы жақсы; Б а й мақтанса м ай табар, жоқ мақтан-
са не табар
(Я. Л ют ш, 1883) дейтін құірылысы о л а қ , сөз- 
дері қ а р а дүрсін м а қ а л д а р д ы ң
кейін 
А қ ы л с ы з
достан
а қ ы л д ы д у ш п а н артық; Б а й мақтанса табылар, жоқ м ақ -
танса іи а б ы л а р
— деп ы қ ш а м д а л у сыры д а сонда ж а т ы р .
Б і р кездегі 
С у ң г ін ің жарасы бітер, тілдің жарасы бітпес;
Ү ры байы майды , с у ғ а н а қ семірмейді; Қ о л а ғ а іи ы мықты
болса, к и із қ а з ы қ жерге кірер; Ж а қ с ы л е п е с
— 
жарым
ы рыс
дейтін м а қ а л д а р д а ғ ы сұғ ана қ, қ о л а ғ а ш , лепес дей- 
тін сөздер кейінірек м а ғ ын ас ы ы қ ш а м д ы ж ә н е а й қы н сүқ, 
то қп ақ , лебіз дейтін сөздермен а л м а с т ы р ы л у ы д а кездей- 
сок емес.
3. 
М а қ а л - м ә т е л д е р д і ң ' м а ғ ын ас ы қ ы с қ а р т у
немесе 
үнамсыз, орынсыз сөздерді а у ыст ыру ж о л ы м е н ғ а н а емес 
кейде кем сөздің орнын т о л ық т ы ру ме н а й қ ы н д а л а д ы ;
Б ас
екі ( е у ) б олм ай, м а л
е к і ( е у )
б о л м а с
(Н. Пантусов,
1900); ( Қ о н а қ ) бір к ү н қонса — қут, екі к ү н қонса
— 
жут
(Я. Лютш, 1883); Сабы р тубі сары алтын, с а р ғ а й ғ а н же-
тер муратқа, (ас ы ғы с түбі өк ін іш ,) а с ы щ а н қ а л а р уятқа
деген м а қ а л д а р д а ғ ы ж а қ ш а ғ а а л ы н ғ а н сөздер мен қосым- 
ш а л а р
ілгергі б а с ы л ы м д а р д ы ң б ір с ы п ыр ас ын да
жоқ,
кейін қосылған. О л а р с ыз м а қ а л д ы ң м а ғ ын ас ы қазіргісі- 
нен қ а н ш а л ы қ т ы о лқ ы екенін а ң ғ а р у қиын емес.
Сайып келгенде, м а қ а л - м ә т е л х а л ы қ т ұрмысымен, тұр- 
мыста болған у а қ и ғ а л а р м е н б ай ла ны с т ы туады,
б і ра қ 
бірден гіішіні көркем, м а ғы н ас ы терең қ а л ы п қ а келе ка л-
57

майды, біреуден-бі реуге көше жү р і п өңделеді, 
ө зг ер е ді г 
ж ү р е түзеледі . А р ты қ сөздері түсіп қ а лып , кем 
сөздері 
т о л ы к т ы р ы л а д ы , орынс ыз сөздері ауы с т ыр ы л а ды . Анык- 
т а л ғ а н ш ы н д ы қ көркем 
ш ы ғ а р м а ретінде қ а б ы л д а н ы п ,
т ұ л ғ а с ы қ а л ы п т а с қ а н н а н кейін де х а л ы қ с а на сы ны ң өсуі- 
мен, дүние т ан ым ы н ы ң , к ө з қ а р а с ы н ы ң өзгеруімен б ай ла - 
нысты толысып, өзгеріп, өңделі п тұрады. Негі зі нде тү лғ а-
сы қ а л ы п т а с қ а н т ұ р а қ т ы ж а н р болғанмен, кейбір м а қ а л -
д ар мен мә тел де р ескіріп, 
қ о л д а н у д а н шығып 
қ а л с а г 
өмірге, т ү р м ы с қ а кірген ж а ң а л ы қ т а р м е н бірге қа йс ыб і -
реулері ж а ң а д а н , т ыңн ан ж а с а л ы п ж а т а д ы .
* * *
Қ а з а қ т ы ң м а қ а л д а р ы мен мәтелдері п оэ т и к а л ы қ қү- 
рыльісына қ а р а й қ а р а сөзді, өлең сөзді болып екі т о п қ а
бөлінеді.
Сөйле мде рі б ірың ғай көркем қ а р а
сөзден 
құралса,. 
қ а р а сөзді м а қ а л (мәтел) деп а т а ла д ы. Мәселен: 

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: