Б. Адамбаев апық

(ж а з ы л ы п ) қ а л а д ы , әдет қ а л м а й д ы ; Ө лі арыстаннан тірі
(ж үрген ) тыіиқан артық.
7.
С өйл е мні ң құры л ыс ын , түрін өзгерту а р қ ы л ы
д а
м а қ а л - м ә т е л ы қ ш а м д а л а д ы . Мыс а л ы, 1883 ж ы л ы Тәшкен- 
де Я. Л ю т ш қ ү р а с т ы р ғ а н ж и н а қ т а ғ ы :
А р а м м о л д а а ң қ а у
е л д і а л д а п жер; К е р с е ң д і а л д ы ң а қойды м, кездікті қ о л ы -
ңа б ерд ім
дейтін 
ш ү б а л а ң қ ы
м а қ а л д а р
кейін 
А ң қ а у
с л г е
— 
а р а м за м о л д а ; Қ е р с е ң а л д ь щ д а , к е з д ік қ о л ы ң д а
деп
ы к ш а м д а л ғ а н .
8. М а қ а л - м ә т е л д е р ескірген г р а м м а т и к а л ы қ т ү л ғ а л а р -
д ы ж а ң а р т у немесе қ ы с қ а р т у жо л ыме н ы қ ш а м д а л а д ы :
Сүтпен ( е н ) к ір ге н м і н е з с ү й е к п ен ( е н ) кетеді; Б і л г е н н е н
де (б іле т уғы н н а н д а ) өтер бір іс, білместен де (б ілм е й -
түғыннан д а ) өтер бір іс; Ж а қ с ы л ы қ қ а ж а қ сы лы қ әр кісі-
нің ісі ( д ү р ) , ж а м а н д ы қ қ а жақсылык, ер кісінің ісі ( д ү р )
деген м а қ а л д а р д а көнеріп ( ж а қ ш а д а ғ ы ) , әдеби тіліміз- 
ден шығ ып қ а л ғ а н т ү л ғ а л а р («ен», «тұғын», «дүр») ма- 
қ а л- м ә т е л сөйлемдері ні ң қ ұ р а м ы н а н да түсіп қа лғ ан.
М а қ а л - м ә т е л қ ы с к а р т у ме н қ а т а р сөздері с ү рып тал ып,
б у ы н - б у н а қ т а р ы бір ізге салынып, ж о л д а р ы , т а р м а қ т а р ы
бейне бір өлең с и яқ ты ө лшемге келіп үндесу, ү й қ а с у ж о ­
л ымен де ү ст а ра д ы, ж а қ с а р а д ы . Б ү л а й ү ст а р у д ы ң да бір- 
н еше тәсілдері бар.
1. Сөйлемдегі м а ғ ын ас ы ескіріп, х а л ы қ т ы ң өскен са- 
н асына, үғ ымын а , тіліне сай келмейтін сөздер одан гөрі 
ж а ң а , ж а р а с ы м д ы
сөздермен ауы с т ыр ы л а ды . Мы с а л ы:
Б ір д ің кесапаты мыңға...; Қ ұ р ы қ а с ы қ а у ы з жыртар
д е ­
ген м а қ а л д а р д а ғ ы ке с а п а т ы — кесірі, к ү ры — қ ү р ғ а қ д е ­
ген сөздермен ауы с т ыр ы л ы п :
Б ір д ің кесірі мыңға...; Құр-
ғ а қ қ а с ы қ а у ы з жыртар
дейтін қа зі рг і қ а л ы п қ а кейін к е л ­
ген.
2. М а ғ ы н а с ы күңгі рт бірнеше сөз сол м а ғы н ан ы дәлі- 
рек беретін бір, немесе бірнеше сөзбен а у ы ст ы ры ла ды :
Б а р л ъ щ эр не дегізер, жоқтық арамдык, жегізер
деген 
м а қ а л
Б а й л ы қ не дегізбейді, жоқтық не ж егізбейді
деп 
ж а қ с а р т ы л ғ а н . Сол секілді 
А ш б а л а ток, б а л а м е н ойна-
м айды , тоқ б а л а аш б о л а м деп о й л ам айд ь і
дейтін м а қ а л -
д ың а л ғ а ш қ ы н ү с қ а с ы н д а ғ ы еш нәрсені деген сөздер әл- 
д е қ а й д а м а ғ ы н а л ы ( қ ар а м е н ж а з ы л ғ а н ) сөздермен ауыс- 
тыр ыл ға н .
К у д а б о л ғ а н ш а ата-тегіңді сурас, қ у д а б о л ғ а н
соң кім де б о лс а сы й л а с
деген м а қ а л д ы ң а л ғ а ш қ ы бір 
н ус к а сы нд а қ а р а м е н ж а з ы л ғ а н сөздің орнынд а қүлы-биі н 
дейтін сөздер қ о л д а н ы л ғ а н .

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: