Б. Адамбаев апық

д а р болған. Д ү н и е жү з і н е есімдері әйгілі 
шешендерді ң 
көбінесе ме мл е ке т қ а йр а т к е р л ер і не н, з а ң қ ызме ткерл ері - 
нен, п а р л а м е н т мүшелері нен шы ғ а т ы н ы қ ұп и я сыр емес. 
Мәселен, е жел г і Афин (грек) шешені Д ем о с фе н мен Рим 
шешені Ц и ц е р о н д а р әуелі атбекет, кейін п ар ла ме нт бас- 
ш ы л а р ы болған. Ал X I X — XX ғ а с ы р л а р д а
өмір сүрген 
орыс 
ше шенд ері
П. А. Ал ек сан д ров,
Ф. Н. Пл ев а к о ,
А. Ф. Кони т а ғ ы б а с қ а л а р атбек еттер еді. 
Сол с и яқ ты 
а т а к т ы к а з а к шешендері Теле, Қ аз ы бе к , Әйтекелердің би 
б о л ғ ан ы мәлім.
Қ а з а қ шешендігі ні ң ж а л п ы ше шенд і к өнерден өзіндік 
ер е кше лі кт е р і бар. Е ң ал д ымен , қ а з а қ ше шендері ні ң сөз- 
дері ауыз-екі а йтылып, қ а ғ а з д а емес, 
а уы з д а — х а л ы к
ж а д ы н д а с а қ т а л ғ а н . С о нд ы қ т а н
о л ар
сол — б ас т а п қ ы
қ а л п ы н д а емес, бізге үзын- ұрғ асы, ү з і к - ж ұ р н а ғ ы ғ ан а 
же ткен, о л а р д ы ң өзі де а у ы з д а н - ау ы з ғ а көшіп, ауыса жү- 
ріп ө ң д е у- жө нд еу л ер ге көп ұ шы р а ғ а н ; сан ү рп ак т ы ң, та- 
л а й т а п т ы ң са н а сы н а н, екшеп-елеуінен өткен; сёйтіп, қыс- 
қ а р ғ ан , ұст а рғ ан , ж а л п ы х а л ы қ ш ы ғ а р м а с ы н а ай н ал ғ ан .
Ф о л ь к л о р д ы ң б а с қ а ж а н р л а р ы с и яқ ты ше шенді к сөз- 
дер де көп н ү с к а л ы болады. Енді бір ескеретін нәрсе — 
белгілі, үлгі лі сөздерді ң бүкіл қ а з а к еліне 
көп т а р а л -
ғ а н д ығ ы ж ә н е бір сөздің азды-көпті өзгеріспен әр жерде,
әр к і мні ң (әдетте, сол же р лі к , сол елді к а д а м н ы ң ) атынан 
а йт ыл ат ы нд ығ ы . Әрине, бұл ата л ы, а к ы л д ы сөзді өз ор- 
т ас ын ан ш ы қ к а н белгілі, беделді кісінің атынан т а р а т у — 
Ә рк ім нің өзі ш ы щ а н төбешігі б и ік б о л с ы н
дейтін 
ескі 
р у ш ы л д ы к с а н а н ың ен-таңбасы. Ос ының өзі 
де 
бізге 
же тке н
с өздерді ң ж а л п ы х ал ык т ы ғ ы н жә не оны өңдеп- 
жө нд еу г е әр дәуі рді ң, әр р уд ың өкі лдері қ а т ы с к а н ы н аң- 
ғ а р т с а керек.
Әр а д а м н ы ң сөйлеу, ж а з у мәнері — стилі әр түрлі. Ал 
к а з а к ше шен д і к сөздерін бір-бірімен с а лы ст ыр ғ ан да , он- 
д ай а й ы р ма н ы , ере кше лі кті б а й қ а у қиын. Б ү л д а шешен- 
дік сөздерді ң х а л ы қ т ы к сипатын көрсетеді. Д ем е к,
ше- 
шенді к сөздерді а л ғ а ш к ы ай ту шы ж е к е а д а м д а р болған- 
мен, оны кейін өңде п- жөнде уші , с а қ т а у ш ы — х ал ы к; сон- 
д ы қ т а н оның шын иесі — а в торы да х а л ы қ дейміз.
Ал ше шенд і к сөздерде, шешендер ж а й ы н д а ғ ы аң ыз
ә ң гі мел ерд е есімдері жиі а т а л а т ы н а д а м д а р д ы ң бәрі бір- 
дей автор емес, көпшілігі 
д ай ын н ү с қ а л а р д ы
ж а т т а п
о р ы н д а у ш ы л а р , қ а ж е т т і ж е р д е өңдеп, өзгертіп п ай да ла -
н у ш ы л а р деуге болады.
Ж е к е а д а м д а р бірде белгілі бір сөвдің авторы ретінде 
а та лс а , екінші ж е р де әдеби кейіпкер ретінде си па т та л а-
80

ды. Мы с а л ы , қ ы п ш а қ Ар ғ ынб а й шешен ма л мен б ас қ а 
тапшы, б ір а қ а у ы з д ығ а сөз, а я қ т ы ғ а ж о л бермейтін сөзге 
ұста шешен екен. Шеше нд і кемсітіп, ке_кетіп бір ж и ы н д а
Қ о ң ы р а т Ж а й ы м б а й д а т қ а б ыл ай депті:
— 
С өйле-сөйле, қ ұ л а ғ ы жоқ ш ү н а қ
биім, 
қүйрығы.
жок, ш о л а қ биім!
Сонда Арғ ынб ай шешен ай тқ а н екен:
— 
Ж а қ с ы айтасың, датқа! Ж ү й е л і сөз жүйесін табар,
жүйесіз сөз өз иесін табар. Сен м а л м ен б а с қ а мақтан-
дың. Б а й л ь іқ т үбі
— 
б а қ ы л , қ а з ы н а түбі
— 
а қ ы л. Атадан
алтау тусаң да бір ж а лғы з д ы қ бар. А с қ а тойған к е к ір е р
, 
б а сқа толған кетілер. Е ш к і егіз тауып, қ о й д а н көп б о л ­
мас, ит сегіз тауып, м а л д а н көп болм ас. К ү л а ғ ы м ш ү н а қ
б о лс а
— 
с ұ ң қ а р ш ы ғарм ы н, қ у й р ы ғ ы м
ш о л а қ б о лс а
— 
тұлпар ш ы ғарм ы н. Қ ү д а й д ы ң м а ға н б ерейін десе б а л а с ы
жоқ па, саған ж іберейін десе п әле сі жоқ па?!
Б ү л сөзді Ж а й ы н б а й д а т қ а мен Арғ ынб ай
ше ше н ні қ 
өздері айтты ма, о л а р д ы ң атынан б ас қ а біреулер шығар-
ды ма? — оны кесіп айту қиын. Б і р а қ бір нәрсені б ат ыл
айтуғ а болады: бұл д а бір кісінің сөзі емес, бірнеше кісі- 
нің өңдеуінен өткен, көппін деп м а қ т а н ғ а н ғ а ж а л ғ ы з д ы ң ,
б аймын деп м а қ т а н ғ а н ғ а ж а р л ы н ы ң берер о р т а қ ж а у а б ь к
Б ү л сөздің де әр к і мні ң атынан ай ты л ат ы н бірнеше нұсқа- 
сы бар.
Қ а з а қ т ы ң шешендері мен ше шенд і к 
өнеріне 
қ а з а қ
ауыз әдебиетін 
а л ғ а ш зерттеуші
ғ ал ь і мда р да н а з а р
а уд арғ а н. « Би л е р сотының ертеден келе ж а т қ а н халык,- 
т ы қ түрі» т у р ал ы айта келіп Ш. Уәл иха но в был ай дейді: 
«Би атағ ын беру қ а з а қ т а х а л ы қ т а р а пы н а н бір с а й л а у
а р қ ы л ы немесе х а л ы қ т ы билеп отырған үкі мет т а р а п ы н а н
бекіту а р қ ы л ы болған емес; тек сот ғ ү р ы п т а р ы н а әбден 
жетік, сонымен қ а т а р ті лге шешен қ а з а қ т а р
ғ ан а 
бұл 
қүрметті а т а қ қ а өз бетімен не болып отырған. М ұ нд а й 
би ата ғын алу үшін би б ола м деген казак, өзінің з а ң ісіне 
жетіктігі жә не ше шенді к ка бі леті бар екендігін х а л ы қ ал- 
д ын д а сан рет көрсетуге тиіс болған. Он д ай а д а м д а р д ы ң
а та ғы бүкіл қ а з а к д а л а с ы н а тез жа й ыл ып , о л а р д ы ң аты 
ж ү р т т ы ң бәріне мәлім болып отырған. Сонымен, бүл би 
деген а т а к келіп билік айтуға жә не т өре л і к сөз сөйлеуге 
патент с и яқ ты нәрсеге а й н а л ғ а н » 1.
Ш о к а н н ың бұл пікіріне қ а р а ғ а н д а , қ а з а қ қ а у ы м ы н д а
би ата ғ ын ал у үшін екі шарт: бірінші — әдет- ғүрып за- 
ңын же ті к білу, екінші — ше шенді к қа бі ле т і болу керек.

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: