Б. М. Кусманова Ж. Аймауытовтың шағын әҢгімелеріндегі («Әнші», «елес») етіс категориясының функционалдық Қызметі
жүктеу/скачать 0,51 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -с, -т, -л, -н
- -с (-ыс, -іс)
| Қазақ тілінде етіс категориясы, негізінен, морфологиялық тәсіл арқылы
жасалады. Әрбір етіс түрі арнайы аффикстермен сипатталады және барлық етістіктен етіс формасын жасауға болады. Алғашқы грамматикалардан бастап, 30-жылдарға дейінгі еңбектерде етіс түрліше бөлініп келді. Бұл категория 50-жылдардан бастап арнайы зерттеу нысанына алынып, ғылыми негізде қарастырыла бастады. Оған Н.А. Баскаковтың «Залоги каракалпакского языка» (1951), А. Қалыбаеваның «Қазақ тіліндегі етіс категориясы» (1951), өзбек тілінің етістері жөнінде С.А. Фердаустың, түркімен тілінің етіс категориясы туралы Б. Чарыяровтың диссертацияларын атауға болады.
Етіс қосымшалары түркологияда үш түрлі бағытта (сөз тудырушы, форма тудырушы, екі функциялы) зерттелгендігі байқалады. Өз зерттеуінде Н.А. Баскаков сөз тудырушы деп анықтаса, қазақ тіл білімінде етіс 23
категориясын арнайы қарастырған А.Қалыбаева сөз тудырушы қосымша деп қарастырады. Дегенмен, түркологияда етіс қосымшаларын форма тудырушы деп анықтаушылар саны өте көп. Олардың қатарында А. Щербак, Ф.А. Ганиев Б.А. Орузбаева, т.б. атауға болады. Қазақ тіл білімінде етісті Ы.Маманов грамматикалық категория ретінде қарап, етіс формаларын форма тудырушы қосымшалар қатарына қосады. Бірақ бұл қосымшалар туралы даулы пікір әлі күнге дейін жалғасып келеді. Етіс қосымшалары жалғану мүмкіндігі жоғары қосымшалардың қатарынан орын алады. Етіс жұрнақтарының сөзге жалғану жиілігіне 10 томдық түсіндірме сөздік бойынша статистикалық зерттеу жүргізген С. Мырзабеков сөздіктегі етіс формаларының саны 22 мыңнан асып кетеді. Бұл сөздіктегі барлық сөздің 33 пайызына тең деп көрсетеді. Етіс қосымшаларының сөзжасам мен формажасамға қатысын зерттеген А. Жаңабекова етістердің жоғарыда аталған ерекшеліктерін ескере келе, «етіс қосымшалары барлық кезде сөз тудыру қатарын құрай бермейді, тек объектілік- субъектілік қатынасты білдіріп, грамматикалық категория құрай алады» деген қорытынды шығарады. Ғалымның пікірінше, етіс категориялары белгілі бір етістік тобына түгелдей жалғанып, грамматикалық абстракция жасайды. Ал оның кейбір сөздердің құрамында келіп, лексикалық дербестікке жетуі етіс қосымшаларының сөзжасамдық қабілетінің емес, сөзжасамның семантикалық тәсілінің, яғни мағына дамуының нәтижесі деп, Ы. Маманов, С. Исаев пікірлерімен орайлас тұжырым жасайды [6]. Ы.Маманов қазақ тіліндегі салт, сабақты етістіктер мен етіс категориясын бір-бірімен тығыз байланыста қарастырады.
Өздік, өзгелік, ырықсыз етіс мағыналары салт, сабақты етістіктердің грамматикалық формаларынан туатын семантикалық ұғым деп түсіндіреді [13, 36 б.]. Қазақ тіл білімінде етіс құрылымдық аспектіден етістіктің грамматикалық категориясы ретінде қарастырылса, функционалды грамматикада етіс (залоговость) функционалды-семантикалық категория болып табылады. Функционалды-семантикалық категориялар көбінесе етістік категорияларына негізделгендігі байқалады. Мысалы, аспектуалдылық категориясы құрылымдық грамматикадағы – қимылдың өту сипаты (вид) категориясына, темпоралдылық – шақ категориясына, модалдылық – рай категориясына, персоналдылық –жақ категориясына негізделген. В.В. Радлов бастаған бір топ зерттеушілер етіс категориясын «сөз тудырушы жұрнақ» ретінде қарастырды. Сондықтан етіс жөнінде айтылған ғалымдардың пікірлерін саралай келіп, етіс көрсеткіштері екі түрлі тұрғыдан қарастырылды деуге болады: біріншіден, етістіктің өз алдына грамматикалық категориясы ретінде, екіншіден, сөзжасамдық қызметі жағынан. Бір топ зерттеушілер етістің грамматикалық категория сипаты басым десе, келесі бір 24
топ ғалымдар сөзжасамдық жағы басым дейді. Мәселен, А. Байтұрсынов етістің он түрін атап көрсетті, Н. Сауранбаев пен Ғ.Бегалиев етісті семантикалық категория ретінде қарастырып, сегіз түрін, С.Аманжолов үш түрін, А. Ысқақов бес түрін көрсетті. Қазіргі тілімізде қалыптасқан өздік, өзгелік, ортақ, ырықсыз түрлерін Ы. Маманов айтқан болатын. Етіс категориясы жайында жоғары оқу орындарына арналған оқу құралдары мен қазақ тілінің академиялық грамматикасында, соңғы шыққан «Қазақ граммматикасында» да (Астана -2002) арнайы сөз болады. Осы тақырып бойынша М. Қашқаридың сөздігін пайдалана отырып жазған А. Қалыбайқызының ғылыми зерттеу жұмысын, сондағы келелі ойларын атап өтуге болады. Етіс категориясын тарихи тұрғыдан зерттеп, құнды пікірлер айтқан М. Томанов пен М.Оразовтың еңбектеріне арнайы тоқталуға болады. М. Оразовтың еңбектеріне арнайы тоқталуға болады. М. Оразов «Етістік» атты еңбегінің бір бөлімін «Етіс қосымшаларына» арнаған. Ол бұл тақырып бойынша алғашқы пікірін ғалымдар тарапынан айтылып жүрген анықтамаларға талдау жасаудан бастайды. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін бір ауыз сөзге сыйдыру етіс категориясының табиғатын ашып көрсетер сөзсіз. М. Оразов осындай анықтамалардың біразына талдау жасай келе, өз тұжырымын ұсынады. Етіс қосымшаларының білдіретін мағыналарына қарайтын болсақ, біріншіден, барлық кезде де етіс қосымшалары объекті мен амал әрекеттің арасындағы қатынастарды білдіре бермейді. Екіншіден, етіс қосымшалары кез-келген етістіктерге қосыла бермейді. Тіпті бір етіс қосымшасы барлық етістік түбіріне қосыла бермейтіндігі қазір анықталынған. Үшіншіден, етіс қосымшасының түбір етістікке қосылуы салт және сабақтылықпен байланысты емес [7,12-13 Б.]. М. Оразовтың пікірі қазақ тілші-ғалымдарының етіс қосымшаларының салт, сабақты етістіктерге тікелей немесе қосалқы байланысы бар деген пікірлеріне қарата айтылған. М. Оразовтың пікіріне қосыла отырып, етістің салт, сабақты етістікпен байланысы барлығын жоққа шығаруға болмайды, ал мұндағы әңгіме – етіс қосымшалары арқылы салт, сабақты етістіктердің бірінен екіншісіне ауысып жататындығында болу керек. Салт, сабақты етістіктер мен етіс категорияларының семантикалық жағынан ұқсастықтары болғанмен, тұлғалық жағынан тікелей қатынасы жоқ. Себебі салт, сабақтылық мәнді етістіктер тікелей түбір қалпында тұрып, контекске байланысты беретін болса, ал етістің арнайы қосымшалары бар. Сондықтан етістіктің салт, сабақтылық мәні морфологиялық категория емес, семантикалық категория болып саналады. Ал етістің сөзжасамдық сипатын өз алдына салт, сабақтылыққа қатысты қарастырған дұрыс. Етіс қосымшалары тарихи тұрғыдан қазіргі түрлеріне қарағанда әлдеқайда көп болған және олардың сөзжасамдық қызметін де жоққа шығаруға болмайды. Қазіргі тілімізде қолданыста бар туынды түбір етістіктер мен етістіктерден жасалынған есім сөздердің құрамынан да етіс көрсеткіштерін аңғаруға болады. 25
Себебі түркологияда етіс қосымшалары сөз жасаушы жұрнақтар мен сөз түрлендіруші жұрнақтарға қаншалықты қатысты деген сұраққа жауап беруге әлі күнге дейін ғалымдарымыз талпынып келеді. Біз етіс көрсеткіштерін сөз тудырушы жұрнақтардың қатарына қоспағанмен, тарихи тұрғыдан етіс қосымшаларының қазір түбір деп ұғынылатын сөздердің құрамында сақталып қалғандығын мойындаймыз. Мысалы, түй, түйін (зат есім, етістік), түйіншек сөздерінің мағыналарынан жаңа сөз жасалынбады дей алмаймыз. Түй, түйін (өздік етіс) дегенде ешқандай жаңа мағына туған жоқ, бір ғана іс-қимылды білдіріп тұр. Ал түйін сөзі бір нәрсенің шиеленіп байланған жері немесе қорытынды, байлам, шешім, сондай-ақ өсімдіктің алғашқы байланған жеміс түйнегі сияқты мағыналарды білдіреді. Түй етістігінен жасалынған түйін зат есімі жаңа лексикалық мағына тудырып тұр. Түйін сөзінің лексикалық мағынасы жағынан жіктелуі көне дәуірлерден бастады. М. Қашқари сөздігінде мынадай сөйлем кездеседі. Ол тугун тугунді - ол
сөзбен төркіндес түй сөзі Орхон-Енисей ескерткіштерінің тілінде кездеседі. Аталмыш ғылыми пікірлерді меңгере келе, ғалым А.С. Аманжоловтың етіс жайлы ғылыми көзқарасына тоқтауды жөн көрдік. Бастысы: ғалым етісті көне категория екендігін нақтылай отырып, қазіргі тіл білімі грамматикасында қалыптасқан етістің төрт түрін (ырықсыз, ортақ, өзелік, өздік) Орхон-Енисей көне жазбаларында болғандығын дәлелдей келе, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. Осыған орай, біз етісті етістікке тән категория екендігін баса айта отырып, оны етістіктің негізгі категориясы есебінде қарастыруымыз қажет. Тілші ғалымдардың етіс жайлы пікірлерімен таныса отырып, бұл тақырыптың толық ашылмаған жақтарымен қатар, қандай да тіл болсын, әр тілде өзіндік ерекшеліктері бар екендігін мойындауға келеді. А.С. Аманжолов етісті тарихи тұрғыдан қарастырып, етістердің ескерткіш тілдеріндегі көріністерін сипаттап берді. Ғалымның қорытынды пікірі бойынша, ескерткіш мәтініндегі етіс мағыналары қазіргі күйіндегі етіс мағынасымен сәйкес болып келеді, бірақ морфологиялық тұрғыдан қарағанда, етіс жұрнақтарының өзгешеліктері мен ерекшеліктерінің болғандығы кеңейтілген зерттеу аясында айқындала түседі. Бұл жерде зерттеуші-ғалым тілдің тарихи тұрғыдан дамуына байланысты көптеген жұрнақтар түсіп қалып, сақталғандары қазіргі тіл грамматикасында орнығып, көрініс тапқанын дәлелдеп көрсете білген. Осындай өзгерістерді ғалым А.С. Аманжолов өзінің «Көне түркі ескерткіштер тіліндегі етістіктің меңгеруі» атты еңбегінде нақты көрсетуге тырысып, етістің қазіргі кездегі даму жолында екендігін баса айтады. Қазақ тіліндегі етіс категориясының қалыптасу тарихын сөз еткенде, бұл категорияның түрік тілдерде, соның ішінде, қазақ тілінде, терең зерттелу тарихы бар екендігін айқын көрінеді. Сөйтіп, түрік тілдері жөнінде және етіс туралы пікір айтқан алғашқы ғалым М.А. Қазембек болса, одан кейін етіске қатысты еңбектердің бірі – М. Терентьевтың 1875 жылы шыққан шағын кітабы 26
мен 1869 жылы Қазан қаласында жарық көрген «Алтай тілінің грамматикасы» еді. Етісті «вид» катетегориясымен ұштастырып қарастыруды ең бірінші А. Архангельский көрсетсе, зерттеуші А. Харисовтың 1944 жылы Уфада басылып шыққан еңбегінде етіс жұрнақтарын бір түрге жатқызып, біржақты пікір айтқаны мәлім. Түркі тілдерінің, соның ішінде, қазақ тілінің, етіс категориясын сөз еткенде, оның морфологиялық белгілерін көрсетіп, «етіс» деген ұғымды дұрыс қолданып, етісті төрт түрге бөліп қарағандар: П.М. Мелиоранский мен А.К. Боровков. Профессор С.А. Аманжолов етісті үш түрге бөліп қарап, етіс категориясына енетін өздік етіс пен етістіктің өсіңкі, дүркінді сияқты «вид» мағынасы бар түрлерін рай категориясына жатқызған. Белсенді түрде қолданыс тапқан етістіктің негізгі түріне ырықсыз, өздік, өзгелік ортақ етістер жасайтын қосымшалар болады екендігі ашық көрсетеді. Осындай сөз тудырушы қосымшалар етістіктің жай негізгі түріне немесе күрделі есім сөзден пайда болған түрлеріне де жалғана береді, мысалы: алдыр,
тіліндегі етіс формаларын айқындайтын түрлерін жасайды. Бір етістік түбіріне бірнеше сөз тудыратын әртүрлі етістердің қосымшалары жалғана береді, сонымен, біркелкі түрде өзгелік – ортақ пен ырықсыз – өзгелік етістер қосымшалары тізбектеліп жалғана береді: соғыштыр (қазақшасы - соғыстыр)
қана етістіктің болымды түріне қосылады, ал болымсыз түрінде болымсыз шылаулар етіс қосымшаларынан кейін қосылатындығын айтпасқа болмайды, мысалы: коргуспе-көрсетпе. Өздік ырықсыз түрін алар болсақ, олардың етістік түбіріне, қазақ тіліндегідей, дауысты дыбыстардан кейін -л; дауыссыз дыбыстардан -ыл, - ил және де –и дауысты; -ын, ин дауыссыз дыбыстардан соң жалғанатын жұрнақтар арқылы әртүрлі мағына беретіндігі айқындалады, бұлардың мағыналары: біріншіден, қимыл-әрекетке шалдыққанын, өзіне арнайы жасаған қимыл-әрекетті көрсететін етістіктер, мысалы: айдыл-айтылған («айт» түрінен), табыл-табыл (табылған, тап), кезил-кесіл («кес»түрінен). Кейбір ауызекі сөйлеу сәттерде ырықсыз етістің қос жұрнақтары да жалғана беретіндігін, мына мысалдар арқылы көруге болады: ачылыл-ашылып,
жұрнағы, дауыссызға аяқталса, -иш, -ыш жұрнақтары жалғану арқылы жасала отырып, бірнеше мағына береді, олар жалпы белгіленген ағым мен уақытта бір адамның екінші адамға көмекші ретінде болып, бірігіп істелінетін қимыл- әрекетті көрсететіндігі, мәселен: дьугуруш-бірге жүгіру, жүгіріс, екінші жағынан, бірге қатысушылық мағынада жұмсалады: согуш-соғыс, тартыш- тартыс (тарт-тарт). Ы. Маманов зерттеулерінде етіс, негізінен, объектілік, субъектілік және көпмағыналық қатынастармен сипатталады. Етіс категориясын функционалды грамматика тұрғысынан зерттеу болашақтағы іс деп білеміз. 27
Етіс – қимылдың іс- орындаушыға қимыл иесімен тура істелетін істің қатысын білдіру үшін, етістіктен етістік тудыратын жұрнақтар арқылы жасалатын етістіктің түрі. Яғни, етістіктен етістік тударатын жұрнақтардың жүйесі етістер я етіс категориясы деп аталады. Мысалы: Ол жуынды. Ол баласына кітап оқытты.
Етістер жинақтарының түрлеріне қарай бес түрге бөлінеді. 1. Негізгі етіс - өзге етіс формаларына негіз болатын форма. Негізгі етістің арнаулы жалғаулары болмайды. Оған түбір я туынды етістерінде күрделі етістерінде негіздері жатады. Мысалы: бар, кел, сөйле, қуан, шөлде, ақта,
2. Өздік етістік - қимылдың іс-әрекет орындаушысынан, іс иесіне тікелей қатыстылығын білдіріп, әдетте сабақты етістіктерден –ін, -ың, -н жұрнағы жалғану арқылы жасалатын етістіктің түрі. Мысалы: Таң атқанша тарандық. (Махамбет). Қимыл сол іс иесіне бағытталғандығын білдіріп тұр. 3. Өзгелік етіс-қимылдың іс-әрекеттің сөйлемдегі іс иесі тікелей өзі емес, екінші басқа субъекет, қимылды орындаушы арқылы істелінетінін білдіріп, мына жұрнақтар арқылы жасалынып тұр: - ғыз, -гіз, -қыз, -кіз: отыр-ғыз, кір- гіз; -дыр, - дір, - тыр, -тір, -ыр, -р: сал-дыр, сен-дір, тік-тір; -т: жаса-т, сөйле- т. Іс-әрекетті біреу арқылы істеп отыр. 4. Ырықсыз етіс - іс-әрекеттің атқарушысы, қимыл иесі арнайы айтылмай, қимыл өздігінен істелгендігі көрінеді. Мына жұрнақтар арқылы жасалады: -ыл, - іл, - л, -ын, -ін, -н: айт-ыл-ды, уәде бер-іл-ді, шарт жаса-л-ды, үй таза-ла-н- ды. 5.Ортақ етіс –қимыл іс-әрекеттің иесі орныдаушысы біреу емес, бірнешеу болып, -ыс, -іс, -с жұрнақтары арқылы негізгі етіс формасынан жасалатын етіс. Мысалы: айтыс, әкеліс, апарыс, артыс, көріс, келіс, қарас, таныс, көмек көрсетіс, іздеу салыс, ат салыс және т.б. Омар мен Оспан хат жаз-ыс-ты. Ол бізге үй сал-ыс-ты. Етіс жұрнақтары кейде бірінің үстіне бірі қабаттасып та беріледі: сөйле-с- іл-ді, жүр-гіз-іл-ді, айт-ыс-тыр-ды. - ла+ с формаларының біріккен құранды – лас (-лес,-дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктер ортақ етіс мағынасын білдіреді. Мысалы: ақыл-дас, араз-дас, мұң-дас, пікір-лес және т.б. Етіс (етіс категориясы) деп амалдың (істің) субъекті мен объектіге қатысын, сондай-ақ, керісінше субъекті мен объектінің амалға (іске) қатысын білдіретін формалардың жүйесін айтамыз. Етістер - етістіктен етістік тудыратын, өздерінше морфологиялық және
синтаксистік сипаттары басқашалау болып келетін, бір алуан жұрнақтардың жүйесі. Етістерді етістіктің өзге категорияларынан ерекшелендіріп тұратын сипаттары мынадай 1. Ол онан жөн сұрады; 2.
3.
4.
5.
28
Сөйлемдердегі етістіктерін (сұра, сұрас, сұрат, сұрал,сұран) бір-бірімен салыстырғанда, олар бір түбірден өрбіген түбірлес негіздер екені айқындалады. Осы бес түрлі негіздің соңғы төртеуі сұра түбірінен тиісті жұрнақтар арқылы (-с, -т, -л, -н) туып, бір-бірінен ерекшеленіп тұр; осы формаларына қарай (түпкі лексикалық мағынасы бір бола тұрса да), олардың семантикалық мәндерінде де бір-бірінен айырмашылық бар. Сондай-ақ: тасы, тасыс, тасыт, тасыл, тасын;
тәрізді түбірлес етістіктерден де осы жүйе аңғарылады. Етістер жұрнақтарының түрлеріне, мағыналары мен қызметтеріне қарай, төмендегідей бес түрге бөлінеді: 1. негізгі етіс; 2. ортақ етіс -с (-ыс, -іс); 3. өзгелік етіс -т; -тыр (-тір, -дыр, -дір); 4. ырықсыз етіс -ыл (-іл, л); 5. өздік етіс -ын (-ін, -н). Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: сөйлем құрамының пассив (ырықсыз) етіс категориясының семантикалық анықтамасына – субъектінің қимылға қатыстығы жатса, синтаксистік түріне – етістік баяндауышының бастауышқа қатыстығы жатады. Бұл анықтамалардың басты айырмашылығы – объект күйіндегі толықтауыштың болуында жатыр. Осындай жағдайда, етіс категориясының семантикалық анықтамасы - етісті қимылдың субъект пен объектіге, ал синтаксистік - сөйлемдегі етістік баяндауышының бастауыш пен толықтауышқа қатынасы ретінде қарастырылады. Пассив (ырықсыз) етісі екі деңгейлі грамматикалық категория сияқты болып қарастырылады. Етісті тереңірек зерттегенде, етістік морфологиясы мен семантикасында қимылдың субъектіге қатыстығы көрініс табады. Бұл деңгей – «диатеза» деп аталады.
Етісті сыртқы жағынан, қарастырғанда, сөйлем ішіндегі етістік - баяндауышының бастауышқа қатыстығы сипатталып, тар мәнінде, «етіс» деп атайды. Пассив (ырықсыз) етіс категориясы активтің өзгеруін көрсетеді, яғни негізгі мен туынды болып қаралатын, актив құрылымдарын тиісті пассив құрылымдарына ауыстыруы. Пассив (ырықсыз) етіс – субъекті-объектілік қатынастарды көрсететін, лексика-грамматикалық категория ретінде сипатталады. Етіс қазақ тілі грамматикасында етіс категориясы ретінде анықталып, сөйлем құрамында етістік басты рөл атқарумен қатар, сөйлемнің шыңы мен тірек сөзі ретінде қабылданады. Пассив (ырықсыз) етіс етістіктің сөз өзгерту категориясы болса, ал категориялық есебіндегі етіс мағынасы етістіктің формасы мен қайшылығының формальдық қатарына сүйенеді. Тіл білімінде ырықсыз етіс түрі барлық түркі тілдес, якут тілінен басқа, халықтарының тілінде бар екендігі айтылады. 29
Негізінен, сөзжасамдық құрылымы бойынша, біртүбірлес етістіктерден, мысалы, әртүрлі мағынада тұрған: «жоғал» - «жойылу, жоғалып кету» мен «жойып тастау, қырып кету», немесе «түзіл» - «бір нәрсені түзету», «өз-өзін дұрыс жолға салып, түзеу» сияқты қимылды білдіретін сабақты етістіктердің көңіл-күй мағынасындағы салт етістіктерге ауысқандығын байқаймыз. Сонымен, ырықсыз етіс тұлғасы, көбінде, негізгі етіске қарама-қарсы болып келеді. Осыған байланысты, сабақтылық пен салт ұғымдары, белсенді қимылды білдіретін етістіктердің көңіл-күй мәніндегі етістіктерге қарама-қайшылық орын алады. Тіл білімінде ырықсыз етістің пассив ұғымының иегері болуымен байланысты, бұл етіс түріне белгілі тілші-ғалымдар: Ш. Бектұров пен М. Серғалиев берген анықтамасын келтіруге тура келеді. «Істің кімнің істегендігі көрсетілмей, не істелгендігі көрсетілген етістіктің түрі ырықсыз етіс деп аталады», - деген [3, 111 б.]. Ырықсыз етіс қызметінде сөйлем бастауышы іс-әрекет жасаушысы болмай, тек қана оған бағытталған, объект күйіндегі, қимыл иегері болып, көрінеді. Мысалы: киім жыртылды, тас жарылды және т.б. Бұл сөйлем мағыналарының жалпы ерекшеліктерінің бірі – қимыл-әрекет, істің иегерісіз, өзбетінше, жасалып жатқанында жатыр. Ырықсыз етістің –ыл, -іл, -л жұрнақтары (шымылдық ілінді), кейде –ын, -ін, -н (көше тазаланды) жұрнақтары арқылы сабақты етістіктен ғана жасалатындығын білеміз.Сондай-ақ ырықсыз етіс жұрнақтарының сөйлем ішіндегі жақсыз қимылды, мысалы: «ашылды», «жарылды», «жыртылды», көрсетумен қатар, белсенді іс-әрекет білдіретін етістіктерді, ырықсыз етіс табиғатына жақын көңіл-күй етістіктерге айналдыру қызметі айқын көрініс табады. Кейде белсенді қимылды білдіргенде, сол әрекеттің иегері көрінбей, бар болуы тек логикалық ойға тіреледі. Бұндай жағдайда, ырықсыз етіс табиғатының мынадай ерекшеліктері бірден көзге түсуі мүмкін. Етістің сөйлемде атқаратын қызметтік ерекшеліктерін бірден, Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романынан үзінділер келтіру арқылы байқауға болады. Мысалы: «Бір мезгілде орман жақтан бір үрейлі дауыс шыққан секілденді» [4, 179 б.]. «Бірақ дыбыс білінбейді» [4, 179 б.].
«Ұлыған дауыс анық толастап бара жатады да, тағы да естіледі» [4, 179 б.]. «Алты от Ақбілекке алпыс оттай көрінді» [4, 180 б.]. Көркем шығармадағы сөйлемдерді талдап қарасақ, бұл сөйлемдер арқылы жеткізіліп отырған оқиғаның жағдаятына қарай, етіс формасындағы етістікпен беріліп тұрған қимыл, өзбетінше, өтіп жатқан әрекет амалына ұқсайды. Тіл білімінде бұндай қимыл медиопассив формасына тән болып, іс жасаушы анық көрініс таппай, оның барына логикалық оймен жетеміз, мұнда медиопассив ағысынан пассивке ауысу құбылысы байқалса, нақты ырықсыз етіс сөйлемдерінде медиопассивке нағыз іс-әрекет жасаушымен өтетін қимыл қарама-қайшылыққа келеді. Ырықсыз етісте -ыл, -іл, -л жұрнақтарымен кең таралған, кейбір етістіктер түрі, мысалы: «ашылу, басталу, бұзылу, үзілу» субъектімен мүлдем байланыспай, көрсететін қимылда субъектісі орын алмайды, олардың қатысуымен жасалған сөйлемде қимыл-әрекет өзінен-өзі өтетін құбылыс 30
ретінде қабылданады, мысалы: «аспан ашылды», «ел бұзылды», «жол екі жаққа бөлінді» және т.б. Жоғарыдағы баяндауларды жинақтай келгенде, төмендегідей қорытындылар жасауға болады: пассивтің субъектісіз құрылымдары негізгі диатеза бола тұра, қазіргі қазақ тілінде ырықсыз етіс жасауда нақты орныққан. Олар сөйлеу тілінің ауызша, жазбаша түрінің барлық жанрларына тән болып келеді. Осыған байланысты, субъектісіз ырықсыз етіс семантикалық жағымен, етістің негізі ретінде медиопассивке жақынырақ болып, өзінің тамырымен тілдің терең тарихи дамуымен ұштасады.
жүктеу/скачать 0,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|