Б. С. Исмакова, М. А. Умирбекова
БАЯНДАМАНЫ КӨПШІЛІК АЛДЫНДА АЙТУҒА ДАЙЫНДАУ
жүктеу/скачать 1,16 Mb. Pdf көрінісі
|
Ismakova i dr
| 5 БАЯНДАМАНЫ КӨПШІЛІК АЛДЫНДА АЙТУҒА ДАЙЫНДАУ
5.1 Ауызша ғылыми байланыс Қолдану саласы бойынша академиялық жақсы сөйлеудің үш түрі бар: іс жүзінде академиялық (ғалымдар арасында), университет және мектеп. Өз кезегінде академиялық жақсы сөйлеу сөз сөйлеудің келесі жанрларын қамтиды: лекция, ғылыми баяндама, ғылыми хабар, ғылыми шолу, пікірталастағы сөз (дебаттық монолог, диалог, поли-лог). Ауызша ғылыми сөйлеу ауызекі сөйлеудің кейбір ерекшеліктеріне ие болады. Оларда қайталау, үзіліс, жай сөйлемдер басымырақ болып келеді. Әдетте, кез келген сөйлеу үш бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды. Сөйлеудің әрбір бөлігінің өз мақсаты бар. Қатысудың мақсаттары: - қызығушылықты ояту, аудиторияның назарын аудару; - аудиториямен байланыс орнату; - аудиторияны сөйлеуді қабылдауға дайындау. Сөйлеудің негізгі бөлімінің мақсаттары: - жалпы ережелерді тұжырымдау; - студенттерге жаңа ақпаратты хабарлау; - алға қойылған ережелерді дәйекті түрде түсіндіру; - қойылған ережелердің дұрыстығын дәлелдеу; - аудиторияны қажетті қорытындыға жетелеу. Қорытындының мақсаттары: - айтылғандарды қорытындылау, қорытынды жасау; - сөйлеуге қызығушылығын арттыру; - сөйлеуден алған әсерін күшейту. Сөйлеудің негізгі бөлігін жазған кезде жұмыс жоспарын жасау керек, онда негізгі мәселелерді, яғни мәтіннің құрамын көрсету ретін анықтау қажет. Композицияға қойылатын негізгі талап–материалды баяндаудағы логикалық жүйелілік пен үйлесімділік. Материалды сөйлеудің негізгі идеясын ашуға көмектесетіндей етіп орналастыру маңызды. Сөйлеудің жұмыс жоспарын құру кезінде екі нұсқа болуы мүмкін: біріншісі, егер сөз кез келген бір мақаланы, кітапты және т.б. қайта баяндалатын болса, түпнұсқа мәтіннің құрамын сақтау; екіншісі–сөздің мақсатына, алдында сөйлейтін аудиторияға, сөйлеу ұзақтығына және басқа да факторларға сәйкес материалды беру әдісін таңдау арқылы түпнұсқа мәтіннің (мәтіндердің) құрамын өзгерту болып табылады. Сөздің негізгі бөлігінде материалды көрсетудің бірнеше жолдары бар: 1. Индуктивті әдіс–материалды жекеден жалпыға қарай беру. 2. Дедуктивті әдіс–материалды жалпыдан жекеге (дипломдық жұмы- стан оның дәлеліне дейін) баяндау. 55 3. Аналогия әдісі–жекеден жекеге көрсету (әртүрлі құбылыстарды, оқиғаларды, фактілерді салыстыру, пайымдау немесе белгіліге ұқсастық арқылы сипаттау негізінде белгіден жаңаға көшу). 4. Қадамдық әдіс–алдыңғы тақырыпқа қайта оралмай, бір тақырыпты бірінен соң бірін баяндау. 5. Тарихи әдіс–материалды хронологиялық ретпен беру (сатылы әдістің бір түрі). 6. Концентрлік әдіс–материалды негізгі мәселенің төңірегінде орнала- стыру, орталық мәселені жалпы қарастырудан оны нақтырақ қарастыруға көшу. Бір сөзде материалды берудің әртүрлі тәсілдерін қолдану негізгі бөлімнің құрылымын ерекше, стандартты емес етуге мүмкіндік береді. Көпшілік алдында сөйлеудің тиімділігінің ең маңызды сапасы оның жүйелілігі мен дәлелділігі болып табылады. Дәлелдеудің логикалық заңдылықтарын меңгеру қажет; бұл заңдар ұғымдарды сөзбен анықтауға, логикалық қорытындыларға, полемика процесінде өз көзқарасын дәлелде- уге қолданылады. Сөйлеушінің сөзі неғұрлым сенімді болса, тыңдаушы- лардың қабылдауы соғұрлым нәтижелі болады, тыңдалған ақпараттың сенімділігіне деген сенім артады. Логикалық ойлайтын адам логикалық ойын анық сөйлейді деп жалпы қабылданған. Сондықтан сөйлеушінің негізгі міндеті, тіпті сөзге дайындалу барысында да өз сөзінің қисынды- лығын, тұжырымдары мен жалпылауларын дәлелдеуді ұсақ-түйекке дейін ой елегінен өткізу болып табылады. Дәлелдемелердің логикалық схемасы көбінесе үш элементтен тұрады: тезис, дәлелдер (себептер) және дәлелдеу немесе теріске шығару әдісі. Ло- гикалық дұрыс, дәлелді негіздеу барысында тұжырымдардың анықтығы, жүйелілігі мен негізділігі сөзсіз жүзеге асады. Тезис - бұл сөйлеуші дәлелдеуге тырысатын бастапқы ұстаным. Тезистің ақиқаттығына баяндамашының өзі сенімді болуы ерекше маңы- зды екенін атап өткен жөн. Керісінше, егер тезистің ақиқаты баяндамашы үшін күмәнді болса, онда басқалар үшін тезистің нанымды болуы екіталай. Тезисті құрастырған кезде оның нақты болуы, қарама-қайшылықтар бол- мауы керек екенін есте ұстаған жөн. Тезистің анық еместігі немесе оны ауыстыру тәжірибесі жеткіліксіз сөйлеушінің сөйлеуіндегі ең типтік қате- лер болып табылады. Дәлелдеудің сәттілігі келесі ережелерге байланысты: 1) тезисте нақты пайымдау болуы керек; 2) тезис бірдей, яғни бүкіл дәлелдеудің бойына бірдей болып қалуы керек; 3) тезисте логикалық қайшылық болмауы керек; 4) тезис осы мәселе бойынша бұрын айтылған пайымдауларға логика- лық қайшы келмеуі керек; 5) тезис фактілермен дәлелденуі тиіс; 56 6) тезис дәлелдеуді қажет етпейтіндіктен айқын пайымдау болмауы керек; 7) тезис дәлелдеудің бүкіл барысын анықтауы тиіс Нәтижесінде дәлелденетін нәрсе дәлелдеуді талап ететін нәрсе болды. жүктеу/скачать 1,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|