Баданбекқызы Зәуре Ші 5 8 І х а и ? л Б 44 Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі зәуре Баданбекқызы

Қазақ  тілінде  сын  есім  а н ы қ т а у ы ш   қызметінен  басқа  да  синтаксистік 
қызметтер  атқарады.  Сын  есімдер  заттанған  кезде  табыс,  барыс,  жатыс, 
шығыс,  көмектес  септіктерінің  бірінде  келіп,  т о л ы қ т а у ы ш   қызметін 
атқарады.  Мысалы, 
Ж ақсыга сұқтан,  ж аманнан сақтан.
Сын  есім  сөйлемдегі  етістіктің  алдында  тұрып,  қимыл-әрекеттің  сынын 
білдіріп,  п ы сы қ тау ы ш   болады.  Мысалы, 
Мына хаттан  ана  көңілінің  алаңы 
анық білінеді.
Заттанған  сын  есім  атау  септігінде  тұрып  бастауы ш   болады.  Мысалы, 
Ж ақсылар байқап сөйлер,  білімсіздер  шайқап сөйлер.
Сын есім жіктік тұлғада тұрып, сөйлемнің баяндауышы да болады.  Мыса- 
лы, 
Үйдің  іші мұнтаздай тап-таза.
А ғы л ш ы н  және  қ а з а қ  тілдерінде сы н  есімдерді
сы зба а р қ ы л ы   көрейік:
64

Ехегсізез 
(Жаттығулар)
3.1. 
Ғіпсі  апіопуш&  Ггош  В. 
(В  бағанасынан  сын  есімдердін карсы  мағына 
сын табыңыз).
А
В
Соод
З т а іі
Ғазі
Ехрепзіуе
Іпіегез1іп§
Ғгіепсііу
ОИ
Р и іеі
ЗаГе
Сіеап
Неаііһу
Вогіп§
Оігіу
Ві§
Зіош
Сһеар
Оап§егоиз
Моёегп
51ото
Ш һеаііһу
ІІпГгіеткіІу
Ыоізу
3.2.  ^Үгііе  (һе  сош рагаііуе  ап<1  зирегіаііүе  Ғогш§  оГ айіесііуех.  (Берілген 
сын есімдердің шырай түрлерін жазыңыз).
Таіі,  Ьгауе,  сһеар,  сіеап,  іпіегез(іп§,  Ьогіп§,  шаггп,  зһогі,  Іоп§,  гісһ,  Гаі,  §оо<і, 
оій,  зшаіі,  Газі,  ехрепзіуе, 
з
1
о
\
ү
,  сіігіу,  роог,  Ьі§, уоип§,  Ьасі,  1аг§е,  \уісіе,  Іііііе,  Гаг, 
зеуеге,  зіпсеге,  зігпріе,  гіре,  һоі,  іһіп,  §ау, асііуе, сошГогіаЫе.
3.3.  Ш е  іһе  \уоггіз  іп  Ьгаскеіз  іо  сошріеіе  а  со тр агаііү е  Гогт.  Ше 
(һап 
\үһеге  песеззагу.  (Керегіне  қарай 
іһап
  сөзін  қойып,  сөйлемнің  сын  есім  шы- 
райларын жазыңыз).
a) Тһіз  Іеззоа із  ...  іһе  Іазі опе.  (ёіГйсиІі)
b
) Ассотшөйаііоп іп  АІшаіу із  ...  іп оіһег соипігіез.  (ехрепзіуе)
c) Тһеіг Яаі  із  ...  т іп е .  (Іаг§е)
й)
 Сотриіегз аге  ...  пошайауз.  (сотріісаіесі)
е) Тһеу аге Ье§іппіп§ іо  Гееі  ...  аЬоиі іһе гезиііз.  (һореГиІ)
Г) Тһе Зоигпеу із  ...  \үе іһои§һі.  (1оп§)
§) І1’з  ...  һеге іп Азіапа.  (һоі)
һ) Не’з  ...  һіз Ьгоіһегз. (іта§іш ііүе)
і) Му тоіһег із  ...  зһе \уаз 
і\уо 
уеагз  а§о.  (һеаііһу)
])  5һе еаіз а Іоі -  зһе’з §еі1іп§  ...  апсі. . . .  (Гаі) 
к) Тһеіг е х а т з ігеге  ...  іһеу һасі іһои§һі. (Ьасі)
1) Тһіз  ипіуегзііу із  ...  оигз.  (оісі-іазһіопесі) 
т )  Тһе гезіаигапі із  ...  іһе саГе.  (ехрепзіуе)
і
65

3.4.  С о т р іе іе   іһе  $еп!епсе$.  Ш е  $ирегІаііүе  + 
іп
 
ог 
о/,  (Іп
  мен 
о /
 сөздерін 
керегіне қарай  қойып,  сөйлемдерді салыстырмалы  шырай түрінде жазыңыз).
a)  Тһеу сІіёпЧ апзшег  ...  циезііопз.  (сІіШсиИ)
b
)  Кагакһзіап һоіеі  із  ...  Кагакһ$Іап.(Ьі§ ЬиіМіп§)
c)  \¥е Іһіпк  Заиіе із  ...  Іһе  Гатііу.  (§оосі $іп§ег) 
сі)  \¥е Ь ои §һі...  іһе зһор.  (ехрепзіүе йошегз)
е)  Іі’§  ...  \уе’уе еуег зееп.  (Ьаё й іт )
0   Заиіеі із  ...  аіі  іһе т е т Ь е г з .  (іпіе11і§епі)
§) 2һаппа і$  ...  іһе $сһоо1.  (сагеіиі  іеасһег) 
һ)  Іі \үаз  ...  \¥е һасі еуег геасі.  (іпіегезііпз Ьоок) 
і)  5һе’$  ...  аіі  іһе а$$і$іапі$.  (һеіріиіі)
І) Тһі$  і$  ...  һеге.  (сотГогіаЫе $оГа)
3.5.
  Ке\угйе  еасһ  $епіепсе,  Ье§іппіп§  а$  $һо\\п.  Во  поі  сһап§е  *һе  т е а -
піп§.  (Үлгідегідей  сөйлемдер  кұрастырыңыздар.  Сөйлем  магынасын  өзгерт- 
пеңіздер).
a)  1$  іһі$ іһе  Ьезі Ьоок уои сап оГГег?
С агіі уои  о //ег а Ьеііег Ьоок?
b
)  А11  оіһег ге$іаигапі$ аге  Гигіһег а\уау.
ТҺІ5 гезіаигапі..........................
c)  Тһеу сіісіп і аггіүе а$ еагіу а$ іһеу ехресіесі.
Тһеу аггіуесі.......................
сі)  I  һауе а $і$іег шһо і$  оіёег іһап  т е .
I һаүе а п ........................... .. 
> - 
* 
/
е)  А гтап  апсі А1та$ аге \Үогкіп§ іоо $1о\ҮІу.
Тһеу'11 һауе  і о ........................ 
;  /
Г)  А$еГ$ \¥огк і$  1е$$ сагеГііІ іһап ЬеГоге.
А$е1  һа$ Ьееп \^огкіп§............................ 
I  
Н  
г -
§)  Аісіапа  іһои§һі іһе йг$і рагі оГ іһе ріау \үа$ т о г е   іпіеге$ііп§.
Аісіапа <іісіп'1 іһіпк іһе зесопсі...................................
һ)  Тһеге агепі апу Ьи$е$ еагііегіһап іһі$ опе.
Тһі$  і$ і һ е ............................
3.6. 
С отріеіе  еасһ  $епіепсе  и ііһ   іһе  т о $ і $иііаЫе \¥огй  ог  рһга$е. 
(Тиісті 
сөздер  мен сөз тіркестерін таңдап, сөйлем құрастырыңыздар).
a)  Тһі$  ехегсі$е \
үі
11  §іуе  іһ е т   ...С ....  ргасіісе.
А)  а  Іоі  В)  Гагіһег  С)  ти сһ   т о ге   Э) а$ Ьеііег 
Е)  1е$$ гпоге
b
)  \Уе'уе Ьееп Гее1іп§  ......... іігесі  Іаіеіу,  то іһ ег .
А)  т о ге  апсі  т о ге   В)  $исһ а  С)  т и с һ   О) іһе т о $ і  Е) то ге
c)  Ьаііа һа$  пеуег ошпесі........... іпсіерепсіепі <1о§ а$ іһі$ опе.
А)  а$ т и с һ  а$ В)  а т о г е  іһап С)  $исһ ап  Э)  а $о  Е)  а $ ....... а$
сі)  5аи1е сап і $іапсі  іһі$ шеаіһег.  Іі'$ § е іііп § ..............
А)  то ге  апсі то ге  В) соМе$і апсі со1сіе$і С)  һоііе$і апсі һоііе$і
О) һоііег апсі  һоііег  Е) Ье$і апсі Ье$і
66

е)  Тһеу геаііу  Іһіпк Іһаі ар
0
І
08
І
2
Іп§ і з .......Һе сап <1о.
А) аз &г аз  Вда ІШ е  С) поі аз гписһ аз  Э) Іһе  Іеазі  Е) іһе шозі
Г)  Тһе шоге  I  дүаіег Іһіз ріапі, І һ е ........
Й 
і¥ІІ1  §
го
\
ү
 .
А) Ье§1 
В)  Іаіі  С)  дуеиег  Б)  Іаііег  Е)  Газіег
3.7.  Р иі  опе  зикаЫе  \
үогсі
 
іп
  еасһ  §расе,  Ье§іппіп§  \укһ  іһе  Іеііег  £Іүеп. 
(Берілген эріпті  пайдаланып,  бос орынға керекті  сөзді  қойыңыз).
a)  Агзеп һаз §о* оуег іһе  и>..... о£ Іһіз соЙ (
луогзі
).
b
)  1  һасі іо л^аіі  а / . ......Іһгее  топ іһз ЬеҒоге  I  §оІ т у  рготоііоп.
c)  Не'с1 Ғееі а Іоі 
һ
......іПіе Іеі из һеір.
сі)  ІГз 39  с1е§геез іоёау! 
11
 т и з і Ье іһе /і....... сіау зо Ғаг іһіз топіһ.
е)  I  һауе зіпкіп§ 
й
..... іпіо іһе 
АсЬі
 
Іаіеіу.
1)  Із тоіһег Гее1іп§  апу 
Іосіау?
2
)
 
^ е  аіі а*е а Іоі, Ьиі Ьіга аіе іһе 
т ...
  . 
һ)  2һапе1 луоге һег 
Ь...
  сігезз Іо Іһіз рагіу,
3.8. Ке^үгііе еасһ  зепіепсе,  Ье§іппіп§ аз 
з
Һ
олүп
.  Б о   поі сһап§е іһе  т е а п іп д . 
(Үлгіні  пайдаланып,  сөйлем  мағынасын  өзгертпей, сөйлемді  қайта жазыңыз).
a)  Аісіапа сап сіапсе,|іШ аз шеіі аз 2һайуга сап. 
ІһаЛуга іьгіі
........
2һайуга ізгіі а Ьеііег йапсег іһап Аійапа.
b
)  Не сіоезп'1 кпо\ү аз  ти сһ   Ел§1ізһ аз  I  сіо.  I  кп о\у ........
c) 
^ е  т и з і һауе а гезі.  \Уе  сап 
і
 £ ° ............
сі)  ТһаІ'з іһе Ьезі іеа 1>е еуег ёгипк.  І'уе пеуег сігипк........
е) 
Н
уои гип  а Іоі, уои дуііі  §еІ йиег.  Тһе  т о г е ................
Г)  \Уе'үе пеүег епіоуесі оигзеіүез зо тисһ.  \Уе'үе пеүег һасі........
67

4.  ТНЕ  РШМЕКАЬ  (САН ЕСІМ)
Заттың  немесе  заттық  ұғымдар  мен  құбылыстардың  санын,  мөлшерін, 
ретін білдіретін сөз табы сан есім деп аталады.  Сан есім 
һон> тапу?
 -  
қаніиа? 
неше?  мһісһ?
 -  
нешінші? қаншасыншы?
 деген сұрақтарға жауап береді.
ТУре$ оГ пишегаіз 
(Сан есімнің мағыналық түрлері)
Қ азақ тілінде сан  есімдер  мағынасына қарай  есептік,  р е ттік , ж и н а қ т ы қ , 
болж алды қ,  то п ты қ ,  бол ш ектік  болып  алты  топқа  бөлінсе,  ағы л ш ы н  
тілінде  сан  есімнің  үш  түрі  бар:  СагсНпаі  № ітега1$  (Есептік  сан  есім)  және 
О гёіп аі ІЧ и тегаһ (Реттік сан есім),  Ғгасііопаі К и ш егаһ (Бөлшектік сан есім).
Е сеп тік  сан  есімдер  зат  есіммен  тіркесіп,  сол  заттың  саны  мен  сандық 
мөлшерін  білдіру  үшін  қолданылып, 
Һолү 
т а п у ?   ~  қанша?  деген  сұраққа  жа- 
уап  береді:  опе  -  бір, 
і
\
үо
  -   екі,  іһгее  -  үш,  піпеіу  -  тоқсан,  опе  һипёгед  апсі 
опе  -  жүз  бір.  Р еттік   сан  есімдер  (Огсііпаі  Ыишегаіз)  заттардың  саналу  ретін 
(қатарын)  білдіріп,  лүһісһ? -  нешінші? деген сұраққа жауап береді:  (іһе) йг8І -  
бірінші,  (*һе)  5есопс1 -  екінші,  (Иіе)  іһігсі -  үшінші,  (іһе)  һипсІгесШі -  жүзінші.
СагЛіпаІ  п и т е г а із 
(Есептік сан есімдер)
Ағылшын  тілінде  есептік  сан  есімдер  құрамы  жағынан  8 ітр 1 е  (дара), 
Вегіуаііуе  (туы нды ),  С отроипсі  (күрделі)  болып  үш  топқа  бөлінсе, 
қазақ  тілінде  олар  дара,  күрделі  болып  бөлінеді.  Есептік  сан  есімдер  зат 
есіммен  тіркесе  келіп,  сол  заттың  саны  мен  сандық  мөлшерін  білдіру  үшін 
қолданылады. 
• :;/
1.  8ітр 1 е (Дара есептік сан  есімдер).
Ағылшын  жэне  қазақ тілдеріндегі  дара  септік  сан  есімдер  аса  көп  емес, 
оларға жиырма  шақты сан  есім  жатады.
о
А гы л ш ы н  тілін дегі 
дара  есептік сан  есімдер
Қ а за қ  тілін дегі 
дара  есептік  сан  есімдер
опе
 — 
бір 
Шо — екі 
іһгее -  үш
/о и г
 -  
төрт
/іу е
 -  
бес 
зіх
 -  
алты 
зечеп
 — 
жеті 
еі§һі
 -  
сегіз 
піпе -  тогыз 
іеп
 -  
он 
еіеуеп
 -  
он бір
һипсігесі
  -  
жүз 
іһоизапсі
 — 
мың 
тііііоп
 -  
миллион
бір
 -  
опе 
екі
  — /н’о 
үш
 -  
іһгее 
төрт
 -
/о и г 
бес
 -  
/іуе 
алты
 -  
8Іх 
жеті
 — 
зе^еп 
сегіз
 -  
ещһі 
тогыз -  піпе 
он
 — 
іеп
жиырма
 -  
іщеШу
қырық - /о гіу
Щ_ - № у
алпыс
 -  
зіхіу 
жетпіс -  вемепіу 
сексен
 -  
ёщһіу 
тоқсан
 -  
піпеіу 
жүз
 — 
һипсігесі 
мың
 — 
іһоизапс! 
миллион
 -  
тііііоп
68

2. Вегіуайуе (Туыяды есептік сан есімдер):
а)  ағылшын  тілінле  13-тен  19-ға  дейінгі  туынды  есептік  сан  есім  -іееп 
жұрнағының  жалғануы  арқылы  жасалса,  қазақ тілінде  11-ден  19-ға  дейін  он 
сөзінің қосылуы арқылы жасалады:
/о и г
 — 
төрт 
/ойгіееп — он төрт
зіх — алты 
зіхіееп
 — 
он алты
зеуеп — жеті 
зечепіееп — он жеті
піпе
 -  
тогыз 
піпеіееп
 — 
он тогыз
Ағылшын  тілінде,  13,  15  есептік  туынды  сан  есімнің  жасалуында  Яігее, 
Дүе сандарының түбірі  өзгерсе, қазақ тілінде мұндай құбылыс  болмайды:
іһгее
 — 
үиі 
іһігіееп
 — 
он  үш
/іт
 -  
бес 
/ і/іееп
 -  
он бес
-*ееп жұрнағы іеп сан есімінің озгеріске түскен түрі, -іееп жұрнағы екпінді 
жұрнақ,  сондықтан  13-19  аралығындағы  сан  есімдерінде  екі  буынға  да  екпін 
түседі:  19 -  ['паіп' іі:п]
17 — рзеуп’ й:п]
Егер  -іеекх  жұрнағы  жалғанған  сан  есімдер  зат  есімдердің  алдында  келсе, 
онда екпін бірінші буынға түседі:
'зеуепіееп  'шіпсіош
 — 
он жеті терезе 
'еіцһіееп  'Ьоокз
 — 
он сегіз кітап.
Егер  олар  зат  есімнен  кейін  келсе,  екпін  екінші  буынға  түседі: 
'Іеззоп 
іһіг'іееп.
Ескерту.  11  — еіеүеп,  12 — 
Шъіүе
 сан есімдерінің жасалуы жоғарыдағы ере- 
жеге бағынбайды.
ә)  ондық  сандарды  білдіретін  туынды  есептік  сан  есімдер  дара  сан 
есімдерге  -іу  жұрнағы  жалғану  арқылы  жасалып,  екпін  бірінші  буынға 
түседі: 
'зіх
 — 
алты 
'зіхіу
 — 
алпыс
'зеуеп — жеті 
'зеуепіу — жетпіс
'ещһі
 -  
сегіз 
'еі§һіу
 -  
сексен
9піпе
 — 
тогыз 
'піпеіу
 — 
тоқсан
Ескерту.  20,  30,  50 
туынды  есептік  сан  есімдері  і\уо, 
іһгее, 
йуе  дара  сан 
есімдерінің түбірлері  өзгеруі арқылы жасалады:
'ім?о
 -  
екі 
'Шепіу — жиырма
'іһгее
 -  
үш 
'іһігіу
 -  
отыз
'/і\е
 -  
бес 
ЩШу
 -  
елу
3. С отроипсі (Күрделі сан есімдер):
Агылшын  тілінде  күрделі  сан  есімдерге  20  санынан  жогаргы  құрамында 
бірліктері бар ондықтар жатады.  Сонымен қатар күрделі сан есімдерге жүз са- 
нынан жоғарғы сан есімдер жатады. Олардың жазылу ережелері төмендегідей:
а) 
ағылшын  тілінде  ондықтар  мен  бірліктердің  арасына  дефис  қойылса, 
қазақ тілінде қойылмайды:
\ 
69

Імепіу-опе -  жиырлш бір 
/і/іу-зіх
 -  
елу алты 
піпеіу-піпе
 — 
тоқсан тогыз
э)  ағылшын тілінде  жүздік,  бірлік  пен  ондық сандардың арасына  ап<1  шы- 
лауы қолданылады,  қазақ тілінде ешқандай жалғаулық қолданылмайды:
358 -  іһгее һітсігесі апй//іу-еі& һі -  үиі жүз елу сегіз
б)  ағылшын тілінде  100,  1000,  1  млн.  сан  есімдерінің алдына белгісіздік а 
артиклі  немесе  опе сөзі  қойылады,  қазақ тілінде бір  сөзі  қолданылады:
А  (опе)  һипсігесі — (бір)  жүз,  а  (опе)  іһоихапсі — (бір) мыц,
а  (опе)  тііііоп
 -  
(бір) миллион,
в)  егер  100,  1000,  1  млн.  сан  есімдері  зат  мағынасында  қолданылса,  онда 
оларға  көптік  -5  жалғауы  жалғанады  да,  оны  анықтайтын  сөз  оГ  предлогы 
арқылы  келеді:
Нипсігесіз о/зіисіепіз
 -  
жүздеген студенттер 
Тһоизапйз о /  пемзрарегз — мыңдаган газеттер
Қазақ  тіліндегі  күрделі  есептік  сандардың  тобына  жүздік  атаулары  мен 
мыңдық  атаулары  жэне  эр  алуан  күрделі  түрлерінің  бэрі  жатады.  Олар  дара 
сан  есімдердің  эртүрлі  жолмен  тіркесе  қолданылуы  мен  қосарлана  айтылуы 
арқылы жасалады.  Күрделі  сан есімнің құрамына енген сандардың әрқайсысы 
бөлек  жазылады.  Мысалы: 
он  бір,  алты  ж үз  елу  үги,  үил  мың  жеті  жүз  елу 
төрт,  т.б.
Оічііпаі  п и ш егаһ 
(Реттік сан есімдер)
4Ш
А ғы л ш ы н ,  қ а з а қ   тілдерінде  р е т т ік   сан  есімдер  белгілі  бір  заттар  мен 
құбылыстардың  сандық  қатарын,  ретін  білдіру  үшін  қолданылады.  Олар: 
>уһісһ?  -   неш інш і?  қ ан ш асы н ш ы ?  сұрағына  жауап  береді: 
(іһе)  /ігз і
  -  
бірінші,  іһе іһігсі
 -  
үшінші,  іһе һипсігесііһ
 -  
жүзінші.
Р еттік  сан  есімдердің ж асал у ы
1. 
Ағылшын  тілінде  реттік  сан  есімдердің  алдына  белгілілік  іһе  артиклі 
қойылады.  Алғашқы  үш  реттік  сан  есімнен  (іһе  йг§1,  іһе  зесопсі,  Іһе  іһігсі) 
басқасы есептік сан есімге  -іһ жұрнағының жалғануы  арқылы жасалады:
/о и г 
іһе /оигіһ 
/ у е  
іһе /і/іһ  
8Іх 
іһе зіхіһ
Қазақ  тілінде  реттік  сан  есімдер  есептік  сан  есімдерге  -нш ы /-нш і, 
-ы н ш ы /-ін ш і  аффикстерінің  жалғануы  арқылы  жасалады.  Егер  есептік  сан 
есім  дауысты  дыбысқа  аяқталса  -нш ы /-нш і,  дауыссыз  дыбысқа  аяқталса 
-ы н ш ы А інш і жұрнақтары жалғанады:
70

алты -  алты нш ы  
екі -  екінші
төрт -  төртінші 
он -  оны нш ы
2.  Ағылшын  тілінде  егер  есептік  сан  есім  у-ға  аяқталса,  ол  і-ға  өзгеріп, 
-еіһ  жұрнағы жалғанады:
Ічгепіу -  іюепііеіһ
 -  
жиырмасыншы
піпеіу
 -  
піпеііеіһ
 -  
тоқсаныншы
3.  Ағылшын,  қазак тілдерінде  егер  реттік сан  есімдер  күрделі  есептік  сан 
есімдерден жасалса, онда олардың құрамындағы соңғы сан есім  өзгереді:
іыепіу опе -  іүэепіу/ігзі
жиырма бір
 — 
жиырма бірінші
іюепіу і\і?о — і\\>епіу ъесопй
жиырма екі
 — 
жиырма екінші
опе һипсігесі апс! &іх
 -  
опе һипсігес/ апсі 
зіхіһ
жүз алты
 — 
жүз алтыншы
ім>о іһоизапсі апсі/оиг
 — 
іпо іһоизапсі апсі/оигіһ
екі мың төрт — екі мың төртінші
Ғгас(іопа)  питегаіз 
(Бөлшектік сан  есімдер)
Бөлш ектік  сан  есімдер 
белгілі  бір  заттар  мен  құбылыстардың  сандық 
бөлшегін  білдіреді.  Олар  математикалық  ұғымдарға  байланысты  болады. 
Бөлшектік сан  есімдер жай 
бөлшек, ондық бөлшек 
болып бөлінеді.
1.  Сошшоп 
Ггасііоп$  (Жай 
бөлшек)  алымын  есептік  сан  есім,  бөлімін 
реттік сан есім көрсетеді:
1/3 — а (опе) іһігё [ә'Өз:<і]
1/2 — а һаІҒ [э*һа:Ғ]
1/4 -  а фіагіег [а'кшэ:1ә].
Егер алымы бөлімінен  көп болса онда,  бөліміне -8 жұрнағы жалғанып, 
1/3 
(іоп)
 
-  
опе іһігйз о /
а 
іоп
 
болып оқылады.
2. ОесішаІ Ғгас(іоп$  (Ондық  болшектер). 
Бұнда  бүтін  сан  бөлшектен 
нүкте  арқылы  бөлінеді  де,  роіпі  болып,  ал  0 
(нел) 
-  
пои£һі 
[пэ:1]  немесе 
гего 
[гіәгәи]  болып оқылады: 
3.04 іһгее 
роіпі 
пои§һі/оиг
 -  
үш бүтін жүзден төрт.
Егер бүтін сан нөлге тең болса, онда нөлді  оқуға да, оқымауға да болады:
0.33 — пои%һі 
роіпі 
іһігіу-іһгее
 -  
нөл бүтін жүзден отыз үіи
0.33 -  
роіпі 
іһігіу-іһгее -  нол бүтін жүзден отыз үш.
3.  Ағылшын  тілінде  телефон  нөмірінің  әрбір  саны  жеке-жеке  айтылса, 
қазақ тілінде  қос-қостан  айтылады:
71

214759  — Шо  опе /о и г  зеуеп ]һ>е  піпе
  — 
ж иырма  бір  — қырық  жеті
  — 
елу
тогыЗш
 
Н М Н Н
Егер  телефон  нөмірінің  бастапқы  екеуі  немесе  соңғы  екеуі  бірдей  болса,
(ІоиЫе  сөзі  қолданылады.  Мысалы,  5534 -  йоиЫе  йуе  іһгее (оиг.  Егер  қос сан-
дар  сөздің ортасында  келсе, йоиЫе сөзі  қолданылмайды.  Мысалы, 
4553 - / о и г
/іү е /ш е іһгее. 
Щ
 
■
  ' 
4 
у
Сан  есімдердің торт амалда оқы луы   төмендегідей  болады:
12+11  =23  Тдееіуе ріідз еіеуеп із ілүепіу іһгее.
100 + 200 = 300 Опе һипсігей ріш  
і
\
уо
 һипсігесі із іһгее һипсігеё.
90 -  5  = 85  № пеіу шіпиз йуе  із еі^һіу йуе.
4  •  10 = 40  Ғоиг тиііірііесі Ьу Іеп  із  Ғоигіу.
1000  :  10 =  100 А  Іһоизапсі ёіуісіесі Ьу Іеп  із а һипсігеё.
Тһе 
$уп(ас(іс 
Гипсііопз  оГ Еп§1ізһ  апсі  К агакһ  п и т е г а һ  
(Ағылшын  және қазақ тілдеріндегі сан  есімнің қызметі)
Ағылшын,  қазақ  тілдерінде  сан  есімдер  тек  заттанған  жағдайда  тұрлі 
сөйлем  мүшесі  ретінде  қолданылады. 
А ғылиіын 
тілінде  есептік,  реттік  сан 
есімдер төмендегідей қызмет атқарады:
1.  А нықтауыш : 
I һаие іһгее щШгз апс/ а Ьгоіһег.  М у
/
іг5і пате і$ 2аиге.
2.  П ысықтауыш : 
Му рагепіз Ііче/оиг һипЛгей кііотеіегз амюу.
3. 
Баяндауы ш ты ң 
бөлігі: 
\Уһо  із іһ е /ігз і іо геасі?
4.
 
Бастауыш: 
А  Іоі о /р ео р іе
 и
>еге іпуііесі Ьиі оп іу/г/іу о/іһет  сате.
5. Толықтауыш: 
Не зам іһгее о/іһет  Іащ һіщ  аі һіт.
Ағылшын  тіліндегі 
есептік 
сан 
есімдер 
зат 
есім 
мағынасында 
қолданылғанда,  олардың  көпше  түрі  болады: 
Тыо  іп>оз  таке /оиг.  Тһе  іеасһег 
сііуісіесі  іһе  зіисіепіз  іпіо  іһгеез.
  Реттік  сан  есімдер  жекеше,  көпше  түрде  де 
қолданылады: 
ЗиМепІу  іһеге
  и
>аз  а  сгу,  іһеп  а  зесопсі,  апсі а  іһігсі.  Шаіег  іакез 
ир іһгее /о и гіһ з о /о и г р!апеі'з зиг/асе.
Қ а за қ  тіл ін д егі сан есімдердің синтаксистік қызметі:
1.  А нықтауыш : 
Кісі басына ж үз-тоқсан  теңгеден гана тапсырдық.
2.  Бастауыш: 
Үшеуің екі-екіден алты  студент  бөліңдер.
3.  П ысы қтауы ш : 
Әсел осы уәдесін ішінен  бес рет қайталады.
4.  Баяндауыш: 
Мен сонда он тогыздамын.
Хронологиялық даталардың және 
уақы т белгілерінің оқы луы
1. 
Ағылшын, қазақ тілдерінде жылдар есептік сан есімдермен белгіленіп, 
екі-екіден оқылса,  қазақ тілінде  мыңдықтан басталып  оқылады:
1994 піпеіееп піпеіу-/оиг
 -  
бір мың тогыз ж үз тоқсан төрт 
1888 ещһіееп еіфіу-егщһі
 -  
бір мың сегіз эісүз сексен  сегіз.
72

2.  Ағылшын тілінде ай аттары мен күндерді белгілеуде реттік сан есімдер 
беріледі де,  олардың оқылуы әртүрлі болады:
ОсіоЬег 2: 
1994
,  екі түрлі оқуға болады:
а)  Тһе зесогсі о
/  
ОсіоЬег, 
1994
 
— 
Екінші қазан,  1994 жыл, 
э)  ОсіоЬег іһе з е с о п А
1994
 
-  
Қазанның екісі,  1994 жыл.
Бұл датаны былай жазуға да болады:
ОсіоЬег 2; 2пі ОсіоЬег;  Тһе зесопй о /  ОсіоЬег.
3.  Ағылшын тілінде апта, ай  аттары бас әріппен жазылады:
Зипсіау
  — 
жексенбі,  Мопсіау
  — 
дүйсенбі,  Тиезсіау
  — 
сейсенбі,  Жесіпезсіау  — 
сэрсенбі; ^апиагу
 — 
қаңшар,  ҒеЬгиагу
 -  
ақпан,  Магсһ — наурыз.
4.  Уақытты  белгілегенде,  егер  сағаттың үлкен  тілі  он  екінің  оң  жағында 
тұрса, 
разі 
(кетті мағынасында), ал сол жағында тұрса Іо (қалды мағынасында) 
предлогтары  қолданылады:
2.10
 -  
Теп тіпиіез ра$і 
і х у ю
.
 
-  
Екіден он минут кетті.
2.50
 -  
Теп тіпиіез іо  іһгее.
  -  
Үшке он минут қалды.
2.45
 -  
А циагіег іо іһгее.
 -  
Он бес минутсыз үш  (үшке он бес минут ңалды).
2.15
 — 
А  диагіег р а зі іп’о.
  — 
Екіден он бес минут кетті.
5.  Ағылшын  тілінде  дәл  уақытты  көрсету  үшін,  а*  предлогы  қолда- 
нылады:
А і у$һаі ііте?
 -  
Сагат нешеде?
А і зіх о'сіоск.
  — 
Сагат алтыда.
А і һаі/разі зіх.
  -  
Алты жарымда.
6.
  Уақыттың  (сағаттың)  алда,  артта,  дұрыс  екенін  көрсету  үшін,  Га§1  -  
алда, 5Іоіү 
-  
кейін, соггесі 
-  
дұрыс 
үстеулері қолданылады:
Му п>аісһ  із (Шо тіпиіез) /а$і.
  -  
Менің сагатым  (2 минут)  алда.
Му маісһ  із (
іууо
 тіпиіез) $Іон>.  -  Менің сагатым (2 минут) артта.
Му хуаісһ із соггесі.
  — 
Менім сагатым дұрыс жүреді.
1. 
Түнгі  сағат 
12  мен 
күндізгі  сағат 
12-ні  айыру үшін, ағылшын тілінде 
қысқартылған  алп. және 
р .т . 
сөздері  қолданылады: 
а .т . -  апіе 
тегісН ет сөзі 
түске дейін
 деген  мағынаны  білдіреді, 
р . т  
-  ро$( т е г і й і е т  сөзі 
түстен  кейін 
деген  мағына  береді.  Олар  латын  сөзінен  шыққан.  Яғни 
түнгі  сагат  12-ден 
күндізгі  сагат  12-ге  дейінгі уақыт  аралықты
 
а .т ., 
ал 
күндізгі  12-ден  түнгі 
12-ге дейінгі уақыт аралыгы
 
р .т . 
арқылы  белгіленеді.
Сөйлеуде  (ауызекі  тілде  а .т .,  р .т .  орнына)  төмендегідей  сез  тіркестерін 
қолдануға 
болады:  іп  іһе  тогпіп£ 
-  
ертеңгісін,  таңертең;  іп  (һе  аГіегпооп 
— 
күндіз, түстен  кейін;  іп  Іһе еуепіпд -  кешкісі;  а!  пі^һі -  түнде.
Тһеу сате аі іеп іп 
іһе 
т огпіщ .
  -  
Олар ертеңгі (сагат)  онда келді.
Тһеу сате аі іеп іп 
іһе 
егепіп§.  -  Олар кешкі (сагат) онда келді.
73
і

А гы л ш ы н  жэне қ а з а қ  тілдеріндегі сан  есімдердің
с а л ы с т ы р м а л ы  сы збасы
і
Құрамына
карай
Зітріс
Оегіүаііүе
Агылшын
Бас-
тауыш
Баян-
дауыш
Мағынасы- 
на карай
1 .Сагсііпаі 
(Есептік)
2. Огсііпаі 
(Реттік)
3. Ғгасііопаі 
(Бөлшектік)
Қазақ
Құрамына
қарай
£
Мағынасы- 
на карай
Күрделі
1. Есептік
2. Реттік
3. Жинактық
4. Болжалдық
5. Топтық
6. Бөлшектік
Қызметі
Баян-
дауыш
Анық-
тауыш
Пысық-
тауыш
Пысық-
Толық-
тауыш
тауыш
Ехегсіэез
(Жаттығулар)
4.1.  Тгап$1а!е  іһе  §епіепсе$  іпіо  Еп§1і§һ.  (Ағылшын тіліне аударыңыз).
а)  Бір  дәптер,  үш  үй,  бес  адам,  25  студент,  13  қалам,  101  кітап,  мың 
тәрелке,  10 миллион теңге;
ә)  үшінші  сабақ,  бесінші  күн, отыз бесінші жаттығу, жүз үшінші  бөлім.
4.2.  КеасІ (һе сагсііпаі п иш егаһ аш і сһапде (һеш іп(о огёіпаі опе$. (Есептік 
сан  есімдерді  оқып,  оларды  реттік сан  есімдерге айналдырып жазыңыз).
3,  5,  13,  15,  12,  1,  2,  50,  30, 43, 42,  51,  113,  311,  212,  555.

4.3.  Кеай  апсі 
тугііе
 Іһе уеаг5.  (Жылдарды оқып жазыңыз).
1951,  1968,  1890, 2000,  1433,  2007.
4.4.  Теіі  іһе й ш е (Уақыттың неше  екенін айтып жазыңыз).
2.15, 5.10,  3.50,  6.45,  1.05, 6.05.
4.5.  КеаЛ  апй \угііе 
іһе
 сіаіез. (Үлгі  бойынша даталарды  оқып, жазыңыз). 
Үлгі:  30 Аргіі  1977.  Аргіі  іһе  іһігііеіһ,  піпеіееп  зеуепІу-$еуеп.  Тһе  Іһігііеіһ  о /
Аргіі,  піпеіееп зеуепіу-зеуеп.
1975 жылдың  13  ақпаны 
1951  жылдың 6  шілдесі 
1979 жылдың 31  тамызы 
1928 жылдың 28  қаңтары.
і
75

5. ТНЕ  Р К О Ш Ш   (ЕСІМДІК)
Ағылшын  тілінде  де  қазақ  тіліндегідей  есім  сөздерді  (зат  есім,  сын  есім, 
сан  есім)  алмастырып,  солардың  орнына  қолданылатын  сөздерді 
есімдіктер 
деп атаймыз. Олар заттың өз атауын, белгісі  мен санның атын білдірмейді, тек 
соларды  нұсқап,  меңзеп  көрсетеді.  Мысалы,
А зеі сате.  — Әсел келді. 
8һ е сате.  — Ол  келді.
Кеасі 
іһе пеш рарег.  -  Газетті оқыңыз. 
Кеасі 
іі.  -  Оны  оқы.
Азк 
А ііуп
.  — 
Алтыннан сұра. 
Азк һег.  -  Одан сұра.
А$е1,  Яіе  пе\Ү
5
рарег,  АНуп  зат  есімдерін  һе,  іі,  һег  есімдіктері  алмас-
ты ры птұр.
Могрһо1о§іса1 зігисіиге  апсі  (һе  са(е§огіе5 
оГ Еп£Іі§һ  апё  К агакһ  ргопоип§
(Ағылшын және  қазақ тіліндегі есімдіктердің 
морфологиялық құрылымы  мен  категориялық белгілері)
Ағылшын  жэне  қазақ тілдеріндегі  есімдіктер  құрамына  карай 
гоо* (дара), 
сошроипй  (күрделі) жэне сошро$ес1  (құрамдас)  есімдіктер болып бөлінеді.
Дара есімдіктер
Күрделі есімдіктер
Құрамдас  есімдіктер
А ғы лш ы н
тілі
Қ азақ
тілі
А гы лш ы н
тілі
Қ азақ тілі
А ғы лш ы н
тілі
Қ азақ
тілі
/
Мен
Үоигзеі/
Бірнеше
Опе апоіһег
Бірде-бір
Ш о
Сен
МузеіҮ
Кейбіреу
Еасһ  оіһег
Кімде-кім
Ш аі
Сіз
ЗотеЬосіу
Әрқашан
Қай-қайсы
Іі
Өз
АпуЬосіу
Барлық
Бұл
5отеіһіп%
Магынасына қарай
 қ а з а қ  тілінде есімдіктер 
жеті 
топқа бөлінсе, 
ағы лш ы н 
тілінде мағынасына қарай төмендегі топтарға бөлінеді:
Регхопаі (ЗиЬдесІ 
апсі оЬіесІ) ргопоипз -  Ж іктеу есімдіктері 
Ро58е55Іүе ргопоипз -  Тэуелдеу есімдіктері 
О етопзігаііуе ргопоипз — Сілтеу есімдіктері 
ІпІегго§аІіуе 
ргопоипз 
-  Сұрау есімдіктері
Кеіаііуе ог соппесііуе ргопоипз -  Қатыстық немесе байланыстырушы 
есімдіктер
76

Іпёейпһе ргопоипз -  Белгісіздік есімдіктері 
Ые§а1іуе ргопоипз -  Болымсыздық есімдіктері 
КеЯехіуе ргопоипз ~ Өздік есімдіктер 
Яесіргосаі ргопошз -  Ортақ есімдіктер 
Ііпіуегзаі ргопоипз -  Жалпылау есімдіктері.
Қ азак тіліндегі  есімдіктер төмендегідей бөлінеді:
Жіктеу есімдіктері -  Регзопаі ргопоипз 
Сілтеу есімдіктері -  Оешопзігаііуе ргопоипз 
Сұрау есімдіктері -  Іпіегго^аііуе ргопоипз 
Өздік есімдіктер -  Кейехіуе ргопоипз 
Белгісіздік есімдіктері -  Іпсіейпііе ргопоипз 
Болымсыздық есімдіктері -  Ые§а1іүе ргопоипз 
Жалпылау есімдіктері -  Шіуегзаі  ргопоипз.
Регзопаі  ($иЬ]ес( апё  оЬ]есі)  ргопоип$
(Жіктеу есімдіктері)
А ғы лш ы н   тіліндегі  ж іктеу  есімдіктерінің  екі  түрі  болады:  а)  зиЬ^есІ 
ргопоипз 
I,  п>е,  уои,  һе,  зһе,  іі,  іһеу;
  офесі  ргопоипз 
те,  из, уои,  һіт,  һег,  іі, 
іһет.
  Қ азақ  тіліндегі ж іктеу есімдіктері: 
мен,  сен,  ол,  сіз, біз,  біздер,  сендер, 
сіздер, олар.
  Жіктеу есімдіктері белгілі бір жақты көрсету үшін қолданылады. 
Олар  қазақ  тіліндегі  атау  жэне  табыс  септіктерінде  тұратын  сөздермен  мэн- 
дес.  Ағылшын тіліндегі жіктеу есімдіктері зат есімді қайталамау үшін  қолда- 
нылады.
Қазақ  тіліндегідей,  ағылшын  тілінде  де  жіктеу  есімдіктері  жақтарға 
жіктеледі,  септеледі,  жекеше,  көпше  түрлерге  бөлінеді.  Қазақ  тілінде  олар 
жеті  септікке бөлінсе, ағылшын тілінде  оларды  екі септікке  бөлуге  болады:
Тһе пошіпаііуе сазе 
Зійдесі; ргопоипз 
(Атау септігіндегі  есімдік)
Тһе оЬ^есііуе сазе 
ОЪЗесі ргопоипз 
(Табыс  септігіндегі  есімдік)
Кепше түрі -  §іп§и1аг
I  -  Мен 
Үои -  сіз, сен 
Не -  ол 
8һе -  ол 
И - о л
Ме -  мені 
Үои -  сізді, сені 
Ніш — оны 
Нег -  оны 
И -  оны
77
і

Ж алғасы
Көпш е 
т ү р і 
-  Ріигаі
\Уе -  біз
Үои -  сіздер,  сендер 
Тһеу -  олар
ІІ8 -  
бІЗДІ
Үои -  сіздерді,  сендерді 
Тһеш  -  оларды
Ж іктеу есімдіктерінің I, II  жақтары 
\уҺ о?  -  
кім? 
деген сұраққа жауап бер- 
се,  III  жагы 
үуҺо? 
-  кім?  \үһаІ? -  не? деген сұрақтарга жауап береді.
I  жіктеу  есімдігі  әрқашан  бас  әріппен  жазылады.  Не  есімдігі  ер  адамдар 
туралы  айтылғанда,  зат  есімдердің  орнына қолданылады.  Мысалы, 
А$ап 
І5  а 
Іеасһег.  -   Асан  I   мұгалім.  Не  \Үогкз  аі  зсһооі.  -   О л  мектепте  жұмыс  істейді. 
8һе  есімдігі эйел заты туралы айтқанда, зат есімдердің орнына қолданылады. 
Мысалы,  Шһеге  із Апп? -  А нна қайда?  8һе із аі зсһооі. -  О л мектепте.
И  есімдігі  жансыз  заттар  туралы  айтылгандагы  зат  есімдердің  орнына 
қолданылады.  М.: 
Тһе йодг ф сіохесі.
  — 
Есік жабық.  І! і$ сіозесі.  — Ол — жабық. 
Тһеу  есімдігі  жансыз  жәие жанды  заттар туралы  айтқанда,  зат есімдердің
көпше түрінің орнына қолданылады.  Мысалы,
Тһе зіийепіз аге  іп  (һе сіаззгоот.
  -  
Студенттер сынып  бөлмесінде.
Тһеу аге іп  іһе сіаззгоот.  — Олар сынып бөлмесінде.
Тһе Ьоокз аге оп  (һе (аЫе.
  -  
Кітаптар үстел үстінде.
Тһеу аге оп іһе (аЫе.
  -  
Олар  үстел үстінде.
Есімдік  заттың  атауын,  белгісін,  санын  да  білдірмейді,  тек  соларды 
нұсқап,  меңзеп  көрсетеді де, солардың орнына қолданылады.
Агылшынның жіктеу  есімдіктерінің  род категориясы  болса,  қазақ тілінде
ол болмайды. 
• 
*
Тһе  вупіасііс  ГипсГіопх  оГ рег$опа!
ргопоип$ іп  а §епіепсе 
(Жіктеу есімдіктерінің сөйлемдегі қызметі)
А ғы л ш ы н   тілінде  жіктеу  есімдіктері  сөйлемде  төмендегідей 
қызмет
атқарады: 
_
1.  Бастауыш: 
I  ат ап  еп§іпеег.
2.  Баяндауы ш ты ң есім  бөлігі:  // 
І5 зһе.
3.  Табыс  септігінде 
толы қтауы ш : 
Тһеу
 »
 
те аі іһе іһеаіге.
4.  Объективті  септікте  түрып 
тура,  жанама  толы қтауы ш  
қызметінен 
басқа  предлогпен  бірге  пысықтауыш  болады: 
Тһеге
  *5 
а  Ыаскһоагсі  іп /го п і
о /  ия.
78

Қ азақ  тілінде  жіктеу  есімдіктері  сөйлемде  бастауыш ,  толы қтауы ш , 
баяндауыш , ан ы қтау ы ш  болып  қолданылады.  Мысалы,
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін  (Абай).
Адам деп м е п іс а ш а д ы ң  сен хат маган  (Абай).
Менің атым  Сәуле.
Айдана  сенбісің?
  деген  сөйлемдердегі 
мен
  есімдігі  бастауыш , 
мені 
толы қтауы ш , 
менің
 толы қтауы ш , 
сенбісің
 есімдігі  баяндауы ш   болып тұр.
Тһе ІаЫе оГ Еп§1і$һ  Рег$опаІ  Ргопоип 
(Ағылшын тіліндегі  жіктеу есімдігінің кестесі)
Ж а қ  
. 1-ші
2-ші
3-ш і
Род  категориясы
-г
-
Ер адам
Әйел адам
Бейтарап
Ж екеше түрі
і
уои
Не
Зһе
II
Көпше түрі
Үои
Тһеу
Тһе (аЫе оГ К агакһ  Рег$опа1  Ргопоип 
(Қазақ жіктеу есімдігінің кестесі)
Ж ақ
1-ші
2-ші
3-ші
Ж екеше түрі
Мен
Сен, Сіз
Ол
Көпше түрі
Біз
Сендер,  Сіздер
Олар
Ж іктеу
Ж ақ
Ж екеше,  копше
Род
есімдіктері
түрлері
категориясы
Ағылшын тілі
+
Қазақ  тілі
+
Кестелерде  көрсетілгендей,  ағылшын  жэне  қазақ  тілдеріндегі  жіктеу 
есімдіктерінің  айырмашылығы  сол  -   қазақ тілінде  род  категориясы  болмай-
ДЫ.
79
і

Тһе сотрагаііуе сһагі оГ £п§1і$һ  апгі  Кахакһ  регвопаі  ргопоипх 
(Ағылшын жэне  қазақ тілдеріндегі жіктеу есімдіктерінің
салыстырмалы  сызбасы)
Е ш ш в
(Жаттығулар)
5.1.  С о т р іе іе   (һе  $еп(епсе$  ш і һ  
һіт/һегһһет.
  (
Ніт/һег/іһет
  есімдіктерін
қолданып, сөйлемді аяқтаңыз).
1.  Ше сіоп'1 кпо\ү іһе  еігі \үііһ Іһе гесі соаі.  Б о  уои кпоүу 
һегі
2.  \¥е <іоп'1 кпо\ү Мг Сіагкз.  Оо уои кпо\у................ ?
3.  \^е сіоп'1 кпо\ү Іһаі Ьоу.  Б о  уои кпо\ү................?
4 . 1 сіоп'1 кпо\ү іһозе \Үотеп.  6 о  уои кпош................ ?
5 . 1 сіоп' I кпо\у іһозе реоріе.  Б о  уои кпо\ү................ ?
6 . 1  сіоп'1 кпо\ү Апп $  рагепіз.  Оо уои кпо\у................ ?
7 . 1  (іопЧ кпош Оеогее'$ теіҒе.  Оо уои кпо\у............... .?
80

5.2. 
С отріеіе (һе $еп(епсе$.  ш е  іһе  тосіаі. 
(Сөйлемді  аяқтаңыз).
1.  >Үе \үапІ Іһозе Ьоокз. 
С апуои § һ е  іһет (о и$?
2.  I шапі іһе рһоіоёгарһз. Сап уои ё іу е ........ ?
3.  5һе \¥апі8 іһе кеу.  Сап уои........?
4.  Тһеу тсапі Іһе кеу.  Сап уои........ ?
5.  Не \уапіз іһе топеу.  Сап уои........ ?
6.  \¥е \^апі іһозе Іеііегз.  Сап уои........ ?
5.3. 
ІІ$е іһе регхопаі ргопоип$ іп$іеасі оГ ип(1ег1іпес1 поип$. 
(Асты сызылған 
зат есімнің орнына жіктеу есімдігін  қолданыңыз).
1
.  Загаһ шогкеё һапі аі Іііегаіиге.
2.  Тһе Ь
оу
 §аүе іһе репз іо іһе т а п .
3.  Му Ггіепсі  і$ §оіп§ іо зепсі а Іеііег іо һег Ьгоіһег іосіау.
4.  Тһе іеасһег Һе1р$ іһе $іи(ІепІ5 Іо \^гйе іһе сотро^іііоп.
5.  Моіһег 
у/іІ\
 а$к Неіеп іо Ьиу іһе т а р § .
6.  ТҺІ5 й і т  і$ поі 5иііаЫе  &г сһіМгеп.
5.4. 
С отріеіе  іһе  $еп(епсе$. 
Ш е 
І/те/уои/$һе/һег  еіс. 
(І/те/уои/зһе/һег 
есімдіктерін  бос орынға қойып, сойлемді  аяқтаңыз).
1. 
Үои 
\^апі іо 5ее 
һег 
Ьиі 
$һе
 сіое^п 
1 
луапі іо 5
ееуои.
2 . 1 шапі іо 5ее  һіш  Ь и і........сіое5п і лүапі іо 5 е е ............
3.  \Үе >үапі іо 5ее іһеш  Ь и і........<Іоп і тоапі іо 5 е е ............
4. 
8һе 
у/апі5 Іо 5ее 
т е  
Ь и і.......  сіоп 1 \уапі іо 5 е е ..........
5. 
Тһеу 
\үапі іо 5ее 
и$ 
Ь и і........сіоп'1 \үапі іо 5 е е ............
Ро$$е$$Іуе ргопоип$
(Тәуелдеу есімдіктері)
Тәуелдеу  есімдіктері  заттың  біреуге,  бір  нәрсеге  тәуелділігін  көрсетіп 
\үһо$е? -  кімнің? кімдердің?  кімдердікі? деген сұрақтарға жауап береді.  Әрбір 
жіктеу есімдігі тәуелденеді.  Бұл есімдіктердің 
екі түрі 
болады:
а) 
Оереіміепі Гогш 
-  Тәуелді түрі (есімдік зат есімді анықтайды):
ту/уоиг/ЬІ5/һег/іі5/оиг/уоиг/Іһеіг;
ә)  АЬ$оІи!е  Гогт -  
Абсолютті, тэуелсіз түрі  (жеке тұрып зат есімнің орны-
на  қолданылады):  тіпе/уоиг5/һі$/һег5/оиг5/уоиг5/іһеігз.
Таке һег Ьаіі
  -  
Оның 
добын ал.
Негз із Ьеііег.
  — 
Онікі 
жақсырақ.
Бұл сөйлемдердегі 
һег -  оның 
тәуелді түрі/ есімдік -сын есім, ал 
һег$ -  
онікі 
абсолютті түрі /есімдік -  зат есім.
Тәуелдеу есімдіктері  жекеиіе,  кепше түрлерге бөлінеді:
8іпеиІаг  Гогт 
Жекеше түрі
I 
жақ. 
Му -  Менің 
Міпе -  Менікі
81
і

II  жақ. 
Үоиг -  Сіздің
III  жақ. 
Ні§ — Оның (ер  адам)
Нег -  Оның (әйел адам)
1(8 -  Оның (жан-жануарлар, 
жансыз заттар үшін)
Үоигз -  Сіздікі 
Ніз -  Онікі  (ер адам)
Негз -  Онікі (әйел адам)
1*8 -  Онікі  (жан-жануарлар, 
жансыз заттар үшін)
Ріигаі Ғогш
Көпш е түрі 
Оиг8 -  Біздікі 
Үоигз -  Сіздердікі 
Тһеігз -  Олардікі
I 
жақ. 
Оиг -  Біздің
II  жақ. 
Үоиг -  Сіздердің
III  жақ. 
Тһеіг -  Олардың
Ескерту. 
щ
 
г,
Есімдіктің  тәуелді  тү р і  зат  есіммен  оның  анықтауышы  ретінде  қолданы-
лады,  сондықтан  ол  есім дік-сы н  есім деп те аталады.
Есімдіктің  абсолю тті  тү р і  жеке  тұрып,  зат  есімсіз  қолданылады, 
сондықтан ол есім дік-зат есім деп аталады.
Тәуелдеу есім діктері ағылшын тілінде септелмейді:
Му /а іһ ег  Іоокз 
ікгомщһ 
]оигпаһ  апсі  пеш рарегз  еуегу  сіау.
  — 
Менің  әкем 
күнделікті журналдар мен газеттерді царап  іиыгады.
Тәуелдеу  есімдігінің  тәуелді  формасы  немесе  есімдік-сын  есім  сөйлемде 
зат есімді анықтайды: 
, 
й
^
  *  с
Н І5$а( І5  іп а пе
и> 
сіізігісі.  -  Оның  пэт ері жаңа ауданда.
Ағылшын  тіліндегі  тәуелдеу  есімдіктері,  қазақ  тіліндегі  ілік,  барыс 
септіктеріндегі жіктеу есімдіктеріне сәйкес  болады.
Тәуелдеу  есімдіктердің  абсолютті  түрі  немесе  есімдік-зат  есім  сөйлемде 
зат  есіммен  тіркеспей-ақ,  зат  есімнің  орнына  қолданылатынын  айтқанбыз. 
Мысалы, 
НІ5  ШщШҺ  іеасһег  т  Казепкугу,  оиг5  гз
  -  
ЗаЪугЪеккугу.  -   Оның 
агылиіын  тілі мүгалімі
  -  
Қасенқызы,  біздікі
  -  
Сабырбекқызы.
  Бұл  сөйлемде 
ҺІ5 -  тәуелді, 
оигз 
-  абсолютті түрі.
8уп(асііс  Гипсііопз  о
І
 аһзоіиіе  Гогт  оГ іһе  роззеззіуе  ргопоипз 
(Тәуелдеу есімдіктерінің абсолютті түрінің сөйлемдегі  қызметі)
Ағылшын  тілінде  тәуелдеу есімдігінің  абсолютті  түрі  немесе  есімдік-  зат 
есім сөйлемде:
1.  Б астау ы ш   болады: 
Тһіз  із поі ту зһах\>1.  — Бүл менің  иіәлім емес.  М іпе із 
пем> -  М енікі жаңа.
2.
  Б а я н д а у ы ш т ы ң   есім  сөз  белігі  болады: 
Тһіз  зсһооі  І5  оигз  апс
/ 
іһаі 
зсһооі із уоиг5.
  -  
Мына мектеп біздікі,  ал анау мектеп сіздердікі.
АЬзоһгіе  Гогш  оГ роз$е$$іүе ргопоип$ 
(Тэуелдеу есімдіктерінің абсолютті түрі)
82

1. 
Т олм қтауы ш   болады; 
Нш  һш  Іоіі  һіз  р*п,  р һ т е   %і\*  һіт  уоигч,
  - 
Оч 
қашмыи ж тттып алыпты
, 
о*см тіңһсМкія бсрс тұрыңы ішы
4 
-о(
 предлогымсн  бірге тіркесіп,  іяы к Т ау ы ш   болады 
Зһупаг
 і? 
а піесе о /  
тітш,
  — 
Шынар м€нЩ жиемім
Тэуелдсу  есімдүгтеріиің  жақ,  көггтік,  род  категориялары  боладм
Агылшыкі  пліилегі  тэуелдеу  есімлікгерліи
ж ак,  род,  киптік  категоряясы
Ж ак
Кірінші
Екіішп 
|і 
__
■МЧҺЙВІ
Үшіяші
Ер адам
Әйел адам
г
Бсй^
арап
'Е. 
>• 
ІМ
 
*  1
тт
41
.1%
н
Р
н 
8  

жүктеу/скачать 22,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: