Баданбекқызы Зәуре Ші 5 8 І х а и ? л Б 44 Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі зәуре Баданбекқызы

б   8 1 . 2 А н г л
Б 1 4
В п
^  
■ - Л _' : 
% ■■ #і*ет -  ~ 
Г 
4 -ь *Ів^ 
-*  •»£.', і  **  . г_  .Т І о / .   III ■ щ ц г  1/7 1 . Д і Ж Ц У  
^
. -  1  « 
■В''  гі №*■ »*«  '~'  » »(
*» 
* ■ і 
** 
«ь 
** 
* ? • * ^  » 4  * * 
*  ~ л '  *-  »  • *■  “• * * 
■ , ■ ғ » • . 
%»  V  •  ,« т
.  іь 
* '  ., —•  ■  . 
* •» _ 4  >  '  .Я1,.. , 
л 
Л 
. —
» 
* 
. • V. 
»*  . 
ГГ ғ  ■ » * > 10 і 
>• Н 
^  ч Ғ
Баданбекқызы Зәуре
Ші

5   8 і   - Х А и ? л
Б 44
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ  МИНИСТРЛІГІ
Зәуре Баданбекқызы
Ағылшын және қазақ 
тілдерінің салыстырмалы 
грамматикасы
дтындАгы  гыпыми  ісіТАПГьА*:**,
1 
л с г   ШШ. 
1
*Д Г*  :
Н А У Ч £ и Ь   Б>і£ 
V .  Ь в н с е ^ .? , 
11
Алматы,  2010

і   8 1
 
Ш
/ »  
- 4 -   в
УДК 811.111  (075.8) 
ББК  81.2  Англ-923 
Б  14
Т.Т.Аяпова
Ф .Ш .Оразбаева
Пікір жазгандар: 
филология ғылымдарының докторы,  профессор 
филология ғылымдарының докторы,  профессор
Ү.К.Исабекова 
-  
филология ғылымдарының кандидаты 
Д.С.Құсаинова 
-  
педагогика ғылымдарының кандадаты, доцент
С.А.Асқарова
Г.Х.Тулекова
-  
филология  ғылымдарының кандидаты, доцент
-  
филология  ғылымдарының  кандидаты, доцент
Б  14  Ағылшын 
және 
қазақ  тілдерінің  салыстырмалы 
грамматикасы:
/оқу құралы/.  3.  Баданбекқызы — Алматы.  «Бастау»,  2010. — 420 б.
І5ВЫ  978-601-281-005-9
Оқу  құралы  ағылшын  және  қазақ  тілдерінің  морфологиялық  құрылым- 
дарын салыстыру тәсілімен жазылған. Ол жоғары оқу орындарының  студент- 
тері  мен  оқытушыларына,  магистранттар  мен  ғылыми  қызметкерлерге, 
жоғарғы  сынып  оқушыларына  арналады.  Оқу  құралындағы  сөз  таптарына 
арналған жаттығулар мен тест сұрақтары жауаптарымен  берілген.
УДК  811.111  (075.8) 
ББК  81.2  Англ-923
І5ВЫ  978-601-281
© Баданбекқызы  3., 2010. 
© «Бастау»,  2010.
2

Аяулы анам Жібекен
, 
қызым  Әсел мен 
немерелерім Айдана,  Әнелге арнаймын.
РгеГасе (А лғы  сөз)
Оқу  құралы  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  жалпыға  міндетті 
білім  стандарты  бойынша жоғары  кәсіптік  білім  беру (бакалавриат)  саласын- 
дағы типтік бағдарламаға сай жазылған.
Оқу құралының басты  мақсаты -  ағылшын тілі  мен  қазақ тілінің грамма- 
тикасын салыстыра отырып,  оны қазақ аудиториясына жеткізу.
Кітап  морфология,  синтаксис,  ағылшын  тілі  грамматикасына  қатысты 
қосымша  жаттығулардан,  пысықтауға  арналған  жаттығулар  мен  тест  сұрақ- 
тарының жауаптарынан жэне қосымшадан тұрады.
М орфология  бөлімінде  сөз  таптарының  грамматикалық,  семантикалық 
сипаты, түрлері, сөйлемде атқаратын  қызметі  қазақ тілімен салыстырыла мы- 
салдар  мен  пысықтау  жаттығулары  арқылы  жан-жақты  талданып  берілген. 
Пысықтау  жаттығулары  мен  тест  сұрақтары  оқырманның  теориялық  білімін 
практикалық тұрғыдан тереңдету мақсатында ұсынылады.
Синтаксис  бөлімі  -   сөйлем  түрлері,  сөйлемнің  тұрлаулы,  тұрлаусыз 
мүшелері, төл сөз бен төлеу сөз, тыныс белгілері тақырыптарын қамтыған.
Қосымш адан бұрыс етістіктер тізімін, һаүе/һаүе §оі етістігінің қолданысы 
жөнінде  мэліметті,  есептік  жэне  реттік  сан  есімдер  кестесін,  Ье  жэне  һауе 
етістіктерінің барлық шақтарда жіктелуінің жинақ кестесін таба аласыздар.
Келесі  белім  пысықтауға  арналған  жаттығулардың,  тест  сұрақтарының 
жауаптарынан тұрады.
Кітаптағы грамматикалық материалдардың жүйелі түрде берілуі ағылшын 
тілі грамматикасын дұрыс  пайдалану,  яғни  қатесіз сөйлеу,  сөйлем құрастыру, 
жазу жэне  өз  ойын  ағылшын тілінде  жеткізуге  мүмкіндік туғызуы  сөзсіз деп 
ойлаймыз.
Қазақстан Республикасының тіл жоніндегі  мәселесіне,  аз да болса,  өз үле- 
сімізді қосармыз деген үміттеміз.
Сәт сапар!

Сопіепіз  (Мазмұны)
РгеҒасе (Алғы сөз)  .................................................................................................... 3
Соп(епі§ (Мазмұны)  .................................................................................................4
РАКТ О ^ Е   (БІРІНШІ  БӨЛІМ)
I 
М О К РН О ЬО С Ү  (МОРФОЛОГИЯ)  ..............................................................12
1.  Тһе  поип  (Зат есім)  ........................................................................................... 13
Могрһоіо^ісаі  (ІезсгірПоп оГ іһе  поип (Зат есімнің морфологиялық
сипаты )...................................................................................................................13
Тһе зігисіиге оГ іһе поип  (Зат есімнің құрылымы  )  .................................... 13
З ітр іе  поипз  (Жалаң зат есім)  ......................................................................... 13
Оегіуаііуе поііпз  ( Туынды зат есімдер)  ........................................................ 13
Сошроипё поипз  (Күрделі  зат есімдер)  ....................................................... 16
Ьехісаі  ап(1  §гашшаііса1 сЗезсгірііопз оі* Еп§1І8һ апсі Кагакһ поипз 
(Ағылшын,  қазақ тілдеріндегі  зат есімдердің  лексика-
грамматикалық сипаты)  ................................................................................... 17
С отш оп поипз (Жалпы  зат есім)  .................................................................... 18
Ргорег поипз  (Жалқы есім)  .... :.........................................................................18
СоипІаЫе апё ІіпсоипІаЫе поипз (Ағылшын тіліндегі  саналатын
жэне саналмайтын зат есімдер мен  қазақ тіліндегі көптік мәнді
есімдер)  ........................ ........................................................................................ 18
Ехегсізез (Жаттығулар)  1.1  -   1.5...................................................................... 22
Сопсгеіе  апё АЬзІгасі поипз (Деректі  және дерексіз  зат есім дер)..........23
Сіаззез  оҒ  Еп§Іізһ поипз (Ағылшын тіліндегі  зат есімнің
мағыналық топтары ).......................................................................................... 23
Сіаззез  о£ Кагакһ поипз  (Қазақ тіліндегі зат есімнің мағыналық
топ тары )..... .................................................................................. ........................ 24
Ріигаі  йэгш оГ Іһе  поип (Зат есімнің көпше т ү р і) ......................................... 24
Ехегсізез (Жаттығулар)  1.6. -   1.9.....................................................................27
Сазе  (Зат есімнің септелуі)  ..............................................................................28
Роззеззіуе  Сазе (Тэуелдік септік)  ....................................................................29
Зупіасис  іипсііопз  оГ Еп§1ізһ апсі Кагакһ поипз (Ағылшын жэне
Қазақ тілдеріндегі  зат есімдердің сөйлемдегі  қызметі)  ............................30
Оепёег (Зат есімнің род категориясы)  ................................................. .......... 31
Ехегсізез  (Жаттығулар)  1.10. -   1.13............................................................... .  31
1. Теаі (Зат есімге арналған тест сұрақтары)  ...............................................34
2.  Тһе  агіісіе (А ртикль)......................................................................................... 37
Тһе  іпсІеЯпһе  агіісіе  'а/ ап  (Белгісіздік ('а / а п )  артиклі  ............................37
Тһе  сіейпііе агіісіе  Чһе'  (Белгілік  Чһе  ар ти к л і)...........................................39
'2его'  агіісіе  (Артикльдердің қолданылмайтын кездері)  ...........................44
Тһе ріасе  оҒ агіісіе  іп  іһе зепіепсе (Артикльдердің сөйлемдегі  о р н ы ).... 47
Ехегсізез  (Жаттығулар)  2.1  ~ 2.11.................................................................... 47
2. Тезі (Артикльге арналған тест сұрақтары)  ..............................................53
4

3.  Тпе Асцесііүе (Сын е с ім )................................................................................. 57
Могрһо1о§іса1  зігисһіге оГ афесііуез (Сын есімнің
морфологиялық құры лы мы )........................................................................... 57
Зетапііс  ^гоирв  оГ а4іес!іуе$ (Сын есімнің семантикалық топтары)  ..... 58
Ве§геез оГ сошрагі$оп оГ асуесііуез (Сын есімнің ш ырайлары)................59
Зупіасііс  һтсііопз  оГ асУесІІуеБ (Сын есімнің сөйлемдегі  қызметі)  ....... 63
Ехегсі$е$ (Жаттыгулар) 3.1. -  3.9..................................................................... 65
4.  Тһе  ІЧишегаІ  (Сан е с ім ).................... ............................................................... 68
Турез 
пишегаіз (Сан  есімнің түрлері)  ..................................................... 68
Сагсііпаі  пишегаіз (Есептік сан есім дер)....................................................... 68
Огёіпаі  пишегаіз (Реттік сан есімдер)............................................................70
Ғгасііопаі  пишегаіз (Бөлшектік сан  есімдер)  .............................................. 71
Зупіасйс  йіпсііопз оГ Еп§1ізһ  апсі Кагакһ пишегаіз (Ағылшын  және
қазақ тілдеріндегі  сан есімнің қызметі)  ..................................................... 72
Хронологиялық даталардың және уақыт белгілірінің оқы луы ...............72
Ехегсізез (Жаттығулар)  4.1. -  4.5....................................................................74
5.  Тһе  Ргопоип  (Есімдік)  ....................................................................................76
Могрһо1о§ісаІ  зігисіиге ап(1 саіе§огіез оГЕп§1ізһ апсі Кагакһ  ргопоипз 
(Ағылшын жэне  қазақ тілдеріндегі  есімдіктің морфологиялық
құрылымы  мен категориялары)  ..................................................................... 76
Регзопаі  ргопоипз (Жіктеу есімдіктері)  ........................................................77
Тһе  зупіасііс  Ліпсііопз  оҒрегзопаІ  ргопоипз  іп  а зепіепсе  (Жіктеу
есімдіктерінің сөйлемдегі  қы зм еті)............................................................... 78
Ехегсізез (Жаттығулар)  5.1. -  5.4.................................................................... 80
Роззеззіуе  Ргопоипз (Тәуелдеу есімдіктері)  ................................................. 81
Ехегсізез  (Жаттығулар)  5.5. -  5.6................................................................... 84
Оешопзігаііуе  ргопоипз (Сілтеу есімдіктері)  .............................................. 84
Тһе  зупіасйс  Гипсііопз о!*  сіешопзігайуе ргопоипз  іп а зепіепсе
(Сілтеу есімдіктерінің сөйлемдегі  қы зм еті)................................................ 85
Ехегсізе (Жаттығу)  5.7.  ..................................................................................87
Іп1егго£аіІуе Ргопоипз (Сұрау есім діктері)................................................... 87
Тһе  зупіасііс  Гипсііопз о£  іпІегго§а!іуе ргопоипз  іп а зепіепсе
(Сұрау есімдіктерінің сөйлемдегі қы зм еті)................................................. 88
Ехегсізе (Жаттығулар)  5.8. -  5.9......................................................................90
Кеіаііуе  ог Соппесііуе ргопоипз  (Қатыстық немесе байланыстырушы 
есім діктер)..............................................................................................................
Тһе  зупіасііс  іипсйопз оГ  соппесііуе ргопоипз  іп а зепіепсе
(Байланыстырушы есімдіктерінің сөйлемдегі  қызметі)  .......................... 91
Іпсіейпііе ргопоипз  (Белгісіздік есім діктері)................................................ 91
Могрһо1о§іса1  зігисіиге іпсіейпііе ргопоипз (Белгісіздік есімдіктернің
морфологиялық құры лы мы )............................................................................
91
Тһе  зупіасііс  Гипсііопз оГ  іпсіейпіііуе ргопоипз  іп  а зепіепсе 
(Белгісіздік есімдіктерінің сөйлемдегі  қызметі)  ........................................ 92
і

Тһе изе оГ  іпсіейпііе ргопоипз апсі іһеіг ігапвіаііоп іпіо Кахакһ 
(Белгісіздік есімдіктерінің қолданылуы  және  олардың қазак тіліне
аудары луы )........................................................................................................... 92
Ехегсізе (Жаттыгулар)  5.10. -  5.13................................................................... 94
Ыеёагіуе ргопоипз (Болымсыздық есімдіктері)  ............................................95
Тһе  зупіасііс  Ғипсііопз оГ  пе§аііуе ргопоипз  іп  а зепіепсе
(Болымсыздық есімдіктерінің сөйлемдегі  қызметі)  .................................. 96
Кейехіуе  ргопоипз  (Өздік есімдіктері)  ........................................................ 97
Тһе  зупіасііс  йіпсйопз 
о і
 гейехіуе  ргоноипз  іп а  зепіепсе
(Өздік есімдіктерінің сөйлемдегі  қы зм еті)................................................... 97
Кесіргосаі  ргопоипз (Ортақ есім діктер)..........................................................98
Ііпіуегзаі  ргопоипз  (Жалпылау есімдіктері)  ................................................ 99
Ехегсі$е§  Гог іһе  ргопоип  (Всімдікке арналған
жаттығулар)  5.14. -  5.24.....................................................................................
3. Те
5
! (Есімдікке арналған тест сұрақтары)................................................. 105
6.  Тһе УегЬ (Етістік ) ..............................................................................................ІШ
Могрһо1о§іса1  зігисіиге  оГЕп§1ізһ апё Кагакһ уегЬз (Ағылшын
және  қазақ тілдеріндегі  етіс 
і
 іктің  морфологиялық  құры лы м ы )..........107
Ьіпк уегЬз (Байланыстырушы етістіктер)  .................................................... 110
Аихіііагу уегЬз  (Көмекші  етістіктер)  ..............................................................110
Тһе тосіаі уегЬз  (Модаль  етістіктер)  ..............................................................111
Модаль етістіктердің орнына қолданылатын  етістіктер
Ехегсі$е$  (Жаттығулар)  6.1.  -  6.6...................................................................... 113
4.  Те$1: (Модаль  етістіктерге арналған тест сұрақтары).............................116
7.  Уоісе  саіе§огу (Етіс  категориясы)  ..................................................................
Ш
Тһе саІе§огу оҒ уоісе іп  Еп§1ізһ  1ап§иа§е (Ағылшын тіліндегі  етіс
категориясы)......................................................................................................... 4 8
Тһе саіе§огу оГ уоісе  іп  Кагакһ  1ап§иа§е (Қазақ тіліндегі
етіс категориясы).................................................................................................118
Ғіпііе  іЕогтз  о£ іһе уегЬз  (Жақты етістіктер).................................................. 119
ЗІМ РЬ Е  Т Е ^ 8 Е 8   ...............................................................................................122
8.  Ргезепі 8ішр1е Тепзе............................................................................................122
Ргезепі  З ітр іе Тепзе 
дүіі
Һ  Чо Ье'  (Ргезепі З ітр іе шағы  ‘іо Ье’
етістігімен)  ............................................................................................................129
Ргезепі  З ітр іе Тепзе 
тШ.
 ‘һауе7‘һауе §оі’  (‘НауеУ  ‘һауе §о(’  етістігі
Ргезепі  З ітр іе -  ш ағында).................................................................................. 133
Ехегсізез  (Жаттығулар)  8.1. -  8.10.................................................................... 137
9.  Ра§і 8ітр1е Тепзе  .................................................................. ............................. 140
Ехегсізез  (Жаттығулар)  9.1  -  9.6...................................................................... 146
6

10. Ғиһіге  8ішр1е  Тепхе........................................................................... .............. 148
Ғиіиге З ітр іе л^ііһ  ‘тоіІГ  (Келер шақ ‘
үуіі
Г  көмекші етістігімен).............148
Ғиіиге  Зішріе шііһ  ‘Ье §оіпб Іо’  (Келер шақ  ‘Ье §оіп§ 1о’
сөз оралымымен)  .............................................................................................. 152
Ргезепі Сопііпиоиз аз  Ғиіиге (Ргезепі Сопііпиоиз  шағы  Ғиіиге  Зітріе
мағынасында)  Д....................................................................................................156
Ргезепі З ітр іе аз  Ғиіиге (Ргезепі З ітр іе  келер шақ мағынасында)..........158
Ехегсізез  (Жаттығулар)  10.1. — 10.7..................................................................159
8ІМ РЬЕ  С01ЧТІЖЮІГ8  Т Е ^ 8 Е 8 ...............................................................162
11.  Рге^еп* Соп(іпиои$ Тепве  ............................................... ................................ 162
Ехегсі$е§  (Жаттығулар)  11.1. -   11.6..................................................................168
12. Ра«і Соп(іішои$ Тепхе  ......................................................................................170
Ехегсівев  (Жаттығулар)  12.1. -   12.5.................................................................175
13. Ғи*иге Сопііпиои$ Теп§е..................................................................................176
Ехегсі§е$  (Жаттығулар)  13.1. -   13.5................................................................. 179
РЕКҒЕСТ Т Е ^ 8 Е 8 .......................................................................................... 180
14. Рге5еп1 РегГес* Т еп $е........................................................................................ 180
Ехегсі$е$  (Жаттығулар)  14.1. -   14.15............ ...................................................189
15. Ра$* РегГесІ Т еп$е.............................................................................................. 193
Ехегсі$е$  (Жаттығулар)  15.1. -   15.8................................................................. 196
16. Ғиіиге РегГес* Теп$е  ......................................................................................... 199
Ехегсі$е$  (Жаттығулар)  16.1. — 16.6................................................................. 201
РЕКҒЕСТ СОМТШ ІЮ ІІ8 Т Е ^ 8 Е 8   ............................................................204
17.  Рге$епі 
Регіесі
 Сопііпиои$ Т еп $е.................................................................. 204
Ехегсі$е$  (Жаттығулар)  17.1. -   17.5.................................................................. 207
18. Ра$* РегГесі Сопііпиои$....................................................................................209
Ехегсі$е$ (Жаттығулар)  18.1. -   18.3................................................................. 212
19.  Ғиіиге РегГесІ Соп(іпиои$  Теп$е  ................................................................... 213
Ехегсі$е$ (Жаттығулар)  19.1. -   19.3................................................................. 215
5. Те$* (Етістік  шақтарын  қайталауға арналған
тест сұрақтары).................................................................................................. 217
7
/

РА88ІУЕ УОІСЕ  .......................................................... .....................................221
20.  Ргевепі 8ітр1е  Ра«8іүе..................... ................................................................223
Ехегсі§е§ (Жаттыгулар)  20.1. -  20.9................................................................ 226
21.  Рахі 8ітр1е  Ра55іүе  .................. ........................................................................ 228
Ехегсі$е$ (Жаттығулар)  21.1. -  21.7............................................... ..................231
22.  Ғиіиге 8 іт р Іе   Раххіүе................................................................ ......................234
Ехегсізез (Жаттығулар)  22.1. -  22.5................................................................ 236
23.  Ргезеп* СопІіпиои$  Ра$$іүе....................................................... ......................238
Ехегсі$е (Жаттыгу) 23.1............... ............. .......................... .— ...................... 239
24.  Ра$І Сопііпиоиз ра$5ІУе  ................... ............................ .......... ........................239
Ехегсі$е (Жаттыгу)  24.1......... ............ ................. ................. .......................... 240
25.  Рге$еп!  РегГесІ  Ра$5ІУе  ................................ ................................................ .  241
Ехегсі$е$ (Жаттыгулар) 25.1  -  25.2........................................... ..................... 241
26.  Ра$І  РегГесІ  Ра$$іуе......................................... ......... ........................................242
Ехегсі$е (Жаттыгу)  26.1..................................................................................... 243
27.  Ғиіиге  РегГесІ  Ра$$іүе  ...................................................................................... 243
Ехегсі$е (Жаттыгу) 27.1.....................................................................................244
Ехегсі$е$  Гог Іһе  Ра$$іуе$ (Барлык Ра$$іуе Уоісе-ті кайталауға
арналған  жаттыгулар)  ....................................................................... ............. 244
6. Те$І (Ырықсыз етісті  қайталауга арналған тест сұрақтары)  ..............248
МООО  САТЕСОКҮ ОҒ Т Н Е  УЕКВ
(ЕТІСТІКТІҢ РАЙ КАТЕГОРИЯЛАРЫ )..................................................... 252
28.  Іт р е га ііу е   тоосі (Бұйрық р а й )....................................................................... 252
29.  8иЬ]ипсІІУе  Моогі  (Бұйрық рай)  .................... ................................................ 254
30.  Іпсіісаііуе  шоосі  (Ашық рай)  ........................................................................ .  255
31. Тһе іпйліііуе (Тұйық е т іс т ік )............. ........... ................................................. 256
Ехегсі$е$ (Жаттыгулар) 31.1. — 31.4................................................................. 258
32.  Тһе  Рагіісіріе (ЕсімХЬ / Көсемше)  ...............................................................259
Ргезепі Рагіісіріе.................... .............. ............ ........................................ ........ 260
Ра$1 Рагіісіріе............................... .................................... .................................. 260

Рег&сі Рагіісіріе Асііуе  ................................................................................... 261
Рег&с* Рагіісіріе Р аззіуе...................................................................................261
Рагіісіріе іп іһе Кагакһ 1ап§иа§е (Қазақ тіліндегі  есім ш е)...................... 261
33.  Тһе Сегиіні (Г^рундий)  ..................................................................................261
Ехегсі$е$ (Жаттығулар) 33.1. -  33.5................................................................ 263
7.  Тезі (Жақсыз етістіктерге арналган тест сұрақтары)  .......................... 266
34.  Тһе АёуегЬ  (Ү стеу).......................................................................................... 269
Кіпёз 
асіуегһз (Үстеу түрлері).................................................................... 270
Оергеез оҒ асІуегЬз (Үстеудің шырай түрлері)  ............................................ 272
Ехегсізез (Жаттығулар)  34.1. -  34.8............................................................... 276
35.  Тһе РгерозШоп  (Предлог)  ..............................................................................278
Огоирз оГ ргерозіііопз  (Предлогтың топтары)  ............................................ 281
Ехегсізез  (Жаттығулар) 35.1. -  35.9................................................................ 304
Тез* Гог №е ргерозіііоп  (Предлогты  қайталауға арналған
тест сұрақтары)  ................................................................................................ 308
36.  Тһе Соіуипсйоп (Шылау)  ..............................................................................312
Турез оС Соіуипсііоп (Шылау түрлері)..........................................................312
Ехегсізез (Жаттығулар)  36.1. -  36.3................................................................318
37.  Тһе Іпіег^есііоп  (О дағай)................................................................................319
Турез оГІпІецесІіоп  (Одағай тү р л ер і)...........................................................320
Кіпсіз о£ Іпіедесиоп (Одағайдың құрамы)  .................................................. 322
Ехегсі$е$ (Жаттығулар) 37.1. -  37.3................................................................ 323
38.  \Үоггі-Виі1(ііп§ (Сөзжасам)  .............................................................................324
Зат есімнің ж асал у ы ....................................................................................... 324
Сын есімнің ж асал у ы ................................................... .................................. 326
Етістіктің жасалуы  .......................................................................................... 328
Үстеудің жасалуы  ............................................................................................ 329
39.  АЛсШіопаІ  ехегсі$е$  (Қосымша жаттығулар)  ............................................. 330
РАКТ Т \ ¥ 0  (ЕКІНШІ БӨЛІМ)
II  8ҮОТАХ (СИНТАКСИС)  ...............................................................................343
40.  Тһе $еп(епсе (Сөйлем)  ..................................................................................... 343
Тһе гпаіп  рагіз оГ а зепіепсе (Сөйлемнің тұрлаулы  м үш елері)................344
Зесопсіагу рагіз оГ а зепіепсе (Сөйлемнің тұрлаусыз  м үш елері).............348
Турез оГ зепіепсе (Сөйлем тү р л е р і)............................................................... 352
Оесіагайуе зепіепсе (Хабарлы сөйлем ).........................................................352
9
і

ІпІегго§аиуе зепіепсе (Сұраулы  сөйлем )....................................................... 352
Ехсіатаіогу зепіепсе (Лепті  сөйлем )..............................................................354
Ітрегаііуе зепіепсе  (Бұйрықы сө й л ем )......................................................... 354
АШ гтайуе апсі  пе§а1іуе зепіепсез  (Болымды жэне  болымсыз
сөйлем )..................................... ............................................................................354
С отрозйе/С отрІех зепіепсе (Құрмалас сөйлем)  ........................................355
Тһе С отроипё зепіевсе (Салалас  құрмалас  сө й лем )................................. 356
Тһе С отріех  зепіепсе  (Сабақтас  құрмалас  сөйлем)  .................................. 357
Турез оГ С отріех  зепіепсез (Сабақтас  құрмалас  сөйлем т ү р л е р і)..........357
ЗиЬіесі Сіаизез (Бастауыш  бағыныңқылы  сабақтас  құрмалас
сөй лем )..................................................................................................................357
Ргесіісаііүе Сіаизез (Предикативті  бағыныңқылы сабақтас
құрмалас сөйлем)  ................................. ............................................................. 358
ОЬ]есі Сіаизез (Толықтауыш бағыныңқылы сабақтас
құрмалас  сөйлем)  ...............................................................................................358
АПгіЬиІІҮе СІаизез (Анықтауыш  бағыныңқылы  сабақтас
құрмалас сөйлем)............................................................................................... 358
Асһ/егЬіаІ  Сіаизез (Пысықтауыш  бағыныңқылы сабақтас
құрмалас сөйлем)  .................. ............................................................................359
Сопёіііопаі  зепіепсез (Шартты  сөйлемдер).................................................. 361
Сопсііііопаіз апсі іһеіг үагіаііопз  іп  іепзез (Шартты  сөйлемдер және
олардың шақтарда өзгеруі)  ............................................................................. 364
Міхесі  сопдіііопаіз (Аралас  шартты  сөйлемдер)  ....................................... 365
Ехегсізез  (Жаттығулар) 40.1. -  40.5................................................................ 366
41.  Тһе сопзігисііоп іһеге  із/іһеге аге (Тһеге  із/іһеге  аге сөз орамы)  .........368
42.  Оігесі  апсі  Іпсіігесі зреесһ  (Төл сөз бен төлеу с ө з ) ................................... 371
Ехегсізез  (Жаттығулар) 42.1. -  42.2................................................................ 3/5
43.  Рипсіиаііоп  т а г к з   (Тыныс б ел гіл ер і)......................................................... 376
Сарііаіз (Бас ә р іп ) .............................................................................................. 376
С о т т а  (Үтір)  ..................................................................................................... . 377
Арозігорһе  (Дэйекше)  ....................................................................................... 377
Вазһ (Сызы қш а)................................................................................................. 378
Соіоп (Қос  нүкте)  .............................................................................................. 378
Вгаскеіз (Ж ақ ш а)............................................................................................... 378
Зетісоіоп (Ннүктелі ү т ір ) ................................................................................379
(Зиоіаііоп т а гк з (Т ы рнақш а)........................................................................... 379
Ғиіі зіор  (Нүкте)  ................................................................................................ 379
Ехсіатаііоп т а г к   (Л{)і  белгісі)  ....................................................................... 379
(^иезііоп  т а гк  (С ұ р ау ^ел гісі)......................................................................... 380
10

Аррепаісех
Аррепсііх  1:  Тһе Іізі оГ ігге^иіаг уегЬз
(1-қосымша.  Бұрыс етістіктердің т ізім і)..................................................... 381
Аррепдіх 2:  Тһе іаЫе оҒ сагёіпаі апсі огсііпаі пишегаіз
(2-қосымша.  Есептік жэне реттік сан есімдер кестесі)  ........................... 386
Аррепйіх 3: Тһе ш е 
о{
 һауе/һауе §оІ’
(3-қосымша.  ‘Науе’  және  ‘һауе §оГ  етістіктерінің  қолданылуы)..........387
Аррепёіх 4:  Соіуи§аІіоп оГ ‘Ье’
(4-қосымша.  ‘Ве’  етістігінің барлық шақта жіктелуінің
жинақ кестесі)................................................................................................... 388
Аррепсііх  5:  Сотуи§аііоп о^ ‘һауе’
(5-қосымша.  ‘Науе’  етістігінің барлық шақта жіктелуінің
жинақ кестесі)................................................................................................... 389
Аррепсііх  6  (6-қосымша).  Ғогшаііоп оҒ Асііуе апсі Раззіуе....................... 390
РАКТ Т Н К Е Е  (ҮШІНШІ БӨЛІМ)
III  К ЕҮ  (ЖАУАПТАРЫ).......................................................................................391
Кеу 
іо
  ехегсізез (Жаттығулардың жауаптары)  .......................................... 391
Кеу *о (еЩ  (Тест жауаптары)  ....................................................................... 418
Ьізі оГ аЬЬгеүІаІіопз (Қысқартылған  сөздердің тізімі)  ........................... 419
КеГегепсез (Пайдаланылған әдебиеттер).................................................... 419
і
11

РАКТ  (Ж Е   (БІРІН Ш І  БӨ ЛІМ )
МОКРНОЬОСҮ  (МОРФОЛОГИЯ)
М орфология  (грекше:  шогрһе  -   форма;  тұлға  жэне  1о§оз  -   ілім)  -   сөз  ту- 
ралы  грамматикалық  ілім.  Морфологияның  негізгі  нысаны  сөз  болғанымен, 
сөздің  лексикалық  мағынасын  қарастырмайды.  Морфология  сөздің  грам- 
матикалық мағынасын қарастырады, ол сөздердің қай  сөз табына жататынын, 
сөз  таптарының  жасалу  жолдары  мен  түрленуін  сөз  етеді.  Сөздердің  қай  сөз 
табына жататыны төмендегі белгілері  бойынша ажыратылады:
а)  жалпы  мағынасы; 
'
ә)  мағына тудырушы  қасиеті (префикстер мен жұрнақтар);
б)  грамматикалық көрсеткіштері  (артикль,  предлог жэне жалғаулар);
в)  сөйлемдегі  атқаратын қызметіне байланысты.
Ағылшын  тілінде  сөз таптарын  жүйелегенде,  қазақ тіліндегідей  үш топқа 
бөлуге болады: 
.  /
а)  І^оііопаі  \
уогсі
8 -  Атау сөздер (толық мағыналы сөздер);
э)  Аихіііагу \
уогс
І8 -  Көмекші сөздер (толық мағынасы жоқ сөздер);
б)  Іп(ег]ес(іоп -  Одағай сөздер.
А ғы лш ы н   және  қ а за қ   тілдерінде  атау  сөздерге  зат  есім,  сын  есім,  сан 
есім,  есімдік,  етістік,  үстеу жатады.  Атау  сөздер  айналадағы  шындықты  (зат, 
белгі,  сан,  үдеріс  т.  б.)  бейнелеп,  олардың  атауы  ретінде  қолданылады  жэне 
олар толық сөйлем мүшесі  бола алады.
Көмекші  сөздер  атауыш  сөздермен  себелесіп  келіп  қана  жұмсалады. 
Комекш і  сөздерге  ағы л ш ы н   тілінде  көмекші  есімдер,  шылаулар  (септеулік, 
жалғаулық,  демеулік),  көмекші  етістіктер,  предлогтар,  сол  сияқты  зат есімнің 
көрсеткіші  болып  табылатын  артикльдер  жатады.  Қ азақ  тілінде  комекш і 
сөздерге шылау сөздер,  көмекші есім,  комекші етістіктер жатады.
О дағай  сөздер  сөйлемдегі  қолданылуымен  де,  берер  мағынасымен  де 
барлық соз  таптарына ұқсамайтын  ерекшелікке  ие.  Бұлар  белгілі  бір  ұғымды 
білдіре алмайтын,  сөйлемде  ешқандай сөйлем мүшесі  қызметін атқармайтын, 
тек адамның көңіл күйі,  ішкі сезімін ғана білдіретін сөздер. Сонымен, сөз тап - 
тар ы   дегеніміз  -   грамматикалық  жағынан  ыңғайлас  келетін  сөздердің  тобы. 
Ағылшын,  қазақ тілдеріндегі  сөз тап тар ы   (Рагіз оГ зреесһ) төмендегідей.
А ғы лш ы н   тілі:  Тһе  Ыоип  -   Зат  есім  /  Тһе  Ас^есііуе  -   Сын  есім  /  Тһе 
М итегаі -  Сан  есім  /  Тһе  Ргопоип -  Есімдік  /  Тһе  УегЬ  -  Етістік  / Тһе  АсІуегЬ
-  Үстеу / Тһе  Сощипсііоп -  Шылау / Тһе  Іпіецесііоп -  Одағай / Тһе Ргерозіііоп 
-П редлог.
Қ а за қ   тілі:  Зат  есім  /  Сын  есім  /  Сан  есім  /  Есімдік  /  Етістік  /  Үстеу  / 
Шылау  /  Одағай  /  Модаль  сөздер  /  Еліктеуіш  создер.  Екі  тілдегі 
а й ы р м а ш ы л ы қ   сол  -   қ а за қ   тілінде  Предлог,  А рти кль  жоқ,  ағы л ш ы н  
тілінде  М одаль  сөздері  мен  Е ліктеуіш   создер  болмайды.  Енді  эр  сөз  табын 
жеке-жеке қарастырайық.
12

1.  ТНЕ  Ж )Ш  (ЗАТ ЕСІМ)
Ағылшын  және  қазақ  тілдерінде  зат  есім  -   заттардың  атын,  нәрселерді, 
табигат пен  қоғамдық құбылыстарды, уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді 
кең мағынада білдіретін сөз табы.
Екі тілдегі  зат есімді жеке  сөз табы  ретінде танытатын үш белгісі  (морфо- 
логиялық,  семантикалық,  синтаксистік)  болады.  Енді  осы  үш  белгіні  сипат- 
тап  көрейік.
Зат есімнің морфологиялық сипатын түсіну үшін  зат есімнің құрылымын,
жасалу тәсілін, түрлену жүйесін талдау  керек.  Алдымен зат есімнің құрылы- 
мына тоқталайық.
Ағылшын  тілінде  зат  есімдер  құрылымы  жағынан  Зішріе  (Жалаң), 
Оегіүаііуе  (Туынды),  Сотроипсі  (Күрделі)  болып  бөлінсе,  қ азақ   тілінде 
олардың екі турі (Ж алаң,  Күрделі) болады.
А ғы лш ы н тіліндегі  З іт р іе  (Жалаң) зат есімдер тек қана түбірден тұрады.
Қ азақ  тіліндегі  ж алаң  зат  есімдер  екі  салаға  (түбір  зат  есімдер,  туы нды
зат  есімдер)  бөлінеді.  Түбір  зат  есімдер  тек  түбір  сөзден  тұрса,  туынды  зат
есімдер  зат  есім,  сын  есім,  етістік,  сан  есімдерге  жұрнақтар  жалғану арқылы 
жасалады.
Могрһо!о£Іса1  (іелсгірііоп  оГ 
іһе
  поип 
(Зат есімнің морфологиялық сипаты)
Тһе 5ігис(иге  оГ іһе  поип
(Зат есімнің құрылымы)
8 іт р Іе  
поип5
(Жалаң зат есімдер)
С алы сты ры п   көрейік:
8ітр1е  \о и п   (Еп§1і$һ)
Ж ал аң  зат есім  (К агакһ)
а  Ьоок -  кітап 
а ^еек -  апта 
а зоп -  ұл
қыз -  а  §іг1
би -  а сіапсе 
қой -  а $һеер
Оегіуаііуе  поип$ 
(Туынды зат есімдер)
Қ азақ  тілінде  туы нды   зат  есімдер,  жоғарыда  айтылғандай,  түбір 
сөздерге  жұрнақтар  жалғануы  арқылы  жасалса,  агы лш ы н   тіліндегі  туы нды
<

зат есім,  сын  есім,  етістік,  сан  есімдерге жұрнақтар
Енді
жасалады.
ағылшын,  қазақ
(Вегіүаііүе)  зат есімдер -  
мен  префикстердің  жалғануы  арқылы 
тілдеріндегі туынды зат есімдердің жасалуын  кесте арқылы салыстырайық.
СошрагаНуе сһагіз  оГ Еп§1і$һ  апсі  К а га к һ   йегіүайүе  поипх
(Ағылшын  жэне  қазақ тілдеріндегі  туынды  зат  есімдердің салыстырмалы
кестелері)
№ ип$  сіегіүесі Ггош уегЬ§
(Етістіктен жасалған зат есім)
•  
•
А ғы лш ы н  тілі:
-ег/ог -  ёапсег,  есіііог 
-аг ~ Ііаг, уісаг 
-апі/еп* -  аззізіапі,  §Ш(іепі 
-гезз -  асіге$8, >үаііге$8 
-ее — рауее, ешріоуее 
-аі -  арргоуаі,  аггіуаі 
-а§е -  Ьгеака§е,  с!гаіпа§е 
-апсе -  ассеріапсе
-епсе -  (Нйёгепсе
-у -  йеііуегу 
-шепі -  асіуегіізшепі 
-іоп -  аііепііоп 
-иге -  сіозиге
Қ азақ  тілі:
-ма/ме -  алма,  күйме 
-ба/бе -  сызба, көмбе 
-па/пе -  баспа, кіріспе 
-қа/кі -  қалқа,  күлкі 
-ғы/гі -  ш алғы,  сүзгі 
-ым/ім/м -  жазым,  білім,  сөйлем 
-ыс/іс/с -  айтыс,  жеңіс,  сөйлес 
-ақ/ек -  қонақ, жүрек 
-ғыш/гіш -  сыпырғыш ,өш іргіш  
-қын/кін -  толқы н,  кескін 
-мақ/мек -  құймақ,  ілмек 
-бақ/бек -  жұмбақ, тізбек 
-пақ/пек -  қақпақ,  піспек
1Чоип§  сіегіуеё  Ггош  поип§ 
(Зат есімнен жасалған зат есім)
А ғы лш ы н  тілі
Қ азақ  тілі
ЗиГАх
Ехашріе
8иШх
Е хатріе
(Жұрнақ)
(Мысал)
(Жұрнақ)
(Мысал)
-Гиі
һапсіГиІ,  шоиіһГиІ
-лас  ,-лес
құрбылас, көршілес
-һооё
Ьгоіһегһоосі,  сһіісіһоой
-дас,  -дес
қарындас,  күндес
-зһір
ігіеші§һір,  рагіпег§һір
-тас,  -тес
сыныптас, тілектес
-І8Ш
һишапі§ш, раігіоіі§ш
-шылық,  -шілік ш аруаш ы лы қ,
-І$І
аг1і§і,  һитогі§*
ем ш ілік
-ісіап
Асасіетісіап
-қор
бейнетқор
-іап
роііһсіап,  ти зісіап
-тық,  -тік
сауатсыздық,
-іпе
һегоіпе
белгісіздік
-сіош
К іп§сіот
1 -қой
сәнқой
14

Жалгасы
Л
г
ы
л
п
і
ы
н
  т
і
л
і
Қ
а
з
а
қ
  т
і
л
і
ЗиҒйх
Ехагпріе
8и Гйч 
1
Е
и
а
т
р
к
(Жүриақ)
(
М
ы
с
а
л
)
(Жұрнақ)
(
М
ы
с
а
л
)
еГіе
В
а
с
һ
с
і
о
г
е
і
і
е
-------- -—
—
—
—
—
—
—
-
к
с
р
,
  -
г
с
р
іскер
ш
-паз
аспаі
-хана
е
м
ж
а
к
а
-
с
г
а
н
Қ
а
э
а
қ
с
т
а
м
-
ш
ы
«
 
-ші
ж
ұ
м
ы
с
ш
ы
,
  т
і
л
ш
і
Епцііяһ  апй  К агакһ  Легі\а!іүе  поипі 
жһісһ  аге  (огшесі  Ггош  асі)есгіүе$ 
(Ағылшын,  қаіақ тілдеріндсгі  сын  ссімдсрдсн
жасалган туынды эат ссімдер)
А гы лш ы н  тілі
8и№х
Ехатріе
(Жұрнақ)
(Мысал)
Сын( есім
-«у
сгисііү
ш
-у
һопезГү
-пе§8
һарріпем
-іоп
аЬіесііоп
-егу
Ьгаүегү
•г
-иге
тоІ8іиге
-су
уасапсү
ш
-ІП8
\уагтіп§
4һ
\уагтіһ
-сіот
Ггеегіот
Қ а іа к  тілі
ЗиГйх
(Жүрнақ)
Ехатріе
(Мысал)
Сын  есім
-лық,  -лік 
-дық,  -дік
-тык,  -ТІК 
-шылық,  -шілік
ақылдылық,  әдептілік 
ақылсыздык. әдепсіздік
коркактық,  үрксктік
МОЛИІЫЛЫҚ,  көпиплік
Сан есім
-лық,  -лік
-дық,  -дік 
-тық, -тік
алты лы қ,  жетілік 
ондық,  жүздік 
кырыктық,  үш тік
Ескерту.  Қатар  жазылған  ағылшын  жэне  қазақ тілдеріндегі  жұрнақтарды 
олардын  аудармасы  деп  түсінбеу  керек,  олар сол тілдегі  жұрнақтар  болып  та- 
былады.
Тһе сһагі оГ Еп§ІІ§һ  сіегіуаГіуе  поип$  Гогшесі  Ьу теап&  о£ ргейхе§ 
(Ағылшын тіліндегі  зат есімдердің префикс  арқылы  жасалу  кестесі)
Префикс
М ы сал
апіі-
со-
апіісіітах,  апіітаііег,  апІІБерзіз,  апііёоіе,  апіісіопе,  апіііохіп 
сорііоі, соогйіпаііоп,  согезропёепі,  соге1і§іопІ5і,  соіепапсу
15

Жалғасы
Префикс 
діз-
М ы сал
ІТП-
іп-
1Г-
поп-
ип-
йіхаЬіШу,  йіваёуапіаее,  сііварргоуаі, йівагтау
ех-ргезісіепі,  ех-һизЬапд, ех-ІіЬгіз, ех-зегуісетап
іИе§іЬг1Ну, І11е§і4ітасу, іііііегасу, і11о§іса1іІу 
ітЬаІапсе, іт т о Ь іІііу , іт т о й е х іу , іт т о га Ш у  
іпаЬіШу, іпассигасу, іпасііуііу,  іпсоггесіпезз 
іггаііопаіііу, ігге§и1аг,  іггекропзіЬіІіІу, іггеуегепсе 
поп-ҒиШ Ітет,  поп-еззепііаі,  поп-ехізіепсе,  поп-уіоіепсе 
цпһарріпезз,  ипкполуп,  ипзийаЬіІііу.
С отроипсі  поипз
(Күрделі зат есімдер)
Ағылшын,  қазақ  тілдеріндегі  күрделі  зат  есімдер  біріккен  зат  есімдер, 
қосарланған  зат  есімдер,  құрама  зат  есімдер,  қысқарған  зат  есімдерден  құра-
лады.  Кесте түрінде  қарастырайық.
С отрагаН уе сһаг* оі- Епёіізһ  апд К а га к һ   со тр о и п й   поипз 
(Ағылшын және қазақ тілдеріндегі күрделі  зат есімдердің
салыстырмалы кестесі)
А ғы лш ы н  тілі
Түрлері
Зат есім+зат есім
Зат есім+үстеу
Сын есім+зат есім
Есімше+зат есім
Есімдік+зат есім
Зат есім+предлог+зат есім
Етістік+есімдік+үстеу 
Сын  есім+етістік +үстеу 
Үстеу+етістік 
Үстеу+зат есім 
Етістік+үстеу 
___
Қ азақ  тіл і
Түрлері
Зат есім+зат есім  (біріккен)
Зат есім+зат есім (кіріккен)
Зат есім+зат есім (қосарланған) 
Зат есім+зат есім  (сөз тіркесі)
Зат есім+зат есім (қысқарған сөз)
М ы сал 
аіггпаіі,  зеатап
Іоокег-оп,  һапсіег-оп
ЫаскЬоагё,  ЫаскЬігё 
Ьоіііпё-роіпі 
һе-§оаІ, зһе-\ҮОІГ
тоіһег-іп-1а\ү
Һапсі-те-сі
0
\үп
теггу-£
0
-гоип<і
оиі^о,  оіТ зһооі 
Ьу-1а\ү,  оуегсоаі 
йеёЬаск
М ы сал
Жанбота, итбалық 
қайынапа,  белбеу 
ата-ана, жауын-шашын 
ауа райы,  сабақ кестесі
ҚР, ҚазҰПУ, ҚазҰТУ
16

Ьехісаі  апсі  §гашгпаііса1 Ле$сгір!іоп$ 
оГ Епдіівһ  апсі  К агакһ  поип$
(Ағылшын, қазақ тілдеріндегі  зат есімдердің 
лексикалық-грамматикалық сипаты)
Зат  есімдер  заттық  үгымды  білдіріп,  әртүрлі  семантикалык  категория- 
ларды  қамтиды.  Казақ  тілінде  зат  есімдердің  нақтылық  және  абстрактілік, 
жалпылық жэне  жапқылық, даралық жэне жинақтылық, жекелік және топтық 
семантикалық  категориялары  болады.  Агылшын  тілінде  зат  есімдердің 
СоипІаЫе  (Саналатын)  жэне  ІІпсоипіаЫе  (Саналмайтын),  Ргорег  (Жалқы) 
жэне  С о ш то п   (Жалпы),  Сопсгеіе  (Нақтылық)  жэне  АЬ$ігасі  (Абстрактілік), 
Апішаіе (Жанды) жэне Іп а п іт а іе  (Жансыз), сияқты семантикалық категория- 
лары  болады.  Енді  екі  тілдегі  эрбір топтарды  жеке-жеке талдайық.  Ағылшын 
тіліндегі  зат есімдер,  жоғарыда  айтылғандай,  лексикалық мағынасына  қарай, 
қазақ тіліндегідей  ж ал қ ы  жэне ж алпы   есімдерге  бөлінеді.
Сошшоп  поип$
(Жалпы есімдер)
А ғы лш ы н  және  қазақ  тілдеріндегі  ж алпы   есімдерге  жан-жануар- 
лардың,  заттардың,  ұғымдардың,  құбылыстардың,  халықтардың  жалпы 
атаулары  жатады.  Басқа  сөзбен  айтқанда,  жалпы  зат  есімдерге  тілдегі  эр 
алуан  деректі  жэне  дерексіз  заттар  мен  ұғымдарды  білдіретін  зат  есімдер 
жатады.  Жалпы  зат  есімдер  жекеше  және  көпше  түрлерге  өзгере  береді 
(ағылшын  тіліндегі  саналмайтын  зат  есімдерден  басқалары).  Мысалы,
а гіуег — өзен 
а  іфтл
 — 
қала
гіуегз
 -  
өзендер 
Іоюпз
 -  
қалалар
А ғы лш ы н тілінде ж алпы   есім төмендегідей түрлерге бөлінеді:
а)
жеке заттардың аттарын білдіретін 
жалпы есім
а Ьоок -  кітап 
а §іг1 -  қыз 
а  шішіо>ү -  терезе 
а сіосіог -  дэрігер 
а Ігее -  ағаш
э)
адамдар  немесе жануарлар тобының атау- 
ларын бірбүтін зат ретінде қарастыратын 
жалпы жинақтау зат есімдері
а Ғашііу -  от басы 
а сго\У€І — жиын, тобыр 
а һегсі -  үйір, табын
б)
саналатын  жалпы есім
а һогзе -  жылқы 
а розішап -  пошташы 
а реп -  қалам
в)
саналмайтын  жалпы  есім 
| 
и і Ш І М і М Ш і Й  
Ы ь  
щыі
 
І'|
I  тЮІ-~ЖОТ 
------' — - 1
II 
. 
-^РсЙ^ ?. 38 
1
^ а і е г - с ү  
п
  ; 
. 
1
.  -  
зғі'
 
«'-.У-дщ 
1
-  жаңбыр 
^   ' 
1
и
 
і
&  -  іЩШШ
  ғылыми 
II
К ' 
•  ' Х А Н А С Ы |

Ргорег Коип$
(Жалқы  есімдер)
Ж а л қ ы   есімдер  -   эдетте,  бір  затты  өзі  сияқты  көптеген  біртектес 
заттардың  арасынан  ерекшелеп,  жекелеп  айтуга байланысты  жұмсалатын  зат 
есімдер  болып  табылады.  Ағылшын  жэне  қазақ  тілдеріндегі  жалқы  есімдер 
тек  қана  жекеше  тұлғада  қолданылады.  Жэне  оларға  есептік  сан  есімдер 
анықтауыштық қызметте тіркесе алмайды.  (Т\
үо
 Аішаіу -  Екі Алматы  немесе 
Зіх  А§е1  -   Алты  Әсел  деп  айтуға  болмайды).  Ағылшын,  қазақ  тілдеріндегі 
жалқы  есімдерге  адамдардың,  заттардың,  құбылыстардың,  жануарлардың 
жеке атаулары жатады.  Кесте түрінде қарастырайық:
а)
регзопаі  паше$ (кісінің 
аты-жөні, жануарларға 
қойылатын  аттар)
Какһіша -  Рақима 
Микһапкугу -  Мұқанқызы 
Риззу -  Пузи (мысықтың аты) 
Маііуауакһ -  Майлыаяқ  (иттің аты)
э)
£ео§гарһіса1  паше$ 
(географиялық атаулар)
іһе Аіаіаи -  Алатау
Іһе Аііапііс  Осеап -  Атлант мұхиты
Аішаіу -  Алматы
іһе Тһашез -  Темза өзені
б)
а$(гопошіса1  паше$ 
(астрономиялық атаулар)
Іһе Огеаі  Веаг -  Жеті  қарақшы
Іһе М ііку №ау -  Құс жолы
іһе Еагіһ -  Жер
іһе Мооп -   Ай
(һе  ІЛгап -  Уран  планетасы
в)
паше$  оГ  $ігее($,  Ьгіс1§е$, 
һо!е1$,  с1иЬ$,  пе\у$рарег$ 
апсі 
ша^агіпе$ 
(көше, 
алаң,  көпір,  кеме,  қонақ 
үй, 
клуб, 
газет-журнал 
атаулары)
АЬаі  ауепие — Абай даңғылы
ТгаГа1§аг зциаге -  Трафальгар  алаңы
Тһе  То\үег Ьгіс1§е -  Тауэр  көпірі
Тһе  Ноіеі  Оіугаг -  Отырар  қонақүйі
Тһе  Е§етепсіі  Кагакһзіап  -   Егеменді
Қазақстан
г)
паше$ оГ іһе  шоп(һ$  апсі 
(һе сіау$  оГ іһе ^уеек (ай, 
апта аттары)
ЗеріетЬег -  қыркүйек
ҒеЬгиагу -  ақпан
^Уесіпезсіау -  сэрсенбі
Ғгіёау -  жұма__________________________
СоипіаЫе  поип§
(Саналатын зат есімдер)
Ағылшын тілінде зат есімдер сан алаты н   жэне  сан алм ай ты н   болып екіге 
бөлінеді.  С ан алаты н   зат  есімдерге  санауға  келетін  белгілі  бір  орын  мен 
заттардың  атауы  жатады.  Олардың  алдына  а/ап,  іһе  артикльдері  қойылады.
18

Мысалы, а Ьеё -  төсек, а реп -  қалам , іһе Ьігй -  құс т.с.с. Ағылшын тіліндегі 
саналатын  зат  есімдер  жекеше  жэне  көпше  түрде  қолданылады,  олардың 
көпше түрі -$/-е5 жалғаулықтарының жалғануы арқылы жасалады:  а Ьапапа -  
Ьапапаз, а Ггіепсі -  Ғгіепсіз,  а Ьеасһ -  Ьеасһез. Саналатын зат есімдермен келген 
етістік  олардың  жекеше  жэне  көпше  түріне  байланысты  өзгереді.  Мысалы: 
^ һ е ге   і$  шу  реп?  ^\'һеге  аге  шу  реп$?  Саналатын  зат  есімдер  сан  есімдермен 
де  қолданылады.  М ы салы , 
іию Ьа§5,  іһгее §ігһ.
Ескерту.  Зат  есімнің  көпше  түрінің  жасалуы  туралы  толық  мағлұматты 
зат есімнің көпше түрі тақырыбында ала аласыздар.
ІІпсоипіаЫе  поип$
(Саналмайтын зат есімдер)
А ғы лш ы н  тіліндегі  саналм айты н  зат  есімдер  қ азақ   тіліндегі  коп тік 
мәнді зат есімдермен мағыналас. Ағылшын тіліндегі саналмайтын зат есімдер 
тек  жекеше  түрде  қолданылады,  олардың  алдына  артикль  қойылмайды.  Са- 
налмайтын зат есімдермен келген етістіктер тек жекеше түрде қолданылады.
Мысалы, 
Неге І8 аоте іп/огтаііоп /о г һіт.
Сонымен  қатар  олар  сан  есімдермен  қолдан ы лм ай ды .  Мысалы, 
зоте  іп/огтаііоп
.  Ағылшын  тіліндегі  кейбір  зат  есімдерге  -5  жалғауы 
жалғанғанымен,  олар  саналм айты н  зат  есім  болып  есептеледі  де,  етістік 
жекеше  түрде  қолданылады.  Мысалы: 
Тһе  п е ш   І5  Ъай  іойау
.  Ағылшын, 
қазақ  тілдеріндегі  зат  есімнің  бұл  категорияларының  өзіндік  ерекшеліктері 
бар  -   олар  затты  топтап  атайды,  сонымен  қатар  оларға  практикалық  тілде 
жалғаулар жалғанбайды.  Оларға төмендегі зат есімдер жатады:
а)  жаратылыс  құбылыстарының атаулары:
гаіп
 -  
жаңбыр,  т ом  -  қар,  хпом віогт
 -  
қарлы  боран
ә)  ұсақ  заттар,  ұйысқан  майда  заттар  мен  үгітінді  заттардың  атаулары:
/ Іоиг
 — 
үн,  һаіг
 — 
иіаш,  сіизі — шаң,
  н
юоі
 — 
жүн
б)  сұйық заттардың аттары:
іеа
 -  
шай,  оіі
 -  
сүйық май,  зоиг тіік
 -  
айран,  тіік
 -  
сүт,  со//ее
 -  
кофе
в)  газ тектес ұшатын заттардың аттары:
зіеат
 -  
бу,  аіг -  ауа,  зтоке -  түтін, /о%
 -  
түман
г)  дерексіз ұғымдарды білдіретін заттардың атаулары:
тіпсі
 -  
ақып, ой, зете -  сезім, зоггом* -  қайгы,  қасірет, һопезіу ~ адалдық
г)  өздігінен табиги бөлшектенбейтін  кесек заттардың атаулары:
%оШ
 -  
алтын,  зіһег
 -  
күміс,  зіееі
 -  
қүрыш.
Ескерту. Ағылшын тілінде кейбір саналмайтын  зат есімдер кейде санала- 
тын  зат есімдср ретінде де қолданылады, бірақ олардың магыналары басқаша 
болып өзгереді.  Мысалы,
19

ігоп
  -
 
темір 
ап ігоп
  —
 
үтік
моосі  -  агаіи 
а 
хуоосі
  -
 
орман
рарег
  -
 
қагаз 
а рарег
  -
 
газет
£озаір -  өсек 
а £о$8Ір
  -
 
өсекгиі.
Оиг  Ъозз  пее<І8  зогпе  рарег  Іо  \угі1е  оп.  -   Біздің  басшымызға  жазу  үшін 
қағаз қажет.  Му Ғаіһег Ьои§ҺІ а  рарег Іо геасі. -  Менің әкем  газет сатып алды.
Сап  уои Іепсі т е   ап  ігоп? -  Үтігіңізді  бере тұрмайсыз ба?
Тһеге  із  пшсһ  ігоп  іп  Кагакһзіап. -  Қазақстанда темір  көп.
Енді  саналатын және  саналмайтын зат есімдерді  салыстырып  көрейік.
СоиігіаЫе  поипз 
(Саналатын  зат есім)
ІІпсоипіаЫе  поипз 
(Саналмайтын зат есім)
1
Му §гап<і<1аи§һ1ег еаіз  ап  арріе 
еуегу <1ау. — Менің немерем 
күнде алма жейді.  8һе  Іікез 
арріез. — Ол  алманы  жақсы 
көреді.  Арріе сөзі  саналатын зат 
есім,  зат есімнің жекеш е түрі 
(ап  арріе) және  көпш е түрі 
(арріез),  оларды  бір,  екі, үш  деп 
санай аламыз.  Мысалы,  (Зіуе т е  
Іһгее  арріез, ріеазе.
5һе еаіз  сһеезе еуегу сіау. -  Ол күнде 
ірім ш ік  жейді.  8һе  Іікез  сһеезе. -  Ол 
ірім ш ікті жақсы көреді.  Сһеезе сөзі -  
саналмайтын зат  есім.  Саналмайтын 
зат есімнің тек бір  формасы,  яғни 
жекеш е түрі (сһеезе) болады.  Оларды 
бір,  екі,  үш деп  санай  алмаймыз, 
яғни  Опе сһеезе, 
ілүо
 сһеезе деп 
айтпаймыз.
2
Саналатын зат есімнің алды- 
на  а/ап/іһе артикльдері,  з о т е  
қолданылады  (аЛһе зіийеш,  а/ 
*һе  ІаЫе,  ап/іһе итЬгеІІа,  а/
Іһе саг,  а/іһе һоизе,  (һе саг(з), 
Іһе Ьоу(з),  Іһе 1еасһег(з),  Іһе 
ипіуегзһу(іез),  іһе кеу(з),  зо т е  
зһоез,  з о т е   Іеііегз,  з о т е  Ьоокз).
Саналмайтын зат есімнің  алдында 
а/ап  артикльдері  қолданылмайды 
бірақ а...оГ,  з о т е   қолдананылады:
(а  ріесе оГ  тизіс,  а  сир  оГ іеа,  а  Ьаг 
оГ сһосоіаіе,  а  ріесе оГ сһеезе,  а Ьоні 
оГ гісе,  а  сап  оГ оіі,  а  ЪоПІе оГ т іік , 
а £ а т е   оГ іеппіз,  а  §1аз5  оГ \уаіег,  а 
]аг оГ һопеу,  а  ІоаГ оГ Ьгеасі,  а ріесе оГ 
рарег,  а  ріесе  оГ \
уоос
1,  а зіісе  оГ саке, 
а сһипк оГ ісе,  а  Іи т р   оГ зи§аг,  § о те 
рарег,  з о т е   іпГогтаІіоп,  з о т е  пе\үз, 
з о т е  Ьгеаё,  з о т е   топеу,  з о т е   заіі)
т.с.с.
3
Саналатын зат есімдер  же- 
кеше түрде жеке өздері 
қолданылмайды,  олар а/ап/ іһе 
артикльдерімен  келеді.  Мыса- 
лы,  I шап( ап огап§е.
Саналмайтын зат есімдер жеке тек 
өздері ғана қолданыла береді.Мыса- 
лы,  I  сігіпк Іеа  еуегу сіау.  Сап уои һеаг
т ш іс ?  
20

Жалғасы
4
.. 
..
Көпше түрдегі саналатын 
зат есімдермен §оте,  апу 
есімдіктері  қолданылады.  З о т е  
көбінесе болымды сөйлемде, 
ал апу болымсыз,  сұраулы
сөйлемдерде қолданылады. 
Мысалы,  § о т е  оГ (һезе  Ьоокз 
аге чиііе изеГиІ. — Мына 
кітаптарды ң 
кейбіреуі 
өте  пайдалы.  Эо уои һауе  апу 
Ьоокз аЬои! Кагакһзіап? -  Сізде 
Қазақстан туралы кітап бар  ма?
Саналмайтын зат есімдермен де 
зо т е , апу есімдіктері  қолданылады. 
8 о т е  кобінесе болымды сойлемде, 
ал  апу болымсыз,  сұраулы 
сойлемдерде қолданылады.
Мысалы, Му тоіһег §ауе т е   з о т е  
айуісе. -  Менің анам маған  біраз 
кеңес берді.  8һе һазпЧ §о! апу  топеу. 
-  Оның ақшасы жоқ.  \¥е һауеп { §оі 
апу Гоой. -  Бізде ешқандай тамақ 
қалмапты.
5
Саналатын зат есімдердің 
көпше түрінде  піапу сөзі 
қолданылады.  Мысалы, Тһеге 
аге  т а п у  сагз  іп  Іһе  зігееі.  -  
Көшеде көп машина бар.  Оісі 
уои  Ьиу т а п у  Ьоокз? -  Сіз  көп 
кітап сатып  алдыңыз ба?
Ал саналмайтын зат есімдермен 
т и с һ   созі  қолданылады.  Мысалы, 
Тһеге  із т и с һ   зпо\у 
іп
 
іһе  зігееі. -  
Кошеде қар  коп.  Әісі Іһеу Ьиу т и с һ  
Ьиііег? -  Олар  коп  май  сатып алды 
ма?  I һауеп 
і
 §оі т и с һ  1觧а§е. -  Мен- 
де  көп ж үк жоқ.
6
А 1о( о£ (көп)  сөзі санала- 
ты н  және саналм айты н зат 
есімдермен қолданылады.  Тһеу 
Ьои§һі а  Іоі оГ Ьоокз. -  Олар 
көп  кітап  сатып алды.
Тһеу Ьоизһі а 1о* оГ Гоой. -  Олар  коп 
там ақ сатып  алды. -  Оо уои сігіпк  а 
Іо( оГ (тисһ)  іеа? -  Сіз  ш айды  көп 
ішесіз  бе? -  I сіоп і ёгіпк т и с һ   *еа. -  
Мен коп  шай  ішпеймін.
7
Саналатын зат есімдерінің 
көпше түрінде  (а) Ге\ү созі 
қолданылады.  Мысалы,
5һе'з 
801
 а 
Ггіепйз,  зо зһез 
поі  Іопеіу. -  Оның біраз доста- 
ры бар,  сондықтан  ол жалғыз 
емес.  Не з  доі Ге\ү  Ггіепсіз, зо һе з 
Іопеіу.  -  Оның достары өте аз, 
сондықтан ол жалғыз.
Ескерту
.
а  Ге\у сөзі -  аздаған,  біраз, 
бірақ көп  емес деген 
мағынада қолданылады.
Ал Ге\ү созі -  оте аз  (жоққа тән) 
деген  мағынаны білдіреді.
Ал саналмайтын зат есімдермен 
(а) ІііЙе созі  қолданылады.  Мысалы, 
^ е   һауе  а  Іі^іе  топеу,  зо ^ е  аге поі 
роог. -  Біздің біраз ақшамыз бар,  біз 
кедей емеспіз.  Тһеу һауе ИМІе  топеу. 
Тһеу аге уегу роог. -  Олардың ақшасы 
оте аз.  Олар кедей.
Ескерту.
а  Ііиіе созі -  аздаған,  біраз, 
бірақ коп емес деген  мағынада
қолданылады.  Ал ЕІШе созі -  оте 
аз (жоққа тэн) деген  мағынаны 
білдіреді.
21

Тақырыпты  пысықтау үшін жаттығуларды  орындаңыз.
1.1. Үоиг шоіһег і$ уі$йіп§ уои. К ео тііе іһе цие$!іоп$ уои  а$к уоиг  шоеһег, 
и$іп§ 
а /ен>
  ог  а  Іійіе  іп$іеас1  оГ 
хоғпв.
  (Сіздің  анаңыз  қонаққа  келді. 
Боте 
сөзінің  орнына 
а  /емг,  а  ІШІе
 сөздерін  қолданып,  сұраулы  сөйлемді  қайтадан
жазыңыз). 
' 
' ч  ' ='  ' 
: 
’г"
1.  \Уои1с1 уои  Ііке зоше іеа? 
\УоиІс!уои Ііке а ІШІе іеа?
2.  \¥оиЫ уои  Ііке  з о т е  шіік іп уоиг іе а ? ...............................
3.  \¥оііМ уои Ііке  зо т е   то ге  зи§аг іп уоиг іе а ? .....................
4.  Ү/оиШ уои  Ііке зо т е  Ьізсиііз?..................................................
5.  Сап I Ьгіп§ уои з о т е  с а к е ? ....................................................
6.  Зһаіі  I  т а к е  уои  з о т е  зап д^ісһез?.....................................
1.2. Риі іп 
ІШІе/а ІШІе//еп>/а/еп>
 (Көп нүктенің орнына 
ІШІе/а ІШІе//ем/а/ем
сөздерін қойыңыз).
1.  \Уе'сІ  Ііке іо ргасіісе  оиг Кагакһ то ге Ьиі \уе  һауе  ............ оррогШпііу.
2.  Тһеге \ү а з ........Ігайіс,  зо  I аггіуесі еагііег іһап I ехресіесі.
3.  Тһеге \ү а з .....іоосі  іп Іһе Ггісі§е.  1  уиаз пеагіу етріу.
4.  Тһе Ьиз зегуісе  ізп і уегу §оосі  аі пі§һі — іһеге аге  ...  Ьизез  айег 9  осіоск.
5.'\Уһеп сіісі уоиг зізіег §о  оиі?'  ' ...............тіп и іез а§о.'
6.'\¥оиШ уои Ііке  з о т е   зоир?'- 'Ү е5 ,............. ріеазе.
1.3.  С о т р іе іе   (һе  $еп(епсе$.  ІІ$е 
а  Іоі  о /
 т і һ   опе  оГ  іһе$е  \үогс1$:  ігаГйс 
ассіёепі$9  Гип,  Ьоок$, іпіеге$Нп§  іһіп§$.  (Берілген сөздердің алдына 
а  Іоі о
/ т і  
қолданыңыз). 
1
1.  И Іоок Іһ е т  а 1оп§ І іт е  іо сігіүе  һеге. Тһеге Ш аз.................................
2 . 1 еп]оуесі т у  
уізіі
 іо іһе т и з е и т .  I з а \у ...............................
3.  Му зізіег Іікез геаёіпё.  Зһе һ а з .............................................
4.  Тһе гоасі із уегу дап§егоиз.  Тһеге а г е .....................................
5.  Тһеу іід оу еі іһеіг һоіісіау.  Тһеу һасі...................................
1.4.  Сошріеіе іһе $епіепсе$. ІІ$е 
тисһ
  ог 
тапу
 +  опе  оГ іһе$е \үог(1$:  ііте$ , 
і і т е ,   реоріе,  1觧а§е,  соипігіе$,  ]оигпа1$.  (Берілген  сөздердің  алдына 
тисһ 
немесе 
тапу-
ді қолданыңыз).
1. Тһеу кпо\ү Ьопсіоп уегу \үе11.  Тһеууе Ьееп іһ е ге ..................
2.  'Наұе уои § о і ............. ?'  'Ыо, опіу іһіз Ьа§.'
3.  Не сіоезпі геасІ ти сһ .  Не  Һа5п'і § о і .....................
4 . 1  һаүеп і Ііуесі һеге уегу 1оп§,  зо I сіопі к п о \ү ...............
5.  Оиіск!  \Уе т и з і һиггу ир.  \Үе  һауеп' і § о і ...................
6.  Ооез уоиг сіаи§һіег ігауеі а Іоі?  На5 5һе Ьееп і о ...............?
1.5.  Риі  іһе  соггесі  \
уогс
1  іп  іһе  Г
о
11
о
\
үіп