ДЕВИАНТТЫ  МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ,  ҚЫЛМЫС  ЖӘНЕ  ҚОҒАМДЫҚ  БАҚЫЛАУ

181

Қылмыспен күресу жауапкершілігі қылмыстық сот төрелігі жүйесіне 

жүктеледі.  Бұл  тарауда  осы  жүйенің  негізгі  элементтерін  талқылай- 

мыз. Бірақ, алдымен, ең басты сұраққа жауап беруіміз керек: «Қылмыс 

жасағандарды неліктен жазалаймыз?»

Неге жазалаймыз?

Қылмыскерлерді жазалаудың төрт негізгі себебі бар:

• 

К ек а л у .

  Қылмыскерді жәбірленушінің және жалпы қоғамның ке- 

гін алу үшін жазалайды.

• 

А л д ы н   а л у .

  Қылмыскерлерді  соттау,  түрмеге  қамау  және  басқа 

жолдармен бақылауға алу арқылы олардың қылмысты қайта жа- 

сауына тосқауыл қойылады.

• 

Тежеу.

 Жазалау шарасы қылмыс жасағандарды және жасағысы ке- 

летіндерді бұл жолға түсуден сақтандырады.

• 

Т узет у.

  Жазалау  шарасы  ойдағыдай  орындалған  жағдайда  қыл- 

мыскердің  мінез-құлқын  түзетеді  және  оны  жақсы  институтқа 

бейімдейді, сол жерде қоғамның заңға мойынсұнған бір азаматы 

ретінде жұмыс істейтіндей білім-білік алады.

АҚШ-тың  қазіргі  қоғамдық  бақылау  органдары  осы  тәжірибе- 

лер мен философияларды аралас пайдаланады. Дегенмен АҚШ-тың 

қылмыстық  сот  жүйесі  түзетуден  гөрі  жазалау,  алдын  алу  және 

тежеу  әдістеріне  көбірек  бейімделген.  АҚШ-тың  қамау  орындары 

мен  түрмелерінде  қылмыскердің  білім  алуына,  оған  кеңес  беру- 

ге,  оны  ішімдік  пен  нашақорлықтан  емдеуге,  оның  мінез-құлқын 

түзетуге  қажет  басқа  да  шаралар  өте  сирек  қолданылады.  Ол -  ол 

ма,  АҚШ  штаттары  1970  жылдардан  бастап  кей  жағдайларда  өте 

үзақ мерзімге бас бостандығынан айыруға (кейде өмір бойына түр- 

меге  жабуға)  рұқсат  беретін  заңдар  қабылдады.  Мәселен,  «үшке 

дейін»  тәртібі  бойынша,  үш  реттен  артық  ауыр  қылмыс  жасаған 

адам  (мейлі,  ол  кісі  өлтіру  болсын,  дүкенде  ұрлық  жасау  болсын), 

шартты  жаза  алу  мүмкіндігі  берілместен,  25  жылға  дейін  бас  бос- 

тандығынан  айырылады.  Мұндай  заңдар  «бұл  адамдарды  түзету 

мүмкін  емес,  оны  қоғамнан  аластау  керек»  дегенді  білдіреді.  Ал 

зерттеулерге қарасақ, қылмысты азайтудың ең тиімді жолы -  жаза- 

ның қатаңдығы не түрме мерзімінің ұзақтығы емес, міндетті түрде 

жазалануы (McCarthy, 2002).

Келесі  тарауларда  қылмыс  жасағандарға,  күдікке  іліккендерге 

қарсы әрекет етудегі полицияның, соттың, түрменің және түрмеге ба- 

лама мекемелердің рөлін талқылаймыз.

Қылмыстық сот жүйесінде полицейлер ерекше әрі шешуші орын ала­

ды. Олар ешкім арыз жазбаса да, әрекеттерін ешкім бақылап тұрмаса 

да, кез келген адамды тұтқындай алады. Заңның толық әрі біркелкі 

орындалуы тиіс болғанымен, олардың мұны жүзеге асыруы мүмкін 

емес.  2010  жылғы  мәлімет  бойынша,  АҚШ-та  әр  мың  адамға  3,5  по­

лиция  қызметкерінен  келеді  (Federal  Bureau  of Investigation,  2010). 

Яғни  полиция  ірі  қылмыстарға  көбірек  көңіл  бөлуі  тиіс.  Ал  ұсақ 

қүқықбұзушылыңтар көбіне назардан тыс қалады.

182

6 -ТА РА У

Полиция  қызметкері  заңды  қалай қолданамын десе де  өз  еркі. 

Мае  не  дөрекілік  танытқан  адамды  үйіне  жіберу  керек  пе,  әлде 

айыппүл  салған  жөн  бе?  Тәртіп  бұзған  жасөспірімге  айып  салған 

дұрыс  па,  әлде  ата-анасына  хабарлау  жете  ме?  Басқа  жағынан  еш 

міні  жоқ  топтан  марихуананың  иісі  шығып  тұрса,  елемей  қоя 

сала  ма, әлде тергей ме?  Сот залдарындағы  ресми  шешімнен  айыр- 

машылығы -  полицияның көшеде қабылдаған шешімі  көпшілікке 

байқала бермейді әрі оған баға беру қиын.

Соттар

Тұтқындалған  адамның  қылмыстық  сот  жүйесіндегі  қым-қуыт 

өмірі  басталады.  Бұл  процесс  бірнеше  кезеңнен  тұрады,  осы  кезең- 

дердің әрқайсысында оны жазалауы не жазадан босатуы мүмкін.

Мемлекет біреуге айып тағу керек деп шешсе, бүл -  қылмыстық 

сот  жүйесінің  ең  маңызды  бөлігі  болмақ.  Бұған  қатысгы  шешім 

қабылдау  құзыреті  штаттың,  аймақтың  және  басқа  әкімшілік  қү- 

рылым прокурорының мойнында болады.

Прокурор  біреуге  айып  тағу  туралы  шешім  қабылдағанда  айы- 

бын  мойындау  туралы  мәмілеге  келуді  балама  ретінде  ұсынады. 

Мұндай мәмілеге келген айыпкердің жазасы жеңіл болмақ. Айыбын 

мойындау туралы мәміле прокурордың жазалау статистикасын жақ- 

сартады әрі штатты сот өткізіп, шығынданудан құтқарады.

Ал  судьялар  мен  адвокаттардың  айтуынша,  ұзақ  мерзімге  бас 

бостандығынан  айыратын  заңдар  мен  кінәсін  мойындау  туралы 

мәміле  тәртібі  прокурордың  адам  тағдырын  өз  бетімен  шешуіне 

кеңінен  мүмкіндік  береді.  Прокурор  айыпкерге:  «Кінәңді  мойын- 

дап, мәмілеге келсең, жеңіл жаза алып, аз уақытта түрмеден шыға- 

сың,  ал  кінәңді  мойындамасац,  онда  айыбың дәлелденген  жағдай- 

да 25 жылға сотталасың», -  деп шарт қойғанда, кінәсіз адамның өзі 

айыбын мойындай салуы мүмкін (Орреі, 2011).  Олардың адвокату­

ры  тым  тәуекелшіл  болмайық  деп,  мәмілеге  көндіруге  тырысады, 

судьялар  мәмілеге  бармаған  адамның  қылмысы  соншалық  ауыр 

болмаса  да,  қысқа  мерзім  кесуге  бата  алмайды.  Соның  кесірінен 

қазіргі  айыптау  өкімдерінің  көбі  сот  шешіміне  емес,  сотқа  дейін- 

гі  келіссөздер  нәтижесіне  негізделген  (АҚШ  Әділет  департамент), 

жүктеу/скачать 30,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: