№ 7-дәріс тақырбы.Сӛздің грамматикалық құрылысты қалыптастыру әдістемесі

16 
Ҕосымшаның ҕазаҕ тілінде екі түрі бар: бірі – жұрнаҕ, екіншісі – жалғау.
Жұрнақ – жеке сӛздердің түбіріне жалғанып, бірде жаңа мағыналы сӛз, бірде жалғанған 
сӛздерінің формасын ғана ӛзгертетін сӛз бӛлшегі. Жұрнаҕ - сӛз тудырушы, сӛз түрлендіруші деп 
бӛлінеді.
Ӛзінің жалғанған сӛзінен жаңа мағыналы сӛз тудыратын жұрнаҕ сөз тудырушы жұрнақ деп 
аталады. Ал жалғанған сӛзінің алғашҕы негізгі мағынасын ӛзгертпей, оған тек сәл ғана үстеме 
мағына беретін жұрнаҕтың түрі сөз түрлендірушіжұрнақ делінеді.
Жалғау – жалғанған сӛзін екінші бір сӛзбен ҕарым-ҕатынасҕа түсіріп, оларды ӛзара 
байланытырып, жалғастырып және жалғанған сӛзіне азын-аулаҕ үстеме мағына беріп түратын 
грамматикалыҕ тұлға. Ҕазаҕ тілінде ҕосымшаның жұрнаҕ түрі мол да, жалғау түрі – тӛртеу ғана. 
Олар – кӛптік, септік, тәуелдік, жіктік жалғаулары.
Көптік жалғауы дегенде екі түрлі үғым бар: бірі –сӛздерге кӛптік мағына беретін кӛптік 
жалғауларының түрі деген үғым болса, екіншісі – сӛздердің кӛптік мағынасының ӛзі туралы үғм. 
Сӛздердің кӛптік мағынада жұмсалуының үш түрлі тәсілі бар, ол – морфологиялыҕ, лексикалыҕ 
және синтаксистік тәсіл. 
Тәуелдік жалғау да – сӛзді ҕатынасҕа түсіретін ҕосымшаның бір түрі. Бұл бір заттың біреуге не 
бір нәрсеге тәуелді, меншікті екендігін ӛрсету үшін ҕолданылады.
Тәуелдік жалғауы дегенде, меншіктенуші (иеленуші) жаҕ пен меншіктенлуші (меншігіне 
айналатын) зат ҕоса – ҕабат жүреді. Иеленуші жаҕ жіктеу есімдіктерінің үш жағының бірімен 
байланысты болып отырады. Осылардың ҕай-ҕайсысы болмасын ілік септігінің жалғауында 
тұрады.
Сӛздердің тәуелдік жалғауын ҕабылдауын олардың тәуелденуі дейді. 
Септік жалғауы дегенде «септік» деген термин сеп (жәрдем, кӛмек, дәнекер) деген үғымды 
береді. Осы сӛзден туған септеу деген сӛз екі түрлі мағынада жұмсалады: бірі – екі нәрсені жалғау, 
ұластыру; екіншісі – сӛздердің септік жалғауларын ҕабылдап ӛзгерту жүйесі. Ҕазаҕ тілінде 
мынадай септіктер бар: атау, ілік, барыс, табыс, жааааааатыс, шығыс, кӛмектес. Септіктің 
сұраҕтары кім? Не? Деген негізгі сұраҕтан ӛрбиді.
Септіктер
Сұраҕтары
Септіктердің жалғаулары
Атау
Ілік 
Барыс 
Табыс 
Жатыс 
Шығыс 
кӛмектес 
Кім?не? 
Кімнің?ненің? 
Кімге?неге? 
Кімді?нені? 
Кімде?неде? 
Кімнен?неден? 
Кіммен?немен? 
Жалғауы жоҕ 
-ның,-нің,-дың,-дің,-тың,-тің 
-ға,-ге,-ҕа,-ке,-на,-не,-а,-е 
-ды,-ді,-ты,-ті,-ны,-ні,-н 
-да,-де,-те,-та,-нда,-нде 
-нан,-нен,-дан,-ден,-тан,-тен 
-мен,-менен,-бен,-бенен,-пен,-пенген 
Жіктік жалғауы басҕа ҕосымшалар сияҕты сӛз бен сӛзді байланыстырып,ҕарым-ҕатынасҕа 
келтіріп тұрады. Жіктік жалғауы жалғанған сӛз үнемі баяндауыш ҕызметінде жұмсалып, 
бастауышпен жаҕтыҕ,шаҕтыҕ жағынан ҕиыса байланысып келеді.
Сӛздерге жіктік жалғауы үш жаҕта, кӛпше, жекеше тұрде жалғауын сӛздің жіктелуі дейміз. Ҕазаҕ 
тілінде сӛздер төрт топқа бӛлініп жіктеледі.

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: