Бағдат Оралбайұлы «Тегімізді тануға талпыныс»

Иә, бүкіл дүние жүзінде Қожа Ахмет Йассауи атты ұлы ақынның болғанын кім білмейді? Бұл кісінің есімін, әсіресе, мұсылман қауымында естімеген жан жоқ шығар. Өйткені, құранды тұңғыш рет түркі тілінде сөйлетіп, оның мазмұн, мақамын, әуезін, ырғағын, ішкі ұйқасын сақтай отырып, ғажап сазбен кереметтей көркем де жиһазды нәрсе жасағаны – адам баласы таңырқарлық құбылыс. Оның біз сөз естіп отырған осы баға жетпес асыл мұрасының аты «Диуани хикмет» деп аталады. Әрине, бұл атты бүкіл өмірін сарп етіп, көз майын тауысып, күндіз-түні істеген еңбегіне өзі қойды ма, жоқ әлде шәкірттері осылай атады ма – ол жағы бізге белгісіз. Қазірше білетініміз – ғұлама жан осы дүниесін екінші кітап деп санаған. Ұлы ойшылға сөз берсек, ол:

Шәкірттерге дүр мен гауһар шаштым міне.

Жанды жалдап, қайғы шегіп, қанды жұтып,

Мен «Дәптер сәни» сөзін аштым, міне! –

Жоғарыдағы «дәптер» сөзі кітап деген мағынаны береді. Сонда Құл Қожа Ахмет бабамыздың дүниені дүр сілкіндірген әйгілі еңбегі біздің ұғымымызша «Құраннан» кейінгі қасиетті кітап болып саналатыны ақиқат. Өйткені, ол былайша толғайды:

Естігенде жаңбырдай жауар рахмет, -

немесе:

Менің хикметтерім Алладан пәрман,

Оқып ұққанға бар мағынасы – құран, -
деп, өзі айтқандай, «Диуани хикмет», біздің ойымызша, «Құраннан» тікелей жасалған көркем дүние сияқты.

«Қалам шәріп» Алланың сөзінің күллі мұсылман қауымына кеңінен таралуы, оның әрбір сүресінің қасиетті де қадірлі, киелі болуы тікелей Мұхаммед пайғамбарға (с.ғ.с) байланысты болса, осы ғажап жарқын еңбектің бүкіл түркі халқына жан-жақты таралып, әрбір үйге, әрбір көкірекке сәулесін түсіруі – Қожа Ахмет Йассауидің ерен еңбегі. Осы себепті де Қазан төңкерісіне дейінгі біздің білімдар ата-бабаларымыз: «Меккеде – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет», - деп өте әділ бағаласа, поэзиямыздың көшбасшысы Әбділда Тәжібаев: «Қожа Ахмет Йассауи – әулиелердің әулиесі, пайғамбардың өзіне тең әулие. Оның таң алдында айтқан азаны Түркістан мен Меккеге бірдей естіледі екен. Ол – Тәңірінің өзіне ғашық болған қасиетті ақын. Демек, Қожа Ахмет жырында адамды ең пәк тазалыққа, ең мөлдір махаббатты биіктікке, шексіз адалдық пен әділдікке шақыратын мұхиттай терең ойдың үстіне эстетикалық сұлулық бар. Ол оқушыларын тілімен парасатқа да бастай білген, үнімен (мақамымен) күйге де тербей білген ғажайып ақын» - десе, ақ жарма үлкен ақынның бұл пікірі жоғары баға деп білеміз.

Қазір де ұлы ойшылдың еңбегін зерттеушілер аз емес, олар дүниенің қай тарабынан болса да табылады. Біз «Дәптер сәни» жайында жазылған, айтылған бірер пікірге тоқтала кетсек, артық болмас деп ойлаймын. Ең алдымен жоғарыда айтылғандай ғұламаның бұл дүниесі неге «Екінші дәптер» деп аталған? Егерде бұл абзал жанның даңқты еңбегі екінші болып есептелсе, «Бірінші дәптер» қайда? Ол қандай дәптер? Бізді осы бір жағдай еріксіз ойға қалдырып, толғандырады. Жан-жақты терең білімі бар ғұламаның аталмыш еңбегінің осылай аталуын әр зерттеуші әр түрлі түсінеді, ұғым мен қабылдау әр алуан болған соң оған берілетін баға да, көзқарас та түрліше болатыны өзінен өзі белгілі ғой. Бұл мәселеге қысқаша тоқталып, түсінік бере кету жөн.

Қожа Ахмет Йассауи туындыларын зерттеп жүрген түрік ғалымы М.Куприлзада: «Дәптер сәни» аталған «Диуани хикмет» Ахмет Йассауидің төл шығармасы емес, оның жолын қуушылардың шығармасы болуы мүмкін. Сол себепті олар өз еңбектерін Яссауи туындыларынан кейінгі екінші шығарма, яғни «Екінші дәптер» деп атаған болар» деген пікір айтты.

Тағы да түріктің К.Арслан атты ғалымы: жоғарыдағы зерттеушіге мүлде кереғар келетін басқаша байлам жасайды. Ол: «Ислам дінінің уағызы бойынша адамзат тағдыры әу баста «Лахұл-Махбуз» дәптерінде жазылады. Осы дәптер «Алғашқы дәптер» деп аталыпты.

Ислам дінінің сенімі бойынша адамзаттың жер бетінде істеген жақсылық-жамандықтарының барлығы екі иықтағы екі періште тарапынан жазылып, тіркеліп отырмақшы. Оң иықтағысы жақсылық істерді, сол иықтағысы күллі жамандықтарды түгелімен теріп жазып отырады екен. Бақи дүниеде адамдар осы жазуға негізделіп, Алланың сыйлығына, шапағатына немесе жаза-жәбіріне ұшырамақ. Бұл көзге көрінбейтін жазулар «Дәптер ағымал» («Ғамалдар дәптері») деп аталады екен» дейді. К.Арслан сөзін қорыта келе, жоғарыдағы діни аңызға сүйене отырып, «Ахмет Йассауи өз хикметтерін аталған мағынауи дәптерлерден кейінгі «Екінші дәптер» деп атаған болар» деген болжам айтыпты.

Ал енді өзбек ғалымы И.Аққұлов «Ахмет Йассауи хикметтері» атты еңбегінде К.Арсланның жоғарыдағы айтылған болжамын құптайтынын айтады.

Шынымызды айтсақ, Ахмет Яссауи жайлы айтқан осы ғалымдардың ой-пікірін, көзқарасын, болжамын, ғылыми тұжырымдарын біржола жоққа шығарудан аулақпыз. Алайда «Диуани хикметтің» мазмұны мен оның авторының ой-пікірімен, ішкі жан дүниесінен мөлдіреп шыққан өлең жолдарының мағынасымен санаспауға болмайтынын да ескерте кеткен орынды.

Ең алдымен М.Куприлзаданың «Диуани хикмет» Ахмет Йассауидің төл шығармасы емес» деген пікірі, біздіңше, ұшқары айтылған ой. Себебі ұлы ақын әрбір хикметтің соңынан:
Құл Қожа Ахмет, ер болмасаң өлген жақсы,

Қызыл жүзің қара жерде солған жақсы.

Топырақ сипат жер астында болған жақсы,

Заты ұлық ием, сыйынып келдім саған, -

Жалған сөйлеп, имансыз боп кетпе, достар, -

Құл Қожа Ахмет Йассауиге дейін ислам діні барлық түркі халықтарына араб тілі арқылы келгені шындық. Сондықтан аса қасиетті «Құранды» арнайы молдадан, мешіт-медреседен бар ынта-жігерін салып оқыған білікті адамдар болмаса, жай қарапайым бұқара халық терең ұғынып, мән-жайын, ішкі мағынасын болжай алмайтын еді. Міне, осындай ауыр жағдайды ескеріп, Ахмет Йассауи қасиетті дүниені тұңғыш рет түркі тілінде сөйлетті, халыққа шариғаттың ақ жолын, оның неше алуан құпия сырлары мен ішкі мән-маңызын жан-жақты баяндап, таудай биік, теңіздей терең дүниенің салмағын да, заңғарлығын да аласартпай, тұтас жеткізген.

Атақты бабамыздың айтып тіл, аршындап ой жетпейтін жоғарыдағы еңбегі негізінен төрт нәрсенің бірлігі мен үйлесім табуын қуаттайды. Оларды ақын былайша сипаттапты:
Өтті ғұмырым, шариғатқа жете алмадым,

Шариғатсыз тарихатқа өте алмадым,