Ақсай  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер:  Қайрат  ауылы (ауылдық әкімшілік орталығы), Дихан ауылы.   Ақтӛбе

Ақсай  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер:  Қайрат 
ауылы (ауылдық әкімшілік орталығы), Дихан ауылы.  
Ақтӛбе  ауылдық  аймағына  қарасты  елдімекендер:  Бәйтерек 
(Октябрьск)  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы),  Жаңаталап 
ауылы, Марьяновка  ауылы. 
Бауыржан  Момышұлы  ауылдық  аймағына  қарасты 
елдімекендер:  Бауыржан  Момышұлы  (Бурное)  ауылдық 
әкімшілік және аудан орталығы.  
Билікӛл  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Қарабастау  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы),  Жаңа  ӛткел 
ауылы,  Дарбаза  (№1  ферма)  ауылы,  Жылыбұлақ  (№2  ферма) 
ауылы, Ленинский путь  ауылы. 
Боралдай  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 

209 
 
Кӛлтоған  (Алексеевка)  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы), 
Кеңес ауылы, Рысбек батыр (Луначарка) ауылы. 
Бурнооктябрьск  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Бурнооктябрьск  ауылы  (ауылыдық  әкімшілік  орталығы), 
Түктібай (Гагарин) ауылы. 
Жетітӛбе  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Кәріқорған  (Казанка)  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы), 
Тасбастау  (Благовещенка)ауылы,  Шыңбұлақ  (Братск)  ауылы, 
Қоңыртӛбе (Успеновка) ауылы, Любимовка ауылы. 
Мыңбұлақ  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Кӛлбастау  (Евгеньевка)  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы), 
Талапты ауылы. 
Кӛкбастау  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Әбілдабек  Қойбақов  атындағы  ауыл  (ауылдық  әкімшілік 
орталығы),  Бақалы  (Қызыл  дихан)  ауылы,  Кӛктӛбе  (Ново  - 
Вознесеновка) ауылы, Қосбӛлтек (Кастальевка) ауылы. 
Күреңбел  ауылдық  аймағына  қарасты  елдімекендер: 
Күреңбел  (Самсоновка)  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы), 
Тӛңкеріс ауылы, Қаратас (Чапаев) ауылы. 
Қарасаз  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер:  Қарасаз 
(Петровка)  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы),  Зыковка 
ауылы,  Ақбастау  (Ясная  поляна)  ауылы,  Юрьевка  ауылы, 
Юсуповка ауылы. 
Қошқарата  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Қошқарата 
(Кантемировка) 
ауылы 
(ауылдық 
әкімшілік 
орталығы),  Ақтасты  (Некрасовка),  Бүргенді  ауылы,  Қызтоған 
ауылы, Тесіктас ауылы. 
Қызыл  арық  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Қызыл  арық  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы),  Сұрым 
ауылы,  Ақтӛбе  ауылы  (Габаевка)  ауылы,  Теріс  –  Ащыбұлақ 
ауылы, Алатау (Андреевка) ауылы.  
Тоғызтарау  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Тоғызтарау  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы),  Рыбзавод 
ауылы, Құмсуат (Новостройка) ауылы. 
Шақпақата  ауылдық  аумағына  қарасты  елдімекендер: 
Шақпақата  (Кременевка)  ауылы  (ауылдық  әкімшілік  орталығы), 

210 
 
Тәттібай  ауылы,  Ынтымақ  ауылы,  Амансай  (Калинин)  ауылы, 
Шақпақ станциясы.  
Атамекен  жеріміздегі  тарихи  топонимиялық  атауларды 
келер  ұрпаққа  мәңгілік  мұра  етіп  қалдыру  біздің  басты 
міндетіміз,  ӛйткені  ол  ата  –  бабаларымыздың  ғасырлар  бойы 
жинап келген баға жетпес қазынасы. Ол туралы ғалым Мекемтас 
Мырзахметов:  «Әрбір  халық  туған  жер,  Атамекен  жұртындағы 
топонимикалық атауларды белгілі бір себептерге байланысты, не 
тарихи оқиғаларға орай бір рет дүниеге әкеледі де оны ұрпағына 
мәңгілікке  ескерткіш  ретінде  қалдырады.  Ол  атаулар  ұрпақ 
ауысып,  жаңа  буын  жас  қауым  ӛмірге  келгенде,  дәстүрлі 
жалғастық  тауып  халықтың  тарихи  жадында  таспен  қашап 
жазғандай  мәңгі  ӛмір  сүре  береді.  Ал  осы  мәңгілік 
топонимикалық қастерлі атау бұзылса, оған тӛлем жоқ, ол қайта 
айналып келмейді, жоғалады» - деп жазған болатын. 
   Мән бермеппін жер атына бұрын мен,  
    Кездерім  кӛп  мән  беруден  сүрінген  -  деп  ақын 
Ж.Нәжімеденов  жырлағандай  ендігі  жерде  ұлан  –  байтақ 
ӛлкеміздің 
тарихи 
тӛлқұжаты 
болып 
қалыптасқан 
топонимикалық атаулар халықпен бірге мәңгі жасауы тиіс 
     
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

211 
 
Пайдаланған әдебиеттер. 
 
1.
 
Абдрахманов А. Топонимика и этимология. - Алма – Ата: 
Наука,1975. 
2.
 
Амандықов Х «Ақпан батыр» - Алматы, 1993.  
3.
 
Ахмет  М.  Жері,суы  дуалы-  Жуалы.  -  Алматы:  Тоғанай 
Т,1998. 
4.
 
Әбілдаұлы  Б.  Сиқым  Рысбек  Батыр.  -  Алматы:  Мерей, 
1994. 
5.
 
Әбілдаұлы  Б.  Тӛле  би  мен  Қойгелді  батыр.  -  Алматы: 
Мерей, 1992  
6.
 
Байбатша  Ә.  Қазақ  даласының  ежелгі  тарихы.  -  Алматы: 
Санат, 2002. 
7.
 
Бақбергенов  С.  Қазығұрттың  басында  кеме  қалған.  - 
Алматы: Жалын, 1984 
8.
 
 Байбосынов К. Жуалы жайлы қолжазбалары.  
9.
 
 Байпақов  К.  Қазақстанның  ежелгі  қалалары.  -  Алматы: 
Аруна, 2005. 
10.
 
 Байтілен  С.  Тараз  ӛңіріндегі  тастағы  таңбалар.  //Қазақ 
тарихы. 2002ж, №5. 
11.
 
 Байтана руының шежіресі. 
12.
 
 Бәйтек А Ұрпакқа ұран болған ұлы баба.  //Ақ жол 1999.  
22 қыркүйек. 
13.
 
 Гумилев Л. Кӛне түркілер. - Алматы, 1994. 
14.
 
 Есенберлин І. Кӛшпенділер. - Алматы: Жазушы, 1987. 
15.
 
 Жамбыл облысының энциклопедиясы. – Алматы, 2003. 
16.
 
 Жолдыбаев  С.  Археологическая  карта  Казахстана.  - 
Алма – Ата, 1960. 
17.
 
 Жолдасбекұлы  М,.  Салғараұлы  Қ.т.б  Елтұтқа.  –  Астана, 
2001. 
18.
 
 Жылқышиев Ә. Дауылдан кейінгі жарық. - Алматы, 1992. 
19.
 
 Златкин  И  Я.  История  Джунгарского  ханства.  -  Москва, 
1983жыл. 
20.
 
 Зуев    Ю  А.  К  этнической  истории  усуней  //труды  и  АЭ 
АН КазССР, т.8, 1960. 

212 
 
21.
 
Исмайлов Ә. Страны историцы Южного Казахстана (1864 
– 1917г.г.-  Ташкент, 1914. 
22.
 
 Кекілбаев Ә. Үркер. - Алматы: Сӛздік – Словарь, 1999. 
23.
 
 Kodama  ibn  Djafar.  Kitab  al-Kharadj.  Ed.M.J.  de  Goeje.  -
Lugduni  Batvorum, 1889. 
24.
 
 Қазақстанның ұлттық энциклопедиясы. - Алматы, ІІ том, 
2004. 
25.
 
 Қазақстанның  ұлттық энциклопедиясы. Алматы,  VI  том, 
2004. 
26.
 
 Қазақ Совет энциклопедиясы. - Алматы, ІV том. 
27.
 
 Қазақ Совет энциклопедиясы. - Алматы, VІІІ  том. 
28.
 
 Қазақ тарихы ІІІ том. - Алматы: Атамұра, 2002. 
29.
 
 Қазақстан тарихы. І том. - Алматы: Атамұра, 1996. 
30.
 
 Қазақ  тарихы  жырларының  мәселелері  –  Алматы:  Ғалым, 
1979. 
31.
 
 Қайдар Ә. Қаңлы. - Алматы: Дайк-пресс, 2004. 
32.
 
 Қойшыбаев  Е.  Қазақстанның  жер  –  су  аттары  сӛздігі.  -
Алматы: Мектеп, 1985.  
33.
 
Маев Н М. Очерки истории киргизского народа (с 1732 по 
1868 год)  СПЬ, 1873. 
38.  Момышұлы Б. Ұшқан ұя, - Алматы, 1976. 
39.  Момышұлы  Б.  Қанмен  жазылған  кітап.  -  Алматы: 
Қазақстан, 1991.   
40.  Мұртаза  Ш.  Шығармалары  ІІІ  том,  -  Алматы:  Қазығұрт, 
2002. 
41. Мұртаза Ш. Не жетпейді? - Алматы: Жазушы, 1990. 
42.  Мырзахметов  М.  Қазақ  қалай  орыстандырылды?  - 
Алматы, 1993. 
43. Назарбаев Н Ә. Ғасырлар тоғысында - Алматы, 2003. 
44.  Ормантай А. Керімбай болыс. - Алматы: Мұрагер, 2006. 
45.  Попов  А  М.  Географические  названия.  (Введение 
топонимику.) - Москва, 1965. 
46.  Путешествие  в  восточные  страны  Плано  Каорпини  и 
Вильгельма Рубрука. - Москва, 1957. 
47.  Рысбергенова  К.  Историко-линнвистической  анализ 
топонимов Южно - Казахстанской области.  - Алматы. 1993. 

213 
 
49.  Сатаев  Ж.  Батырдың  шұбар  тегенесі.  //Ақ  жол.  1999,  22 
кыркүйек. 
50. Сматаев С. Елім – ай. - Алматы, 1979. 
51. Тасболатов А,   Аманжолов К. Қазақтың әскери тарихы.  -
Алматы: Білім, 1990. 
52.  Тауасарұлы  Қазыбек.  Түп  –  тұқияннан  ӛзіме  шейін.  - 
Алматы, 1993.    
53. Тұрысов Е. Бәйдібек. - Алматы: Нұрлы әлем, 1998. 
54. Тұрысов Е. Темірлан. - Алматы: Жазушы, 1992.  
55. Тұрысов Е. Нұржаудың нұрлы түндері.  - Алматы: Нұрлы 
әлем, 1998. 
56.  Тынышбаев  М.  «Қырғыз,  қазақ  халқының  тарихы  туралы 
материалдары» - Алматы, 1925. 
57.  Тынышбаев  М.  История  казахского  народа.  -  Алма-Ата, 
1993.  
58. Тілеухан Ж, Жұматаев Б. Ұлы кӛш атты энциклопедиясы. 
– Алматы: «Аруна» 2006. 
59. Толстов С.П Древний Хорезм. - Москва, 1948. 
61. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы, 1985. 
62. Үсенов Б. Табиғат терезесі. - Алматы: Балауса, 1992. 
63. Фурманов Д. Мятеж. - Москва: Правда, 1980. 
64. Хордабек И. Книга путей и стран. - Баку, 1986. 
65. Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. 
- Москва, 1956. 
66. Чигаркин В А. Памятник природа Казахстана. - Алма-Ата: 
Қайнар, 1980. 
67. Юдахин К. Киргизско – русский словарь. - Москва, 1965. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

214 
 
                                       Мазмұны 
 
Кіріспе............................................................................  
 
3 
І Жуалы өңіріндегі тарихи – мәдени мұралар 
 
Жуалы ӛңірінің геологиялық – тектоникалық 
ерекшелігі.......................................................................  
 
8 
Жуалы жеріндегі петроглифтер.....................................  
11 
Обалар мен қорымдар....................................................  
16 
Қарауыл мұнаралар........................................................ 
19 
Жалғыз қорғандар..........................................................  
20 
Бекіністер мен қоныстар................................................  
22 
Шақпақ әулие үңгірі...................................................... 
24 
Ұлы Жібек жолының Жуалыдағы сілемдері................. 
25 
Жуалы аймағындағы ортағасырлық қалалар................. 
28 
Абарджадж қаласы.........................................................  
28 
Адыраспантӛбе............................................................ 
31 
Аққұм..............................................................................  
32 
Баркуаб...........................................................................  
32 
Екінші тӛрткүл тӛбе....................................................... 
35 
Үшінші қала.................................................................  
36 
Белгісіз қалашық............................................................  
36 
Қырықкүрзі................................................................... 
37 
Шауғар қалашығы..........................................................  
39 
Шақпақ қалашығы..........................................................  
40 
Жуалы ауданындағы жаңа заманның  
тарихи ескерткіштері..................................................... 
 
42 
Рысбек батыр ескерткіші...............................................  
42 
Садыбай Байтана ескерткіш кесенесі............................  
42 
Бауыржан Момышұлының мұражайы мен  
ескерткіші....................................................................... 
 
43 
Депортацияланған поляк халқының  
ӛкілдеріне арналған ескерткіш......................................  
 
46 
ІІ Жуалы жерін қорғаған батырлар,  
тарихи тұлғалар 
 
 
Садыбай батыр............................................................... 
54 
Байтана батыр.................................................................  
56 

215 
 
Жомарт батыр.................................................................  
59 
Саңырақ Тоқтыбайұлы................................................... 
61 
Ӛтеген Ӛтеғұлұлы..........................................................  
63 
Ақпан батыр...................................................................  
67 
Қойгелді батыр................................................. .............. 
69 
Қарабатыр Жаманестіұлы..............................................  
73 
Сегізбай Есқараұлы........................................................  
76 
Құлан батыр....................................................................  
77 
Сеңкібай Қабанұлы........................................................  
79 
Рысбек Шінетұлы...............................................................  81 
Итаяқ батыр....................................................................  
85 
Шоқан Бақыұлы..................................................................  86 
Шалданбай Нұрманбетұлы.............................................  
88 
Қырқынбай Нұрманбетұлы............................................  
89 
Шыңғара Дүйсенбіұлы.......................................................  90 
Кәшке Қожақұлы............................................................  
91 
Ақша және Қожық батырлар..........................................  
93 
Қожақ батыр......................................................... .......... 
95 
Сәмен Дәненұлы............................................... ............ 
96 
Мәмбет Күнбасұлы.........................................................  
97 
Байұзақ датқа Мәмбетұлы..............................................  
99 
Батырбек датқа Рысбекұлы............................................ 
101 
Ақмолда Байұзақұлы......................................................  
103 
Керімбай Бұралқыұлы....................................................  
104 
Мақұлбек Шерімұлы...................................................... 
107 
ІІІ Жуалы жерінің жер – су атауларының тарихы 
 
Адыраспантӛбе...............................................................  
115 
Айнакӛл..........................................................................  
116 
Ақбастау.........................................................................  
116 
Ақсай..............................................................................  
117 
Ақсақал сай.....................................................................  
118 
Ақсу – Жабағылы...........................................................  
118 
Ақтасты...........................................................................  
119 
Алмалы...........................................................................  
120 
Амансай..........................................................................  
120 
Аралтӛбе.........................................................................  
121 

216 
 
Арбатас..................................................................... ...... 
121 
Арқарлы..........................................................................  
122 
Арыс ӛзені......................................................................  
123 
Аса ӛзені.............................................................. ........... 
124 
Асансай...........................................................................  
125 
Ащыбұлақ.......................................................................  
126 
Бақай мен Бӛкей таулары........................................... .... 
126 
Бақалы.............................................................................  
127 
Бақаты.............................................................................  
127 
Белбұлақ............................................................ ............. 
127 
Берікқара........................................................................  
128 
Билікӛл............................................................................  
129 
Боралдай..................................................... .................... 
129 
Борсықтӛбе.....................................................................  
132 
Ботақара..........................................................................  
132 
Бурное............................................................................. 
133 
Бурыл тауы.....................................................................  
135 
Бұрғансу..........................................................................  
136 
Бірлік.............................................................................. 
136 
Дарбаза...........................................................................  
137 
Датқаның сазы................................................................  
137 
Дӛңгелек саз................................................................... 
138 
Еңке................................................................................  
140 
Жалпақ саз......................................................................  
140 
Жетімтау......................................................................... 
140 
Жетітӛбе.........................................................................  
141 
Жолбарысқамал..............................................................  
142 
Жосалы........................................................................... 
142 
Жұрынсай.......................................................................  
143 
Жыланды сай..................................................................  
144 
Жылбұлақ....................................................................... 
144 
Ирекасу...........................................................................  
144 
Кәріқорған......................................................................  
145 
Кеңбұлақ......................................................................... 
145 
Кӛксай.............................................................................  
146 
Кӛсегенің кӛк жоны........................................................  
146 

217 
 
Кӛктӛбе........................................................................... 
148 
Кӛкшебұлақ....................................................................  
148 
Кӛлбастау.......................................................................  
149 
Кӛлтоған......................................................................... 
149 
Күйік асуы......................................................................  
150 
Күреңбел.........................................................................  
153 
Күркіреусу...................................................................... 
153 
Қақты..............................................................................  
154 
Қалмақ қырған................................................................  
154 
Қанай асуы...................................................................... 
155 
Қарабастау......................................................................  
155 
Қаражол..........................................................................  
156 
Қарамұрын...................................................................... 
156 
Қарасаз............................................................................  
157 
Қарасай...........................................................................  
157 
Қаратас........................................................................... 
157 
Қараүңгір........................................................................  
158 
Қоғалы............................................................................  
159 
Қоңыртӛбе...................................................................... 
159 
Қорымтас........................................................................  
160 
Қосбӛлтек.......................................................................  
161 
Қосмұрат......................................................................... 
162 
Қостӛбе...........................................................................  
163 
Қостұра...........................................................................  
163 
Қошқарата.......................................................................  
165 
Құдияр сазы....................................................................  
166 
Құлантау.........................................................................  
166 
Құлан асуы......................................................................  
168 
Құрама............................................................................  
169 
Құртты бұлақ..................................................................  
170 
Қыз әулие........................................................................  
170 
Қыз құлаған....................................................................  
170 
Қызмола..........................................................................  
171 
Қызтоған.........................................................................  
171 
Қызыл дала.....................................................................  
172 
Қызылжар.......................................................................  
172 

218 
 
Қыдыр қонған сай...........................................................  
172 
Қыстаубай кӛлі...............................................................  
173 
Қыстаубай шатқалы........................................................  
173 
Майбұлақ........................................................................ 
174 
Майтӛбе..........................................................................  
175 
Маңқасай........................................................................  
176 
Марының сазы................................................................  
176 
Мыңбұлақ.......................................................................  
176 
Мыңжылқы.....................................................................  
179 
Мүрделі........................................................................... 
179 
Нышанкүл сай.................................................................  
180 
Орда қонған....................................................................  
180 
Ормансай........................................................................ 
181 
Ӛгізарал..........................................................................  
182 
Рысбек тӛбе....................................................................  
182 
Садырқамал.................................................................... 
183 
Сарықайқаң.....................................................................  
184 
Сарытас...........................................................................  
185 
Саясу............................................................................... 
185 
Сеңгір..............................................................................  
185 
Сулысай..........................................................................  
186 
Сұрым.............................................................................  
186 
Сүңгі...............................................................................  
187 
Талдыбұлақ................................................................... .. 
187 
Тасбастау........................................................................  
188 
Теке қамал......................................................................  
188 
Теріс ӛзені................................................................ ...... 
189 
Теспе...............................................................................  
189 
Тесіктас...........................................................................  
190 
Тобшақты......................................................... ............... 
190 
Тоғызтарау......................................................................  
191 
Торлан мен Қараш асулары............................................  
191 
Тышқансай.................................................................. .... 
192 
Түркісіб...........................................................................  
192 
Ұзынбұлақ......................................................................  
193 
Үндемес бастау......................................................... ...... 
194 

219 
 
Үшқоспа..........................................................................  
194 
Үштӛбе............................................................................  
195 
Шақпақ............................................................... ............. 
195 
Шаңлақты.......................................................................  
199 
Шегір қамал....................................................................  
200 
Шыбықбел........................................................... ........... 
202 
Шымырбай сай...............................................................  
202 
Шыңбұлақ.......................................................................  
203 
Шілікті.................................................................. .......... 
203 
Ынтымақ.........................................................................  
203 
Пайдаланылған әдебиеттер............................................  
211