Байдуллаева Қазақтіліне аударғандар Н. М. Алмабаева, Г. Е. Байдуллаева, К. Е. Раманқұлов Мәскеу и з д а т е л ь с к а я г р у п п а «гэотар-медиа» 1 9

Егер күшейтілген сигнал синусоидалды болмаса, онда оны жеке гармония- 
лык кұрамдарға бөлсек, әрқайсысында аз жиілігі болады. Күшейткіштерде 
конденсатор, катушка индуктивтілігі колданғандыктан, ал олардың кедергісі, 
жиіліктен тәуелді болғандыктан әр гармониялык кұрам үшін күшейту коэффи­
циент! әртүрлі болады. Резисторлардың индуктивті касиеті және өткізгіштердің 
сыйымдылыкты касиеті олар қанша аз болғанымен күшейту коэффициентіне 
кәдімгідей эсер етеді. Сондыктан, мәнді тәуелділік 
к
= Дсо) немесе 
к = fly)
ку- 
шейткіштің жиілікті сипаттамасы
деп аталады. Ангармониялык сигнал бұр- 
маланусыз күшейтілу үшін (амплитудалы сипаттамасының сызыкты бөлігін 
колданғанның өзінде) күшейткіш коэффициентінің жиілікке тәуелсіз болуы 
кажет.
Жиіліктік сипаттама 
k
= 
const
түрінде болуы керек. Тәжірибеде бүл орындал- 
майды да бұрмалануға соктырады, оны 
сызықты
немесе 
жииікті
деп атайды.
Сызыкты бұрмалану 22.4-суретте көрсетілген. 22.4, а-суретте 3 периодты 
сигнал кескінделген, ол екі синусоидалы қосындысынан (1 және 2) тұрады. 
Егер синусоидалы сигналдар әртүрлі күшейтілсе, мысалы, 
к { -
2 ал 
к2
= 0,5 бол- 
са, онда нәтижелі сигнал кірістегі сигналдан баскаша болады.
Күшейткіштің жиілікті сипаттамасын графикті түрде кескіндейді (22.5-су- 
рет). Бүл графиктен ю2-(о3 шегінде күшейту коэффициент! тұракты екендігі 
көрініп тұр. Радиотехникада оның 0,7
ктах
(немесе 
kmax/sl
2) дейін кемуі сигнал- 
ды бүрмаламайды деп есептейді. со2-со3 жиіліктер диапазоны 
күшейткіштің
өткізу жолағы
деп аталады.
Өткізу жолағын кеңейту үшін күшейткіш сызбасын күрделендіру кажет.
Бірак өткізу жолағы күшейту максатына карай өзгеруі мүмкін. Мысалы 
дыбысты күшейту үшін 60 Гц—15 кГц жолағы жеткілікті, ал көзге көрінер им-

пульстерді күшейту үшін жолактың диапазоны 
әлдекайда көп болуы керек.
Биопотенциалды сигнадды күшейту кезінде 
жиіліктік сипаттама күшейткіш талдауда үлкен 
роль аткарады. Бірак бір биопотенциалға арнал- 
ған күшейткіш екінші биопотенциал үшін жа- 
рамсыз болып калады.
22.4. ТРАНЗИСТОРЛЫ КҮШЕЙТКІШТЕР
Накты сигналды күшейтетін физикалык кұрал ретінде транзисторды қа- 
растырайық. Екі жартылай өткізгіштердің әртүрлі өткізгіштік шекарасында 
р -п -ө
туі пайда болады. Бүл аз көлемді қалындықта кедергі түсірілген кернеудің 
бағытына тәуелді болады, 
р -п - ө
тудің вольт-амперлік сипаттамасы 22.6-су- 
регге көрсетілген, сонымен катар шартты кескінделген жартылай өткізгіш 
текөрсетілген. Ол кернеуге токтың өткізу бағыты (графикте көрсетілген оң 
таңбамен) токтың өткізбеу бағытынасәйкес келеді.
Әртүрлі өткізгішті түрі бар жартылай өткізгіш дәнекері транзисторлар үшін 
қолданылады, олар электромагнитті тербелісті түрлендіруге, генерациялауға 
қолданылады. Транзисторлар вакуумды триодтың жартылайөткізгішті аналог- 
тары болып табылады.
Қазіргі уақытта биполярлы транзисторлар кеңінен қолданылады, олардың 
жүмысы екі танбаның да тасымалдауына негізделген, яғни, акау мен электрон­
ный. Бұл транзисторлар екі 
р —
л-өтуден тұрады.
22.7, а-суретіндегі көрсетілген транзисторлар
р - п —р-түрдегі жазықты тран­
зистор
деп аталады, ал 22.7, б-суретіндегі 
п -р —п-турдегі жазықты транзистор
деп аталады. Транзистордын орталык бөлігін база деп атайды, алекі шетінің бі- 
реуін 
Э
эмиттер, екіншісін 
К
коллектор деп атайды. Базаға, эмиттер және кол- 
лекторға металл электродтардың көмегімен электр кернеуін беруге болады.
22.7-суреттің төменгі жағында транзистордын шартты белгілері берілген. 
Эмиттердегі тілше токтын бағытын көрсетеді, эмиттер мен база арасындағы 
р -п - ө
туі эмиттерлі, ал коллектор мен база арасындағы — коллекторлы деп ата­
лады.
а
б

Транзистордың жұмысының физикалык, негізін және оның электр сиг- 
налдарына күшейту мүмкіндігін />-я-/ьтранзисторының мысалында және
22.8-суретте көрсетілген сызба бойынша карастырайык (а — транзистор сыз- 
балы түрде көрсетілген; б — транзистордың шартты кескіні берілген).
Ток көзі 
Еъ
эмиттерлі тізбекке I косылған, ал эмиттерліөтуде тікелей кер- 
неу береді. Бүл t/kip кернеуін кернеу бөлгіш 
D
аркылы өзгертуге болады. Кол- 
лекторлы өтуде 
Ек
то к көзі кері кернеу тудырады. 
Uki
карағанда күшейтілген 
UmM R
a
кедергіні коллекторлі тізбектен II алынады. Шығыстағы және кірістегі 
кернеулер базада ортақ нүктеге ие болғандыктан, бүл сызбаны 
ортақ бозалы
сызба
(ОБ) деп атайды.
Транзистордың жүмысының мәні кернеу де, сонымен катар эмиттерлі өтудің 
тоғы да коллектор тізбегіндегі тоқка эсер етеді. Транзисторда болып жатқан 
үдерісті түсіну үшін />-л-өтуінде болатын кұбылыстарды еске түсіру кажет. Кол­
лектор тізбегіндегі тоқ эмитгерлі тізбекте кернеу жок болған кезде әлсіз болады, 
өйткені коллектор мен база арасындағы 
р-п-өту
жабу бағытына сәйкес. Егер 
эмиттер мен база арасына кернеу беріп, оны күшейтсе, онда эмиттер тізбегінде 
ток күші артады. Акаулар базаға жетіп (инжекторланады) онын ішінде диффу- 
зияға үшырап коллекторға жетеді. Коллектор тізбегіндегі ток күші артады. Акау- 
лардың />-л-өтуі аркылы коллектор мен база арасында потенциал айырымын 
тудырады. Базада акаулар электрондар мен орын ауыстыруға ұшырап коллек- 
торға жетпеуі мүмкін, бірак базаның калындығын өте жұка жасалғандыктан, ал 
ондаған микрометрге жуык, көптеген акаулар коллекторға жетеді. Демек, эмит­
тер тізбегіндегі тоқ күші коллекторлы өтудің кедергісіне эсер етеді.
Эмиттер
деп аталудың мәнісі токты тасымалдаушылар (біздің мысалда 
акаулар) осы электродтардан базаға эмиттерленеді. Ал шындығында акаудын 
эмиссиясы емес, инжекциясы' орын алады. 
Коллектор
: деп аталуы базадан 
заряд тасымалдаушыларды жинап алуынан шығады. База терминология бой­
ынша бүл аумакка эмиттер аркылы негізгі емес заряд тасымалдаушылардың 
инжекциялануы. Тізбектің эр бөлігіндегі токтардың бағыты 22.8-суретте көр- 
сетілген, олардың арасындағы катынас карапайым түрде былай жазылады:
/ = / + / 6. 
(22.5)
р 
'2 
Р
1 І2шығу
ф V
D
(В)

жүктеу/скачать 28,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: