Байынқол Қалиұлы

тілшілері академик І.Кеңесбаев пен Қаз ССР ҒА-ның корреспондент-мүшесі 
К.Ахановтардың еңбектерінен үзінді келтіреді. Рас, акад.І.Кеңесбаев өзінің 
«Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінің» соңында берген (қосқан) «Қазақ 
тілінің фразеологизмдері туралы» деген мақаласында біз сөз еткелі отырған 
«фразеологиялық оралым» терминін қолданған.
Бірақ біз мынаны ескертуге тиістіміз: 
Ол кісі (І.Кеңесбаев) фразеологиялық оралым жөнінде өзі зерттеу 
жүргізбеген адам. Мақаласында З.Г.Ураксиннің [2] осы мәселеге қатысты 
пікіріне сілтеме жасап, сол кісінің бір қанатты, көп қанатты оралымдар 
туралы айтқандарын келтірген, соған сілтеме жасаған [3: 620-621].
Ал К.Аханов болса, біз әңгіме етіп отырған фрезеологиялық оралым 
туралы ешқашан сөз еткен емес. Ол кісі «фразеологиялық оралым» терминін 
фразеологизм ішіне кіретін сөздердің тізбегі, жиынтығы жөнінде, яғни 
фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тұтыстық деген мағынада қолданған 
[4: 166].
Фразеологиялық оралым деп Ж.Дәркенбаева нені айтып отыр? 
Зерттеушінің өзіне сөз берелік: «Фразеологиялық бірлік дегеніміз – 
фразеологизмдердің алдынан немесе соңынан келген сөздермен мағыналық 
және синтаксистік байланысқа түсуі» [1: 5]. «Фразеологиялық оралым 
дегеніміз – фразеологизмдердің қоршаған ортасы» [1: 11].
Сонымен, 
фразеологиялық 
оралым
дегеніміз 
не 
болды? 
Фразеологизмдердің алдынан немесе соңынан келген сөздермен ғана 
лексика-грамматикалық 
байланысқа 
түсу 
ме, 
жоқ, 
оның 
(фразеологизмдердің) қоршаған ортасы ма? Мүмкін фразеологиялық оралым 
деп – фразеологизм мен оны екі жағынан бірдей қоршап тұрған сөздердің 
тұтастай бірлігін айтатын шығармыз. Мақала иесінің зерттеуінде бұл 
мәселелердің басы анық, айқын ашылмаған. 
Зерттеуші 
фраезологиялық оралым
дегенді екі жақты түсінеді. Бірі – 
фразеологизмдердің көршілес (алдындағы немесе соңындағы) сөздермен 
мағыналық 
және 
синтаксистік 
тіркесімге 
түсуі, 
екіншісі 
– 
фразеологизмдердің қоршаған ортасы, яғни оның екі жағындағы сөздермен 
байланысқа түсуі.
137 

Бұлай бастары бірікпейтін екі бөлек нәрсенің басын қосуға болмайды. 
Екінің бірі: фразеологиялық оралым деп – не көршілес тілдік бірліктердің 
синтаксистік байланысын, не фразеологизмнің қоршаған ортасын айтуға 
болады. Онда да егер оны «фразеологиялық оралым» деп айтуға болатын 
болса ғана.
Қайталап айтамыз: Ізденушіге зерттеу нысаны етіп осы екі түрлі пікірдің 
біеуін ғана алғаны жөн еді. Өйткені фраезологизмдердің алдындағы немесе 
соңындағы сөздермен лексика-грамматикалық байланысқа түсуі – 
синтаксистік байланыс, яғни тіркесім деп аталады. Ал оның 
(фразеологизмнің) екі жағындағы сөздермен бірдей қарым-қатынасқа түсуі – 
қоршаған орта болып шығады. Бұлар – бірімен-бірін қосып, бірлікте алып 
қарастыруға болмайтын бөлек-бөлек ұғымдар. 
Ойымыз оқырманға түсінікті болу үшін алдымен мына бір мәселені 
нақтылап алалық. Ол – Ж.Дәркенбаева өз зерттеуіне нысан етіп отырған 
фразеологизмдердің өз оралымның құрамына кіре ме, кірмей ме? – деген 
мәселе.
Қойылған сұраққа зерттеушінің өзі: «Фразеолгизм және онымен 
оралымға түсетін сөздер оралым мүшесі болады», – деп жауап береді [1: 5]. 
Бұл – сайып келгенде, фразеологизм мен оралымға түсетін сөздер бір бүтін 
нәрсе деген сөз. Алайда, автордың талдауы үстінде фразеологизм – бір бөлек, 
оралым – екінші бөлек нәрсе болып шыққан. Оны Ж.Дәркенбаеваның мына 
пікірлерінен (үзінділерден) көруге болады: «Фразеологизмдердің мәнін 
ашуға қатысты орта – оралым» [1: 10], «Фразеологизмдердің көп 
мағыналыққа ие болуы оның оралымына байланысты [1: 11] т.б. 
Бұл үзінділердің мазмұнына қарағанда ізденушінің оралым деп 
отырғаны – фразеологизмдер мен олардың айналасындағы басқа сөздер ғана. 
Мұндай ойды, әрине, құптауға болмайды. Өйткені «оралым» десе қазақ «бір 
нәрсені жан-жағынан қоршап алу, орау» деп ұғады. Біз де зерттеушінің 
«фразеологиялық оралым» деген терминін «басқа сөздермен оралып 
(қоршалып) тұрған фразеологизмдер» деп ұқтық.
Шындығында да, «оралым» деп айту үшін бір нәрсе, айталық, 
фразеологизм екінші бір нәрсемен (басқа сөздермен, яки тілдік бірліктермен) 
оралып тұруы керек қой (газетке оралған кітапты көз 
138 

алдыңызға елестетіңіз – Б.Қ.). Сонда ол тұтастай алғанда орам (зерттеушінің 
терминімен айтсақ – оралым) болып шығады. 
Ойланып көрелікші: фразеологиялық оралым болуы үшін, бірінші 
кезекте, фразеологизм екі жағынан басқа сөздермен қоршалып тұруы шарт; 
екінші кезекте, фразеологизм мен оны қоршап тұрған сөздердің (дәлірек 
айтқанда – тілдік элементтердің) бірлігі, тұтастығы, яғни олардың 
лексикалық, мағыналық және грамматикалық (синтаксистік) байланысы 
болуы қажет. Осы екі қасиет бірдей болса ғана ол фразеологиялық оралым 
бола алады. Ондай қоршау, ондай бірлік, тұтастық болмаған жағдайда 
оралым (орам) жөнінде әңгіме етудің өзі артық. 
Неге екенін қайдам, ізденуші кей тұста оралым деп – фразеологизмнің 
не алдындағы, не соңындағы сөздермен мағыналық, синтаксистік байланысқа 
түсуін ғана айтады. Яғни қазақ тіліндегі фразеологизмдердің мәтін ішінде екі 
жақты ғана (алдынан да, соңынан да) емес, тек бір жақты ғана (не алдынан, 
не соңынан) байланысқа түсетіндігін мойындайды.
Бұл – Ж.Дәркенбаева сөз етіп отырған тілдік мәнбірлер (фактілер) – 
«фразеологиялық 
оралым» 
бола 
алмайтындығының 
дәлелі. 
Ол 
фразеологиялық оралым болар еді, егер мәтіндегі фразеологизм оң 
жағындағы сөзбен де, сол жағындағы сөзбен де бірдей, бір мезгілде 
байланысқа түсіп, үшеуі (оң жағындағы сөзбен сол жағындағы сөз және 
фразеологизм) бір тұтас тілдік бірлік құраса ғана. Алайда, зерттеуші 
келтірген мысалдардан біз ондай байланыстар мен тұтастықтарды көре алмай 
отырмыз. Зерттеуші келтірген мәтіндердің көбінде фразеологизмдер 
сөйлемнің не басында, не аяғында келген. Басында келсе, соңында тұрған 
тілдік элементтермен байланысады; соңында келсе, алдында тұрған тілдік 
элементтермен байланысады.
Рас, бірлі-жарым жерлерде екі жағынан бірдей басқа сөздердің 
қоршауында тұрған фразеологизмдер кездеседі. Мыс.: Осы күннің 

жүктеу/скачать 1,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: