Бастауыш мектепте филология пәндерін оқытудың теориясы мен
III. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы
жүктеу/скачать 402,5 Kb.
|
Áàñòàóûø ìåêòåïòå ôèëîëîãèÿ ï?íäåð³í î?ûòóäû? òåîðèÿñû ìåí
| 21
III. Бастауыш мектепте зат есімді оқыту және оны басқа сөз таптарымен байланыстыра оқыту маңызы . Бастауыш мектепте негізгі сөз таптары: зат есім, сын есім, сан есім, етістік, есімдік, шылау оқытылады. Оқушылар сөз таптары олардың лексикалық мағыналары мен сұрақтары және грамматикалық тұлғалары (жалғау - жұрнақтары) арқылы танитын болады. Сөз таптарын танытуға даярлық І-сыныптан басталады. Бұл сыныпта кім? не? кімдер? нелер? не істеді? не қылды? қайтты? қандай? қай? қанша? неше? нешінші? т.б. сұрақтарға жауап беретін сөздермен танысады. Мүндай сұрақтарға жауап беретін сөздер заттын атын, қимылы, сынын, санын білдіретінін меңгереді. Сөз таптары, негізінен алғанда күрделірек көлемде 3-4 сыныптарда оқытылады. 3 сыныпта «Сөз таптары» деген тақырыпта өтіледі. Аталған сыныптарда сөз таптарынан берелітен мағлүматтар жеңілден ауырға қарай сатылап, бірін-бірі толықтыра береді. 3 сыныпта зат есім (жалқы есім мен жалпы есім, негізгі және туынды зат есімдер, зат есімнің жекеше және көпше түрлері, зат есімнің тэуелденген түрі) сын есім (негізгі және туынды сын есімдер), сан есім (есептік пен реттік сан есімдер), етістік (негізгі және туынды етістіктер, болымсыз етістіктер) өтіледі. Оқушылар сөздердің бас әріппен не кіші әріппен жазылуын жете меңгереді, жұрнақ, жалғану арқылы жаңа сөз жасалуын, жалғаулар арқылы сөздердің түрленуін және өзара бір-бірімен байланысатын біледі, аталған білім негіздері ауызша және жазбаша тіл үзартуға пайдаланатын болады. Бұларға қоса оқушылар сөз формалары, олардың өзгеру, түрлену жолдары жөніндегі білімдерін ІІ-ІІІ сыныптарда сөз таптарын оқумен байланысты тереңдете түседі. Мысалы: II сыныпта зат есімді өтуге орай көпше зат есім жасайтын көптік жалғауларды үйренсе, сын есімді оқығанда зат есім мен етістік туынды сен есім жасайтын жұрнақтармен толысады, ал сан есімді өткенде реттік сан есім жасайтын жұрнақтарды меңгереді. Үшінші сыныпта сан есумді өткенде оқушылардың сөз қүрамы, сөз бөлшектері (морфеемалары) жөніндегі білімдері әлдеқайда үлғаяды. Олар тэуелдік, септік, жіктік жалғауларымен сондай-ақ әр сөз табынан туынды сөз тудыратын сөздерді байланыстыру сөйлем мүшесін жасау жолындағы әр алуан синтаксистік қызметінен аздап болса да, ғылыми мағлүмат алады. Бастауыш сыныптарда сөз таптарынан біршама білім беріледі. Балалар сөз таптарын төмендегі 5 түрлі белгісі бойынша таниды: Сөздің мәнін, заттың аты, сыны, қимылы туралы және басқа да мағыналарын үғынады. Сөздің қандай сұраққа жауап беретінін айырады Сөздің қалайша өзгеретінін, қандай-қандай категориясы бар екенін таниды. 22 Сөздің өзіне тән қандай жалғаулары болатынын, олардың көбіне - көп қалай жасалатынын үғынады. Сынып жоғарлаған сайын сөз таптарын оқыту тереңдей түседі. Бірінші сынып оқушылары сөз таптарынсұраққа сүйеніп, сұрақ қоя жолымен таныса, екінші сыныпта оқушы әр сөз табының өзіне тән лексикалық, грамматикалық жжалпы белгілерімен танысады, яғни сөздер белгілерін, сөйлемдегі қызметін біршама меңгереді. Үшінші сыныпта әр сөз табынің морфологиялық-синтаксистік сипатын түсінеді, демек зат есім немесе сын есімнің септелетіні, етістіктің жақпен өзгеретіні т.б. туралы ұғым алады. Сөздердің дұрыс жазу дағдысына төселеді. Бастауыш сыныптарда сөз таптары бірізділікпен оқытылып үйретіледі, оның өзі тіл кұбылыстарының қандай да болса, өзара үқсастық байланыстыра қарай қарастырылады. Сөз таптарының ішінде есімдер тобына жататын түрлерінің арасындағы үқсастықтар олардың мағыналары мен формалдық белгілерінен танылды. Мысалы: зат есім болса белгілі бір заттың, нәрсенің атауын білдіреді де, сын есім мен сан есім сол заттың өзіне тән айырым белгілерін және сан мөлшерін көрсету үшін зат есімге байланысты пайда болып, қолданылады. Сөз таптарын бір-біренен ажырату олардың айырмашылық белгілерін салыстыру тәсілі арқылы танытылады. Сонда етістік те зат еісмге байланысты қолданылғанымен, ол заттық белгілері емес, заттардың қимылын, жай-күйін білдіретін сөз табы екендігі танытылды. Соған орай етісітіктің өзіне меншікті морфологиялық белгісі жіктік жалғауы екендігі оның жақпен жіктеліп өзгеретіндігі түсіндіріледі. Мектеп бағдарламасы етістіктің болымды - болымсыз түрі жөнінде ұғымдар беруды енді-енлі ғана қолға алды. Алайда балалар ауызша, жазбаша сөйлеу қызметтерінде күнделікті өмірде болымсыз етістікті үнемі қолданып отырады. Сол себепті етістіктің болымды - болымсыз түрі туралы мэліметтер беру аса маңызды. Бастауыш мектепте оқытылатын қазақ тілі бағдарламасында сөз таптары мен дұрыс жазу таруы - ең күрделі бөлім, сондықтан оғын көп сағат берілген. Өйткені сөздердің әр алуан формалық қүбылысы сөз таптарын оқып үйренуге байланысты айқын таныла түседі. Кім? кімдер? не? нелер? Сұраққа жауап беретін сөздерді оқыту. 1 - сыныпта берілген бастапқьі мағұламатты пысықтап, толықтырамыз, оқушылардың сөздік қорына "сөз таптары" деген жаңа термин енгізіледі. 2 — сыныпта зат есімге қатысты алғашқы сабақ заттын атын білдіретін сөздерді түсіндіруден басталады. Аталған заттар балаларға бұрыннан таныс, әрі нақты болу керек. Мұғалім: - балалар айналаға қараңдаршы, сыныптағы сөздеріңді көріп отырған заттарының әр қайсысының өз аты бар. Соларды атаңдаршы, - дейді. 23 Балалар сыныптағы заттарды, содан кейін адамдарды атайды. Мысалы: Мынау не? мынау тақта. Мынау кім? мынау оқушы. т.с.с. Заттың атын білдіретін сөздер жөнінде 1-сыныпта түсінік алған оқушылар зат есімнің анықтамасын тез үғады. Зат есімді оқытудағы тағы бір мақсат - балалрға заттардың әр салалы болатындығын, мағыналық тобын, яғни ара қатынасын білдіру, кім? кімдер? сүрағының тек адамдарға қойылатынын, жануарлар мен заттарға не? нелер? сұрағының қойылатынын дұрыс ұғындыру. Жаңа сабақты бірден оқулықтағы 301-жаттығуды орындатудан бастауға болады. "Зат есім деп аталатын сөзжұмбақты шешу тапсырылған (қажетті сөздердің суреттері бёрілген). Мүнда да суреттегі заттардың аты аталып, оларға сұрақ қойылады, табылған сөздер санына қарай алфавит ретімен орналастырады, бұл жаттығу оқушылардың ойлауын дамыту мақсатында да, балардың алфавитті меңгеруіне де пайдалы. Оқулықтағы 300-жаттығудың мағынасы түсіндіріліп, жазбаша орындалады. Ақыл — тозбайтын тон, Білім таусылмайтын кен. Шешен сөз бастар, Батыр қол бастар. Оқушыларға кім? не? сұрақтарына жауап беретін сөзді тапқызу. Мақалдардың мән мағынасын терең түсіндіру. 302-308 - жаттығуларда да дэл осылай, зат есімнің сұрақтарына жауап беретін сөздерді тапқызу. \ Ал, 309-жаттығуда жұмбақ шешу көзделген. 1. Ауыл сыртында сайда Жатыр үлкен айна. (Көл). 2. Қант еемс Қатты Мүз емес - Тэтті. (Шекер). Бұл жаттығуда зат есімдерді тапқызып, астын сызду көзделген. Жұмбақ шешу арқылы оқушылардың логикалық, ойлау қабілетін дамытамыз. Заманымыздың талантты педагогі В.А.Сухомолинский: "ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, творчестосыз, фантазиясыз толық, мәніндегі ақыл - ой тәрбиесі деген болмайды", - деп атап көрсеткендей ойын оқушылардың грамматиканы толық меңгеріп, жазу тілін дамытуларына мол мүмкіндік береді, өз беттерімен жұмыс істей білуге 24 дағдыландырады. Ойланғыштық, іздемпаздық қабілеттерін арттырады, сөздік қорларын молайтуларына көмектеседі. Сабақ үстінде ойын элементтерін орынды, оқылып отырған тақырыпқа лайықты, баланың білімін үштай түсуіне пайда келтірерліктей етіп жүргізу керек. Мысалы, "қай әріпті жоғалттым?" ойынын заттың атын білдіретінсөздірде оқытқанда пайдалануға болады. Ойынға сөз ішінде бір әріпті қалдырып кеткен (яғни, бір әріптерін жоғалтқан) бірнеше үлестірмелі қима қағаздар жасалынады. Олар сыныптағы оқушыларға үлестіріліп беріледі. Ойынға қатысушы әрпбір оқушы өзіндегі әріптерден керектісін алып, әр сөздегі жоқ әріптердің орнына қоюға тиіс. Қай оқушы жылдам қойса, сол үтқан болып саналады да, мұғалімінің мадақтауымен тиісінше бағасын алады. 2-сыныпта зат есімнің жалқы есім^ мен жалпы есім түрлері, олардың қолданылуы мен жазылуы емлесі үйретіледі. Бұл тақырыпты оқытуда оқушыларға кісі есімдері, жер, су, үй жануарлары аттарын білдіретін сөздерді жалқы есім деп аталатынын, солардан басқа зхаттардың атауы жалпы есім екенін үғындырып, жалқы есімнің емлесіне баса назар аударған жөн. Зат есімнің жалқы, жалпы ксім түрлерін меңгерту онша қиынға түспейді. Жалпылама мағынаны білдіретін заттардың ішінен затты жеке — дара көрсеткіміз келсе, оған бір арнаулы ат қойып, оны сол өзіне қойған атымен атаймыз. Мысалы, мына сендер ғой, бәрің де балаларсыңдар, қыздарсыңдар, үлдарсыңдар. Бұл айтылға баллар, оқушылар, қыздар, ұлдар дегендер сендерге жалпы атаулар. Ал енді әрқайсыңды жеке даралап Айдана, Төрахмет, Ақбота, Молдабек деп өзіңе қойылған аты-жөнімен атасақ, бұл атаулар жалқы есімдер- болады, - деп, шэкірттердің түсінігіне бірден қона кететін өздеріне таныс нәрседен бастаған жөн. Жалқы емісдердің облыс, аудан, қала, көше, жер, су, тау аттарын білдіретін географиялық атауларды рет - ретімен мұғалім плакатқа мынадай түрде жазып қояды: 1. Облыс аттары: Оңтүстік Қазақстан облысы, Алматы облысы, Жамбыл облысы. Қала, ауыл атттары: Леңгір, ТТТүбар, Темірлан, Кентау, Түркістан т.б. Аудан аттары: Төле би ауданы, Ордабасы ауданы т.б. Көше аттары: Т.Әубэкіров көшесі, Төлеби көшесі т.б. Өзен, көл аттары: Арыс өзені, Ақсу өзені, Балқаш көлі т.б. Тау аттары: Алатау, Қаратау, Қазығүрт, Алтай, Орал т.б. 7. Жүлдыз аттары: Үркер, Шолпан, Темірқазық, Жетіқарашы т.б. Тақтаға алғашқыда тек атаулар жазылып, қос нүктеден соң ештеңе жазбай, сабақтың бұл кезеңі бұлай түсіндіріледі. 1. Жалқы есімдер облыс аттарын білдіреді. 25 Қандай облысты білесіңдер? Қане, айтып жіберіңдерші, - деп сыныпқа сұрақ• қойып, оқушылардың да жұмыс істеуі талап етіледі. Оқушылар көптеген облыс атауларын атайды, солардың ішінен бірер сөзді мұғалім іріктеп жазып қояды. 2. Жалқы есімдер аудан аттарын білдіреді. Қандай аудан аттарын білесіңдер? - біз түрған аудан қалай аталады? — деп оқушылардың жауабына екінші қатар түсына сөздер жазылады. Осылайша сұрақтың қүрлысы өзгерілмей, географиялық атауларға қойылуы арқылы оқушылардың өздеріне жұмыс істету процесі үстінде жалқы есімдердің көптеген мағынасы аңғарылады. 312-321 - жаттуғылар тақырыпқа байланысты берілген ұғымды кеңейте, бекіте түсу, солға сұрақ қоя беруге үйрету, оқушылардың сөздік қорын молайту мақсатында жүргізіледі. 312 — жаттығуды мәнерлеп оқытып жалқы есімді тапқызу. Мектебінен қашпайды Қарсы алғанда анасы, Бес саусығы шошайды, "Бес" алған-ау шамасы. Жалқы есімді оқытқанда олардың әрқашан бас әріппен жазылатынына 313-321 — жаттығуларды орындау барысында көз жеткізуге болады. Оқушылардың ойлау процесін дамытудың бірден-бір жолы оларды өздігінен жұмыс істей білуге үйрету. Оқушылардың өздігінен жұмыс істей білуге үйрету жұмыстары дидактикалық принциптерге негізделіп жүргізіледі. Жаңа тақырыпты қортындылау барысында үлестірмелі қима қағащдарға жазылған тест сұрақтарын беруге болады. Қима қағащдар оқушыларға үлестіріліп берілген соң, оларға ойлануға бес минут уақыт беріледі. Содан соң дайын оқушыларға дұрыс жауаптарын шеңбермен белгілеп көрсетеді. Жауапты ауызша да айтуға болады. 1. Медеу деген сөз зат есімнің қай түріне жататынын тауып белгілеңдер. а) Жалқы есім э) Жалпы есім 2. Қала деген сөз зат есімнің қай түріне жататыны тауып, белгілеңдер. а) Жалқы есім э) Жалпы есім 3. Төменнен жалқы есімді тауып, белгілеңдер. а) шөп э)айран б) марал 26 3. Төменнен жалпы есімді тауып, белгілеңдер. а) Арыс э) Айдана б) Бала Өздігінен жұмыс істеу баланың ойлау ■қабілетін дамытады. 1-сыныпта оқушыларға жеке заттың атын білдіретін сөздер мен көп заттың атын білдіретін сөздер туралы түсінік алған болатын. Енді соны грамматикалық тұрғыдан түсіндіру қажет. Бұл үшін, бірдей заттың жеке және бірнешеуі бейленген суреттерді пайдалануға болады. Мұғалім олардың мағынасын түсындіру арқылы зат есімнің жекеше, көпше түрі болатынын аңғартады. Оқулықтағы 322-323 — жаттығулар соны байқатуға арналған. Аталған жаттығулар орындалғаннан кейін зат есімдердің жекеше, көпше тұлғада жұмсалатыны түсіндіріледі. 322 — жаттығуда балапанның сурет берілген. 323 - жаттығуда қоянның суреті берілген. Мақсат - сөздерді салыстырып оқу. Олардың бір — бірімен қандай айырмасы бар екенін айту. Одан кейінгі сұрақтар зат есімдердің жекеше түрін бірінші бағанаға, көпше түрін екінші бағанаға жазу керек. 324 - жаттығуды жаздырып, талдау. 3. е. Жекеше түрі З.е. Көпше түрі Инелік Көбелектер Үшқыш Қарлығаштар Тал Қайыңдар Шырша Оқушылар Ақын Суретшілер 325- жаттығуда көп нүктенің орнына көптік жалғауцларын қойдырып жаздыру. Зат есімнің көпше түрін түсіндіруге, оған қойылатын сұрақтардың да көптік жалғаулары арқылы айтылатыны көрсетіледі. Бірақ кім? не? сұрағына көптік жалғаулардың жіңішке түрлері - лер, -дер, -тер ғана жалғанатынын көрсетіп қою жеткіліксіз. Көптьік жалғаудың барлық, түрлерін танытқан жөн. Ол үшін көптік жалғауларға раналған кестені пайдаланған дұрыс. Көптік жалғаулар -лар,-лер,-дар,-дер, -тар,-тер бала-лар, қыз-дар кітап-тар кеме-лер, көл-дер күрек-тер Жуан түбірлі сөзге көптік жалғаудың, жуан (-лар, -дар, -тар) түрлер, жіңішке түбірлі сөзге көптік жалғаудың жіңішке (-лер, -дер, -тер) түрлері жалғанатын емлесі үйретіледі. 27 Ал сөз аяғында дыбыстарға қарап көптік жалғаулардың басқа дыбыстарынын -л, -д, -т болыт түрлететін емле ережелерін эзір түсіндіріп жату ертерек, себебі әлі тіліміздің дыбыс заңдылықтарын меңгеріп болмаған бастауыш сынып блаларына мұндай білімді ұсыну ауырлық етеді. Жеке зат, көп зат деген ұғымдарды таныстыру балалрдың 1-сыныпта үйренген дағдылық жұмысы 2-сыныпта одан әрі жаңғыртылып дамытылады. 328-жаттығуда зат есім болатын 4-5 сөз тауып, толықтырылып жазу берілген. Жекеше Көпше Батыр батырлар Оқушы оқушылар Кітап кітаптар Дәптер дәптерлер Бала балалар Бұл жаттығуды орындау барысында зат есімдер жекеше, көпше тұлғада жүмсалатыны, заттың көптігін білдіру үшін түбірге көптік жалғауы жалғанатынын ереже ретінде бірелгенін меңгерту көзделеді. 329-330-жаттығулар ережеде айтылғандарға қанық болу үшін пысықтап, білімді орнықтыр түсу үшін берілген. 331-жаттьіғудай мэтіндірден зат есімнің жекеше, көпше түрлерін айырып оларға сұрақтарды дұрыс қоя алатын болуы керек. Қазақ тіліне алған білімдерін практикалық жағынан жан-жақты талдау, ажырата білуде және толықтыра түсуде үлестірмелі қима қағаздардың алатын орны ерекше. Үлестірмелі қима қағаздар жеке оқушының өз бетімен шығармашылық жұмыс істеуіне басшылық ететін әдістің біріне саналады. Ол оқушы біліміндіге олқылықты толтыратын, абсракты мәселелерді нақтылай түсетін, сауаттылықты арттыратын, ой өрісін кеңейтіп, тіл байлығын молайтатын көмекші құрал болып есептелінеді. 2-сыныпта оқушыларға зат есімді оқытқанда мынадай үлестірмелі қима қағащдар пайдалануға болады. 1. а) Өлеңді көшіріп жазыңдар. Ой балалар, балалар! Жылы-жылы жел соқты Жылғалардан су ақты. Ауыл көшті қыстаудан Әне апам қой сойған. э) Зат есімнің жекеше, көпше түрін тап. 2. а) Көп нүктенің орнына сұраққа сэйкес жауап жазыңдар. Кім? Кімдер? He? Нелер? 28 Немере гүл Сэби жүлдыз Ғалым тау э) сұрақтары мен мағыналарындағы айрырмашылықты тап. 3. а) Мақалды көшіріп жазыңдар. Мағынасын түсіндір. Ата - асқар тау, Ана - бауырындағы бұлақ, Бала - жағасындағы қү_рақ. • Болат қайнауда шынығады, Батыр майданда шынығады. э) Кім? не? деген сұрақтардың астын сызыңдар деген сияқты т.б. үлестірмелі немесе кеспе қағаздарын мұғалім өз сыныбының қабілетіне қарай түрлендіруге болады. 2-сыныпта зат есім тақырыбын меңгертудің тағы бір жолы — ойын. Мысалы, сабақтағы ой-толғанысы кезеңінде балаларға Венн диограммасы, яғни шеңбер ойынын ойнатқан дұрыс. Ойын оқушылардың ой-өрісін кеңейтіп, заттарды топтай білуге, сондай-ақ олардың неге керектігін ажыратуға, заттардың атын қатесіз жазуға дағдыландырады. Ойынға қатысушы оқушылар үшін қандай заттарды топтай білу керектігін шеңбер және оған қажетті заттардың аты жазылған жеке сөздер үлестірмелі жасалады. Оқушылар аталған жануарлардың пайдасы мен зиянын айтып өтеді. Зат есімді оқытуға арналған сабақ жоспары: Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің көпше түрі. Көптік жалғаулары. Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларға көптік жалғаулар туралы түсінік беру. Сөздерді топтай білуге үйрету. Балалардың бағыт бағдар бере отырып өз беттеріңше жұмыс істету, ой-өрістерін дамыта отырып, өздіктерінен қортынды шығаруға машықтандыру. Сабақтың көрнекілеп: кітап, суреттер, үлестірмелер т.б. Сабақтың әдісі: Сұрақ-жауап. Сабақтың типі: Жаңа білім беру. I. Психологиялық дайындық. II. Ұйымдастыру кезеңі. Үй тапсырмасын тексеру. Жаңа сабақ. 1 .Кіріспе Оқушыларға бір кітапты көрсетіп: Мынау не? деп сұрау Ол кітап Тағы бірнеше кітіпты алып көрсетіп: Мыналар нелер? 29 Бұлар кітіптар. Ктіп деген сөзбен кітіптар деген сөздің айтылуында айырмашылық бар ма? Бар. Ктіптар деген сөзге —тар деген қосымша жалғанған. Өте дұрыс. Заттың көптігін білдіру үшін түбірге -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер деген жалғаулар деп аталады. Бүгінгі өтетін тақырыбымыз көптік жалғаулары. Сабағымыздың мақсаты: көптік жалғауларын зат есімге дұрыс жалғай білуге үйрету. V. Оқулықпен жұмыс. 329-жаттығуды орындау. Өлеңді мәнерлеп оқу, көпше түрдегі зат есімді тауып, өлеңді көшіріп жазу. Айдын көлді сағынып, Қаздар қанат қақты бір. Ақ бантигін тағынып, Алма ағаштар атты гүл. 1. Нелер? сүрағына жауап беретін сөздердің астын сызыңдар. VI. Сергіту сэті. Аппақ болып таң атып, Түтін тіке шығады. Қарлығаштар қанатын Самғап биік үшады. (Осыған сэйкес қимылдар жасайды) (Е.Өтетілеуов «Балақай» Алматы, «Жалын» 1986 ж 137 бет). VII. 330-жаттығуды орындау, сөйлемдерді көшіріп жазыңдар, зат есімдерді тауып, олар зат есімдердің қай түрі екенін айту. Зат есімдердің жекеше, көпше екенін ажырат. Осыдан соң жаңа сабақты қортындалау барысында оқушыларға тектік сұрақтар жазылған үлестірмелер таратылып беріледі. 1. Төменнен зат есімнің жекеше түрі болатынсөзді тауып, белгілеңдер. Ағаштар Сандар 3. Аға 2. Төменнен зат есімнің көпше түрі болатын сөздерді тауып, белгілеңдер. Қаздар Жусан Балалар 3. Қүстардеген зат есімінің қай .түріне жататынын тауып, белгілеңдер. Зат есімнің жекеше түрі Зат есімнің көпше түрі 30 Үйге 311-жаттығуды орындап келуді тапсыру. VIII. Бағалау. Е кінші және үшінші сыныптарда өтетін сөз таптарыының кестесі. Зат есім \ Етістік Сын есім Сан есім
Негізгі және туынды сын есімдер Есептік және реттік сан есімдер Зат есімнің тэуелденуі Болымды және болымсыз етістік Зат есімнің септелүі H e істеді? не қылды? қайтті? Сұрақтарына жауап беретін сөздерді оқыту. 1-сыныпта оқушылар заттың қимылын білдіретін сөздер туралы алғашқы мағлұмат алған болатын. Бірақ ондай сөздер тобының етістік деп аталатын үлкен сөз табын (тобын) қүрайтынын, заттын әр алуан іс-әрекетін, қимыл процесін білдіретін, тағы басқа грамматикалық сипаттарын элі білмейді. Алдымен сөз табы ретінде таныту көзделеді. Оқулықтағы 334-336 - жаттығулар осыған арналған. Аталған жаттығуларды орындау нэтижесінде оқушылар заттардың қимылын, іс-әрекетиін білдіретінсөздердін етістік, деп аталатынын, оларға не істеді? қайтіп? не қылды? Сұрақтары қойылатынын білуі тиіс. Мысалы, 334-жаттығуды орындау, суреттке қарап, әр адамның не істеп жатқанын білдіретін қимыл атауын айту. Марат ағаш жарды. 31 Айдана ойнады. Ағам домбыра тарты. Ақбота гүлге су құйды. Әжем ұршық иірді. 338-жаттығуда жануарлардың төлдеуін білдіретін етістіктер қай сөзбен байланысып түрғаны тапқызылады. Бие қүлындайды. Қой қоздайды. Ешкі лақтайды. Түйе боталайды. Сиыр бұзаулайды. Ит күшіктейді. Мысық балалайды. Сөздерге сұрақ қойылып мағынасы түсіндіріледі. Ал 339-жаттығуда берілген етістіктердің мағынасын түсіндіру тапсырылған. Әуелі әр етістіктің мағынасы жеке-жеке сұрақ-жауап әдіс арқылы түсіндіріледі. Содан соң оқушылар сол сөздерді қатыстырып сөйлем қүрап жазады. 341-349 - жаттығулар етістік туралы берілген ұғымды бекіте түсуге, етістіктің өзге сөздермен байланысын дұрыс таба білуге, сөздік қорын байытып, байланыстырып сөйлем қорын дамытуға бағытталған. Етістік пен зат есімнің байланысы, сөйлем қүрайтыны да жаттығулар орындау барысында байқатылуы тиіс. «Дара және күрделі етістіктер» етістік туралы жалпы мағлүмат берілгенен кейін оқытылады. Яғни басты міндет - етістіктің күрделі түрін таныту. Дара етістікті оқушылар бүрыннан біледі, ал күрделі етістікпен оқу сабақтарында, сөйлеу кезеңдерінде үнемі кездескенмен, олардың күрделі етістік деп аталатынын білмейтін. Оқулықтағы 350-351 жаттығулар дара және күрделі етістіктерді бір жаттығу ішінде қатар беріп, салыстыру арқылы олардың ерекшеліктерін байқатуды көздейді. Жерде жатып желіндейді, Күз түскенше желімбейді. Үндеместен төлдеп жатыр, Су беріңдер шөлдеп жатыр. Бұл жаттығудағы «желінбейді, желімбейді» сөздерін, «төлдеп жатыр, шөлдеп жатыр» тіркестерімен немесе «жауды-жауып түр, ү-шыты-ұышп барады, оқыды-оқып отыр» жү_птарын өзара салыстырып, олардың бәрі ед ұимылыд білдіретінін қойылатын сұрақта бірдей екенін айтқызып, өзгешеліктері тек сөз санында екенін байқатады. Кейінгі жаттығулар дара және күрделі етестіктің мағынасы дара етістікпен салыстырғанда мүлде басқаша екенін аңғартады; оқыды - оқи жүктеу/скачать 402,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||