Бастауыш сыныпта сын есімді оќыту

Жұрнақтар	Мыслдар
–лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті	атқты, пайдалы, тасты
–лық, -лік, -дық, -дік, -тық, тік.	қалалық, жылдық, қоғамдық
–сыз, -сіз	пайдасыз, білімсіз, ақылсыз
–қы, -кі, -ғы, -гі	жазғы, күзгі, қазіргі, ішкі
–шыл, -шіл,	турашыл, ұйқышыл, көпшіл
–дай, -дей, -тай, -тей	таудай, тақтайдай, үйдей
–лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес	пікірлер, қызметтес, жерлер, көршілес
8.шақ, -шақ	көйлекшең, сөзгең, ашушаң
9.–и	әдеби, мәдени, тарихи, әскери
10.–қой	сәнқой, әзілқой, кәсіпқой
11.–қор	жемқор, жалақор, ызақор
12. –паз	өнерпаз, білімпаз, жағымпаз,
13.–дар, -тар,	қарыздар, білімдар, хабардар

Сын есімдер мағына жағынан заттық сынын, белгісін білдіретін сөздер болғандықтан, сөйлемде көбірек анықтауыш мүше болып қызмет атқарады. Мысалы: Жіңішке ине мен жуан иненің аралығындағы жуантық инені бәсең ине дейді (Ғ.Мұстафин); Ақ киімді, денелі, ақ сақалды, соқыр мылқау танымас тірі жанды (Абай); Тоты құс түсті көбелек жаз сайларда гүлемек (Абай) деген сөйлемдердегі негізгі сын есімдер де, туынды сын есімдерде анықтауыш болып тұр.

Сын есімдер сөйлемде баяндауыш та болады. Ондайда, сөйлемнің басатуыштары жіктеу есімдіктерінен болса, сын есімнен болған баяндауыштарға жіктік жалғаулары қосылады. Мысалы: Мен тіпті жүйрікпін (Ғ.Мүсірепов); Ой желке, қамыс құлақ қара көкпін (С.Сейфуллин) деген сөйлемдегі жүйрікпін, қара көкпін деген сын есімдер – баяндауыштар.

Сын есімдер сөйлем ішінде етістіктерден болған мүшелердің алдында (бұрын) тұрса, әрқашан пысықтауыш мүше болады. Мысалы: Жақсы студент жақсы оқиды дегендегі алғашқы жақсы анықтауыш та, соңғы жақсы-пысықтауыш, сол сияқты, жақсы оқу үшін көп оқу керек дегенде де, жақсы деген сөз пысықтауышты пысықтап тұр.

Сын есімдерге негізінен көптік, тәуелдік, септік жалағулары жалғанбайды бірақ сөйлемде жүктелген міндетке қарай сын есімдер зат есімнің қызметіне де ие бола алады. Мұндай жағдайларды сын есімдерге не көптік, не тәуелдік, не септік жалғауы (я олар қабаттасып) жалғанады да, зат есім орнына жұмсалады. Мұны, әдетте, сын есімнің субстантивтенуі (заттануы я заттық мағынада қолданылуы) деп айтамыз. Мысалы: Жақсыдан үлгі ал (мақал); Ескіге жаңа өлшеуіш (мақал);

Жаздым үлгі жастарға бермек үшін (Абай) дегендердегі жақсыдан сөзі жақсы адамдардан дегеннің орнына, ескіге сөзі ескі нәрсеге дегеннің орнына, жастарға деген жас адамдарға дегеннің орнына қолданылып отыр.

Сын есімдерге көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғанып заттанғанда (субстантивтенгенде), сын есім өзінің негізгі сындық мағынасының үстіне заттық мағынаны жасап алады. Мұндайда, сын есім атау тұлғада тұрып кім? не? деген сұрауға жауап берсе, сөйлемнің бастауышы болады да, бұрма жалғауларда тұрып (іліктен басқа) толықтауыштың сұрақтарына жауап берсе, толықтауыш болады. Кейде көптік, тәуелдік жалғаулары жалғанбай-ақ сын есімдер атау ретінде тұрып заттық мағына береді де, бастуыш бола береді. Мысалы: Бітер істің басына, жақсы келер қасына (мақал) дегендегі жақсы деген сын есім кім? деген сұрауға жауап беріп, жақсы адам дегеннің орнына жүріп тұр. Бұл сөйлемдегі жақсы – бастауыш мүше. Бірақ ондай сын есімдер тек ол сөйлемде ғана субстантивтенеді, біржолата зат есімге айналып кетпейді.

Бастауыш сыныптарда оқытылатын морфологиялық ұғымдардың мазмұны мен олардың өзара сабақтастығы

Тілдің ойлау және қарым-қатынас құрамы ретіндегі қолданылуы оның морфологиялық жүйесінде болатын өзгерістерге тікелей байланысты. Адамның сөздік қоры қаншама бай болса да, егер ол өзі білетін сол сөздерді бір-бірімен байланыстырып қолдана алмаса, білгеннің бәрі босқа қалар еді. Сөздерден сөз тудырып, оларды жалғаулар арқылы бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөйлем ішінде әрқайсысын орын-орнына қою үшін көптеген морфологиялық заңдылықтарды білу қажет. Атап айтқанда, олар мыналар:

1. 
   сөз құрамы;
   
2. 
   сөздердің жасалу жолдары;
   
3. 
   жалғаулардың жалғану тәртібі;
   
4. 
   сөз таптары және олардың қызметі;
   
5. 
   әрбір сөз табына жататын сөздердің түрленуі және өзгеруі; т.б.
   

Жаңартылған бағдарлама бойынша тілдің морфологиялық жүйесі 2-сыныптан бастап оқытыла басатайды. Бұл сыныпта оқушылар сөздердің семантикалық-грамматикалық топтарынан яғни, сөз таптарынан алғашқы мағлұматтар ала бастайды. Сөз таптары терминдік тұрғыдан ажыратпағанымен, 2-сынып оқушылары «кім? кімдер? не? нелер? сұрақтарына жауап беретін сөздерді», «Бас әріппен жазылатын сөздерді», қандай? қай? сұрақтарына жауап беретін сөздерді, «қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретін сөздерді» олардың анықтамаларымен бірге оқып үйренуге тиісті. Сонымен қатар әр топтағы сөздердің қайсысына қандай сұрақ қойылатынын біліп, оның есебін түсінулері қажет. Сондай-ақ заттың қимылын, санын, сынын білдіретін сөздермен тіркестіріп сөйлем құрай білу дағдыларын да меңгеруге міндетті. Егер оқушы бұл соңғы дағдылырын меңгермесе, кейінгі «Сөйлем» тарауындағы мағлұматтарды дұрыс игере алмайды.

3-сыныпта оқушылар ана тіліндегі сөздердің құрамы туралы алғашқы түсінік алады. Дыбыстан сөз құрап, олардан сөйлем жасап, оқу мен жазуды меңгеріп қалған балалалар енді әлгі сөздердің дайын күйіндегі сөйлем құрамына ене алмайтынын түсінеді.

Қорыта айтқанда, оқушылар бұл сыныпта өздері күнде қоладнып жүрген сөздер құрамының сөйлеу, жазу кезінде өзгеріп тұратынын саналы түрде оқып үйренуге кіріседі. Сондай-ақ басатуыш сынып оқушылары 3-сыныптан бастап сөз таптары туралы да (олардың ғылыми терминдік атаулары т.б.) кең мағлұмат алады. Атап айтқанда «Зат есім», «Сын есім», «Етістік» сияқты сөз таптарының негізгі және туынды түрлерін, болымсыз етістіктерді, есептік және реттік сан есімдерді бір-бірінен ажырата білуге, күнделікті өмірде пайдалана білуге тиіс.

4-сыныпта «Зат есім», «Сын есім», «Етістік» туралы оқушылардың мағлұматтары бұрынғыдан да кеңейе түседі. Олар енді бұл сөз таптарының дара және күрделі түрлерін сөйлем ішінен тауып, немесе өздері құрастырып үйренеді. Осы дағдылар кейін «Сөйлем» тарауында сөйлемнің дара және күрделі мүшелері туралы ұғымдармен ұштасып, оқушылардың сөйлеу және жазу жұмысы жүйелі болып, күрделі сөйлемдерді пайдалана білуіне жеткізеді.

Сонымен төрт жылдық бастауыш мектепті бітірген оқушы тілдің морфологиялық жүйесі туралы белгілі бір дәрежеде мағлұмат алып шығады. Олар бағдарламалық талаптар бойынша, негізгі сөз таптарын бір-бірінен ажырата алады, сөз бен сөзді байланысытрып тұрған жалғауларды да едәуір меңгереді. Сөздерді түбірге, қосымшаға, жұрнаққа, жалағуға бөліп, қарапайым морфологиялық талдау жасауды да біледі.

Оқушылардың тілдің морфологиялық жүйесіне алған бұл мағлұматтар мен дағдылар кейінгі «Сөйлем» тарауында берілетін ұғымдармен ұштастырып, оларды өз ойларын еркін баяндап, айта және жаза білетін дәрежеге жеткізуге тиісті. Бағдарламалық талап –осы. Бірақ бұл талаптың қай мектепте қандай дәрежеде орындалатыны мұғалімнің шеберлігінде, сабақты әр тақырыптың өзіндік сипатына сай ұйымдастыруына және тиімді әдістерді қодана білуіне байланысты.