Батыс тарих философиясыныњ негізгі

74 
ретінде қарастырған жөн. Қазақ тарихына қатысты, әсіресе, Мырза 
Мұхаммед Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» шығармасының мәні 
ерекше. Ол қазақ хандары Керей мен Жәнібектің бөлініп көшуі жөнінде 
тиянақты сөйлеп, отандық тарих ғылымына құнды мәліметтер береді. 
Қазақ хандығының құрылуы мен қазак халқының түбегейлі қалыптасуы 
осы айғақпен байланыстырылады. «Тарихи Рашидиде» қазақ-моғол, 
қазақ-қырғыз, қазақ-өзбек арасының одақтастық және жаугершілік 
қарым-қатынастары, Моғолстанға ену үшін қазақтар мен моғолдар 
арасындағы күрес туралы материалдар молынан кездеседі. Әбілғазы 
Баһадүр ханның еңбегі ақсүйектердің ата-тегін талдап айтады, ал 
Қадырғали би Қосымұлы Жалаиридің шежірелер жинағы Алтын орда, 
Қырым және Қазақ хандарынан мәлімет береді. Рашид ад-диннің 
«Шежірелер жинағы» (1300-1310) бұл еңбектерге әсер еткен үлгі болып 
табылады.
Шежірелер сыртқы қалып сипаты жағынан үш түрі байқалады: а) 
қара сөзбен айтылған (проза), ә) өлеңмен жырланған; б) кестеге 
түсірілген. Өлең сөз ауызша тарихи дәстүр аясында айтылатын белгілі 
бір тарихи оқиға туралы әңгімені бір қалыпқа түсіріп, тарихи жады 
қызмет атқаратын құралға айналдырған. Шежірелердегі ауызша 
айтылған мәліметтер сол деректерді тудырған ұрпақтан тыс берілген 
дерек болса, олар ауызша дәстүрге айналады. Бірақ сол ауызша 
дәстүрдің аясында әрқилы дерек топтары бар. Деректердің бір тобына 
күнделікті қолданыстағы халық сөз үлгілері жатады, мәселен формулаға 
айналған сөздер, айталық – баталар; ал деректердің екінші топ 
объектілерін әдеби, ақындық сөз үлгілері құрайды. Жадыға тоқылатын 
ауызша дәстүрдегі сөздердің мазмұнында өзіндік ерекшелік сипаты бар 
сөз үлгілері болады. Тарихи айғақтың өлшемі тұрғысынан сөз үлгілері 
(әңгімелер, естеліктер) екі түрлі топқа бөлінеді, оның бірінің айғағы 
болса, демек шындығы мен қоспасы көрсетілген болса, екіншісі тек 
нақты қиялдан туған көркем сөз. Айғақты дәстүр негізінде қалыптасқан 
үлгілердің өзі «шындыққа жақын» деп бағалануы мүмкін. Қиял үлгілері 
ретінде әртүрлі тәмсіл әңгімелер айтылады. Әрине, осының арасын 
нақты жік-жігімен айыру үшін «шындық» пен «ақиқат» деген ұғымдық 
өлшемдер өз алдына.
Шежіре баяндаудың құрылымына аян, түс, елес, және басқа да ауыз 
сөз үлгілері енеді. Баяндау құрылымының мазмұнында ақпараттың 
ауызша дәстүр аясында сақталуына қызмет ететін жады құралдары да 
қолданылады. Ортағасырлық түрік және парсы тарихи деректемелерінің 
мазмұнында міндетті түрде бәйт жүреді. Бұны жазбаша тарихнамалық 
шығармалардың өзі ауызша тарихи дәстүрдің хатталған үлгісі екенін 
дәлелдей түсетін тағы бір белгі деп қабылдауымыз керек. Жадыға 
тоқылатын сөз үлгілері немесе ауызша дәстүрдің жады құралдары 
мынадай: баталар (әл-Фатиха және т.б. дұғалар); қанатты сөз; тарихи 

75 
сөз; үлгі сөз; ұран сөз; жоқтау сөз; аманат сөз; ауызша хат; қара өлең; 
өлеңнің түрлі үлгілері (тақпақ, жарапазан). Бұлар шежіре дәстүрі 
үрдісіндегі әлеуметтік жадының реттеу қызметінің өнімі ретінде 
қабылдануы керек және олар шежірелердің баяндалу тәсілдерін 
құрайды. Яғни бұлардан шежіредегі тарихи деректің құралдық сипаты 
байқалады әрі бұл формалардың қалыптасуының өзіндік табиғи 
заңдылықтары бар. Сонымен қатар, шежірелердің негізгі үш түрлі 
формадағы мазмұны жан-жақты сөз үлгілерін өз бойына енгізіп, 
синкреттік сипатқа ие болады. Мұнда фольклорлық формаларға тән 
сипаттар да, тарихнамалық да, деректеме де, қоғамдық институт та, 
дәстүр белгілері де анық байқалады. Формасын айтпағанда, 
шежірелердің мазмұны да формулаларға толы: нақты әрекеттер жайында 
түсінік беретін халық даналығы, мақал, мәтел, шешендік сөздер, 
ертегілер және т.б. Бұлар дәстүрлі қоғамдық қатынастарды түсіндіру 
сатысының бірі болып табылады. 
Деректі жіктеудегі басты өлшем ретінде тарихи білімнің арнасы 
арнайы қалыпқа түсуі, сақталу формасы мен беретін мәліметтерінің 
хронологиясы, тарихилығы алынады. Сонымен жіктеуге қатысты үш 
түрлі негізгі тұрғы, яғни талап көрініс табады: әдеби-фольклорық 
тұрғыда, генеалогиялық элементтері бар тарихи-этнографиялық тұрғыда 
және тарихи-деректік тұрғыдағы генеалогиялық элементті ескеретін 
жіктеу.
Сондай-ақ, типологиялық тұрғыда шежірелердің мынадай жіктері де 
айқын аңғарылады: 1) шежірелердің бас-аяғы тұтас, әлқиссасы бар 
толық тарихнамалық туындыға айналған, ішкі құрылым жағынан 
тәмамдалған шежірелік тарихнама шығарма нұсқасына дейін жетілген 
шежірелер (олар тарихнамалық деректемелерді зерттеу әдістеріне 
бағынады); 2) қары сөздерден немесе генеалогиялық кестелерден 
құралған, мазмұнының ішкі логикалық құрылымы тұрғысынан толық 
аяқталған, тұтас тарихнамалық туындыға айнала қоймаған шежірелік 
мәліметтер жиынтығын құрайтын шежірелер (олар деректік талдау 
әдістеріне бағынады); 3) шежірелік деректердің біршамасы әдеби 
шығарма туындысына айналғандықтан, олардың мазмұнына енгізілген 
шежірелік мәліметтердің өзгеше көрініс табатын, яғни бұлар көркем 
шығарманың құрамында орын тапқан шежірелік қары сөздер. 
Шежірелердің негізіне түскен алғашқы деректеме үлгісінің екі түрі бар: 
а) бұрын болған шежіре қолжазбасы – бұлар көбінесе төре, қожаларда 
болған; ә) тарих айту, шежіре шерту әртүрлі қария сөз дерегінен, 
көбінесе рулардың игі жақсылары, ақсақалдары айтты деген сөзден 
құралғандар. Шежірелердің аты мен тақырыбы оның мазмұнындағы 
негізігі сипатына қарай болатыны да белгілі. 
 
Әдетте, қазақ шежірелерінде мынадай мәліметтер тасымалданады: а) 
қазақ ру-тайпаларының тарихи-генеалогиялық деректері; ә) қазақ 

76 
төрелерінің тарихи генеалогиялары; б) қожалардың генеалогиялық 
деректі кестелері; в) қазақ ортасындағы кірме топтардың тарихи-деректі 
үлгілері. Алайда, қазақ шежірелерінде осылардың әрқайсысы тарихи 
дерек мөлшерін әрқилы сақтайды. Ең мол деректік мағлұматтар қазақ 
рулары мен тайпаларына және қазақ төрелері, хан, сұлтандарының 
тарихын баяндауға байланысты шежірелер. Ал қожалар мен қазақ 
ортасындағы кірме топтардың деректік мағлұматтары көбінесе 
шежірелік генеалогиялық кестелер, немесе тізбелерменен ғана 
шектеледі. Мұның өзінде де белгілі, қоғами қатынастардың объективті 
жағдайларынан туындаған заңдылықтар бар. Шежірелерді жүз, ру, 
принциптері негізінде жіктеу шежірелердің ішкі ұйымдасуының ізімен 
жүруден туындаса, хронологиялық және тарихилық белгілері негізінде 
жүйелеу тарихи таным ұстындарынан қалыптасқан жіктеу болып 
табылады. Ал тарихи-деректік жіктеу ісінде хронологиялық, тарихилық 
және тақырыптық ұстындарға қосымша басқа да ұстанымдарды 
қолдануға болады. Жалпы бұл арада деректерді топтаудағы бұрын 
айтылған сара жолдан да тыс көзқарас туралы ізденіс керек. 
Шежірелерді жіктеу мәселесінде басқа да ұстындарды қолдануға 
болады, мысалы фольклорға жатқызылатын кейбір сөз үлгілерін 
шежірелік дәстүрге сүйенетін құрал ретінде қарастыру тиімді.
Қазақтың дәстүрлі қоғамдық санасында тарихи білім өзінің ата-тегі, 
ата-бабалары, ру-тайпаның қалыптасуы мен ру ішінен шыққан әйгілі 
адамдар және олардың тәлімді іс-әрекеттері туралы жиналып сақталған 
біліммен тығыз байланысты болған. Генеалогиялық білім жүйесі 
көшпелілердің дәстүрлі қоғамдық санасының іргетасы, ең негізгі білімді 
реттейтін ментальдік құрал. Барлық тарихи білім мұралары халықтың 
генеалогиялық білім жүйесі негізінде жинақталған. Дәстүрлі қоғамда өз 
заманын тану амалдары тек қана өткен дәуірлердің жолын түсініп-білу 
арқылы жүзеге асқан. Шежіре зерттеу тәжірибесі сайып келгенде қазақ 
жүздерінің рулық негізі мен әлеуметтік байланыстарын нақты көрсетеді.
Қазақтың дәстүрлі шежірелік санасында әлеуметтік кеңістік үш 
түрлі негізгі сегменттен құралған: өз жұрты, нағашы жұрт, қайын жұрт. 
Осыған орай шежіре мәліметтері ішкі мәні жағынан рулардың өзара 
үшжұрттық қатынастарын қамтиды. Шежірелердің руларға қатысты 
деректері ең алдымен руаралық үш жұртты әлеуметтік байланыстыру 
ретімен сәйкес келеді. Үш жүздің пайда болып, қалыптасуы шежірелерік 
деректерде әрдайым үш түрлі негізгі ру атымен байланысты: Үйсін (Ұлы 
жүз), Арғын (Орта жүз) және Алшын (Кіші жүз). Шежірелерде Кіші 
жүзді «жиырма бес таңбалы Алшын» деп атағаны, Кіші жүз құрамы 
жиырма бес рудан құралғанын көрсетеді. Әр жүздің ішінде озық рулары 
болған. Оларға шежірелерде халықтың тарихи санасы тарапынан баға 
берілген.

77 
Қазақ рулары әртүрлі тарихи жағдайларда өз ретімен түзілсе де, 
шежірелерде олардың барлығы бір атаның баласы ретінде суреттеледі. 
Бірақ кейбір шежірелерде олардың бір жүз құрамынан басқа жүздің 
құрамына, тіпті алты алаш түріктен келіп қосылған тұстары туралы 
айтатын бейнелі мәліметтер көп. Жалпы, генеалогиялық білімге тән өз 
заңдылықтары бар. Осыған сәйкес: а) ата-тек тарату жүйесінде біршама 
буын есімдері ұмытылып төтелеп түседі, арада талай ұрпақ есімі 
аталмай қалады; ә) жалған генеалогиялық кестелер де жасалатын болған; 
б) кейде жеті ата басында тұрған адамның есімі сақталып, қалған буын 
сақталмайды. Бұл заңдылық ойға алынған саналы түрде де, сана түбінде 
сақталып ойға түспеген түрде де қалыптасады. Сондықтан, 1) саналы 
түрде болса, шежіре – ата-текті айтушы кейде көп әйелді адамның 
бірінен болса, арғыдағы күндес аналардың ұрпағын айтпай, атамай бүгіп 
қалады. Тоқалдан туғандарды қалдырған; 2) ортадағы бір атадан күмәнді 
жағдайда тараған болса оны да біле тұра жасырады. Сондықтан жеті ата 
жібінің арасында үзік-кетік қалады, тағы сол сияқты себептерден 
шығады; 3) санаға салынбай айтқанда «бәлендей рудың сондай 
атасынанбыз» деп, асығыстықпен, иә сөз қысқарту үшін жетінші атасын 
ғана айтады. Сондай-ақ, қазақ шежірелеріндегі деректерінде субъективті 
тұстары мен кемшіліктері және шектеулері: а) кісі аттарында 
дәлсіздіктер; ә) жалқы есім мен жалпы есімнің шатастырылуы; б) 
этносқа тән генеалогиялық өріс пен сатылап даму арасындағы 
сәйкестіліктің сақталмауы; в) этностық топтардың даму деңгейлері мен 
уақыт кеңістігінің арасыңдағы сәйкессіздік (анахронизм); г) шежіре 
жүйесіндегі сатылы дамудағы бірізділік сақталмауы; д) қазақ ру-
тайпаларының 
геосаяси, 
геоэкономиялық, 
табиғи-географиялық 
кеңістіктердегі 
әкімшілік-территориялық 
ресми 
құрылымдардың 
(мемлекет, хандық, қағандық, ұлыс, ру-тайпа бірлестігі, одағы, ел, дуан 
т. б.) генеалогиялық даму өрісімен сәйкессіздігі; е) этникалық топтардың 
ел ішінде қалыптасқан дәстүрлі сипаттары мен олардың шежіре 
баянында атқаратын қызметін елемеу; ж) шежірелердегі ата-баба, 
есімдері мен олардың ру-тайпаларына тән ұран, таңба атауларының 
шатастырылуы т. б. [79, 388 б.].
Қазақ шежірелерін тарихи дерек ретінде арнайы зерттеген білікті 
маман Махсат Алпысбесұлы шежіренің мынадай жалпы белгілерін атап 
өтеді: 1) шежіре деректері нақты қалыптасқан генеалогиялық дәстүр 
белгілерін көрсетеді; 2) генеалогиялық дәстүр ауызша және жазбаша 
дайындалған екі формасы болған; 3) шежіре белгілі бір жасаушы 
субъект тарапынан түзілген; 4) шежірелік генеалогия мамзұнында 
ақиқатты, кейде ойдан құрастырылған элементтер қатар сақталған; 5) 
шежіредегі 
тарихи 
генеалогияның 
жасалу 
ұстындары 
әлем 
халықтарының дәстүріне ұқсас; 6) қазақтың рулары мен тайпаларының 
құрылымдары белгілі дәрежеде дәстүрлі қоғамның әлеуметтік-саяси 

78 
моделі іспетті болған. Осыған орай қазақ генеалогияларының деректері 
әлеуметтік байланыстардың терең сырын түсініп, шындығында қазақтың 
тарихи этникалық тұтастығын анықтауға негіз болады. Қазақ халқы ұлт 
(ұлыс, халық, мемлекет, хандықтар) болып, қазіргі қазақ халқын құрап 
тұрған үш жүз ішіндегі барлық ру-тайпалардың өзара бір атадан, руға, 
тайпаға, жүз-ұлысқа бірігіп, одақтасып, өзара ынтымақтылықпен 
(құдандалы, жекжат, сарысүйек т.т. болып) бейбіт түрде ұйымдасып 
тұтас ел, ұлт, хандық құрды, мұны шежіре деректері нақты айғақтайды 
[85, 27 б.]. 
 
Қазақтың шежірелік дәстүрінің түсіндірмелік қызметінің өзіндік 
ерекшеліктері болды. Қазақ елі сынды ауызекі мәдениетке негізделген 
қоғамдарда адам санасы тарихи жадының аса қолайлы және сенімді 
мұрағаты бола алатынына ешкімнің де күмәні бола қоймас. Сана 
архивінде ғасырлар бойғы адамдардың тәжірибесі сақталады және осы 
зейіннің негізінде таным-түсінік қалыптасады. Санадағы адамдардың есі 
арқылы рухани және материалдық мәдениет, адами өмір тәжирибесі 
ұрпақтан-ұрпаққа жалғасады және әр нәрсенің себеп-салдары 
түсіндіріледі. Қазақтың дәстүрлі қоғамында айрықша дамыған ауызша 
тарихи дәстүр көшпелі әлеуметтің рухани әрекетінің өнімі болып 
табылады.
Шежірелерде орын алған әрбір тарихи уақиға немесе құбылыс 
жайында белгілі бір түсіндірмелер болуы керектігі айқын. Дәстүрлі 
түсіндірмелердің бір тобы шежірелердің ішкі құрамдық элементтерінен 
құралған таңба мен ұран белгілері, сондай-ақ антропоним, топоним және 
жалпы тарихи географияға қатысты болып келеді. Осылайша шежіре 
деректерінде ұрандырдың шығуы туралы, таңба белгілерінің мәнісі, 
мағынасы, рудың аталуы себептері, руаралық қатынастардың басқа да 
себеп-салдарларын түсіндіру және тәпсірлеу тәжірибесі шежіре 
деректерінде жиі кездеседі. Түсіндірілетін объектінің сипатына қарай 
түсіндірме үлгілері әрқилы болады. Шежірелердегі бастапқы 
мағлұматтардың кейбір тобы кейінгі мәліметтермен тіпті байланысы 
болмаса да, нақты бір тарихи шындыққа қатысты тәжірибені 
сипаттайды. Олардың арасында адамдардың жеке естеліктері, әр 
нәрсенің себептерін субъективті сипаттау, қанатты сөздер, әдеби нақыш 
үлгілеріне айналған сөздер бар. Бұл деректердің барлығы бір оқиға 
жайында қалыптасқан ой қорыту деректері, ойлаудың нәтижесі, тарихи 
сананы құрайтын ой сатылары болып табылады. Мұндай дерек топтары 
көбінесе қалыптасқан тарихи жағдайды түсіндіруге, тарихи оқиға 
туралы баяндауға бағытталған.
Шежіренің түпкі негіздері — анық тізілген уақиғалар. Уақиғаны 
баяндаған шежіре алдындағы өткенді қостап отырса, олардан дұрыс 
мағыналар алынып, жақсы қорытындылар шығады, ал егер оқиғалар 
теріс баяндалған болса, онан лайықты мән-мағына шықпайды. Әрбір 

79 
тарихи оқиға жайында, немесе бір әлеуметтік құбылысқа байланысты 
шежіре деректерінде бір тәпсір, бір түсіндіру беріледі. Ол тарихи 
тәжірибені түсіндіру құралы болып табылады. Негізінен шежірелердегі 
түсіндіру мен тәпсірлеудің екі түрлі құрылымы бар: біреу шежірелік 
деректің авторы жасаған түсіндіру мен тәпсір; екіншісі шежірелер 
дерегін түсінуге ұмтылушы субъекттің берген түсіндіру мен тәпсірлеу 
мысалдарынан құралады.
Шежіре деректерін түсіндіру мен тәпсірлеу жолдарын табу 
мақсатында оның баяндау құрылымын, ішкі формасын, хронологиялық 
сипатын білдіретін элементтерді, субъектілерін анықтау қажет. 
Шежірелік тәпсір белгілі бір қатынастарды түсіндірудің, дәлелдеудің 
тәсілі ретінде көзге түседі. Жаңа генеалогиялар да тәпсірді, түсіндіруді 
талап ететін болды. Ондай түсіндіру амалы институционалдық тәртіп 
ұғымдарына сәйкес, ретті де, әрі толық та болуы тиіс еді. Сонда ғана 
жаңа әлеуметтік әлем келесі ұрпаққа айқын да, түсінікті де болар еді. 
Бұл тұрғыдан алғанда, қазақ шежірелері барлық өткеннен сақталып 
қалған бұрынғы көшпелілер қоғамының қолданған әлеуметтік 
конструкция үлгілерінен реттелген бір жиынтық болып табылады. Міне, 
осы әлеуметтік жаңа құралған болмыс тарих ретінде келесі ұрпаққа, жас 
буынға түсіндіреді. Ескі тарихи дәуірдің тарихи шындығына 
байланысты жаңаша тәпсірлік конструкция жасауды жүзеге асырған 
топтардың бірі - қожалар. Генеалогиялық жүйеде «қожа» ұғымы жиі 
кездеседі. Өз кезінде ислам дінін уағыздау жолында жүрген сахабалар 
да, сейіт-қожалар да көшпелі түрік жұртына жаңа үлгідегі тарихи таным 
конструкциясын осылайша жасауы тиіс еді. 
 
Шежірелер құрылымы тарихи-генеалогиялық, тарихнама дәстүрлері 
мен деректемелерді қамтығанымен, сондай-ақ оның мазмұнындағы 
айқын көрініс таппайтын құбылыстардың бірі – тарихи сана мен ой 
жиынтығы. Тарихтың менталитет пен ұлттық, адами мінез-құлық үшін 
тәлім-тәрбие берері сөзсіз. Көшпелілер ортасындағы дәстүрлі ойлау 
ескілікті тұрмыс жағдайында қалыптасқан ұғымдар арқылы сол қоғамға 
лайық қалыптасқан әлеуметтік, билік, тәрбие және меншік 
қатынастарының тәртібін түсіндіреді. Рулардың құрылу, одақтасу 
тарихы да «енші бөлу», «таңба үйлестіру», «руды бөлісу» сияқты 
трафареттік сюжеттерменен сипаттала әңгімеленетіні шежірелік 
деректің өн бойында сигнификатық механизмдерді байқатады. Тарихи 
білім мен сана сапасы елдік, ұлттық, мемлекеттік сананы 
қалыптастырады. Тарихи білім табиғаты екі түрлі: халықтың өмір 
тәжірибесінен жиылған; ғылыми әдіс қалыптастырған. Тарихи сана 
тарихи оқиғалар туралы білімнен қалыптасады. Шежірелер тарихи 
деректердің қайнар көзі, сондай-ақ дәстүрлі тарихи білімнің іргелі негізі, 
ұлттық тарихтың табантасы, тас тұғыры болып табылады. Мұндай білім 
халықтың ұжымдық жадында сақталады.

80 
Шежірелік сана құбылысының бірқатар маңызды белгілері бар. 
Шежірелік сана билік жолын түсіндіру арқылы оның реттеу, басқару 
тәртібінің сақталуына (әсіресе, төрелер шежірелері) әсер етеді. Хан, 
сұлтан, билік, төрелік, қазылық ету лауазымдарының тарихи мәнін 
түсіндіреді. Сондай-ақ, шежіреде айтылған болжамдық ойлар 
абстрактілік танымдық құралдардың, ғылыми ойлаудың нышандарын 
көрсетіп, сол тарихи дәуірдің тарихи-әлеуметтік ойлау мәдениетін 
байқатады. Жаңа әлеуметтік құрылымның бағыттарын алдын-ала 
бағдарлап отырудағы тарихи сана қызметі осы белгіден көрініс табады. 
Шежірелердегі Майқы би, Асан Қайғы, Бұқар жырау, Мөңке би, Шал 
ақын, Абай, М.Ж. Көпейұлы және т.б. тарихи болашақты болжаулары 
соның айқын мысалы. 
Тарихи сана құрамында тұрақты компоненттер болғанымен, тарихи 
сананың өзгерістеріне қоғамның саяси-экономикалық, тұрмыстық, 
рухани үрдістері ықпал етеді. Тарихи сана қазынасын – мәңгі өшпес 
мұралар (Домбауыл, Алаша хана, Жошы хан мазарлары, Арыстан баб, 
Әзіреті Сұлтан кесенелері, Бекет ата сияқты), халықтың ауыз әдебиет 
жырлары, күй, дастандары, баталары, шежірелік насихат сөздері 
құрайды.
Ұлттық тарихи сананы тәрбиелеудің алғашқы сатысы қазақ отбасы, 
ата-ана тәрбиесі. Қазақ шежірелері: «Әке көрген – оқ жонар, шеше 
көрген – тон пішер» деп осыны мегзейді. Қазақтың дәстүрлі 
мәдениетінде қалыптасқан «жеті атасын білген ер – жеті жұрттың қамын 
жер» деген қолдау және тыйым салу схемалары тарихи-генеалогиялық 
білімге үндеудің бір үлгісі болып табылады. Қазақ генеалогиясы 
мазмұнының өн бойын туыстық, рулық, азаматтық сана алып жатыр 
десе де болады. Қазақта тарихи сана шежіре айту арқылы қызмет етеді, 
бала күнгі бесік жыры, тілашар, аңыз-ертегіден бастап, кейінгі тарихи 
жырларды жырлау арқылы іске асырылады. Шежірелік сана дәстүрлі 
өмірдегі шежіренің идеологиялық сипатын да анық көрсетеді. 
Тарихи таным мен сана ұштасқан жерінде ұлттың мәдениет пен 
әлеуметтік құндылықтар қордаланған. Шежірелер – қазақтың 
құндылықтар жүйесін тасымалдаушысы. Мәдениет пен тұрмыстағы атам 
заманнан келе жатқан салт-дәстүр мен құндылықтардың формалары мен 
қалдықтары да шежірелік деректерде сақталған. Өткен замандарда қазақ 
шежірелері адамның барлық болмысын белгілі бір тәртіп, әлеуметтік 
бақылау, саяси-құқықтық басқару мен қоғами тұрақтылыққа 
бағындырған дәстүрлі ұлттық менталитет, қоғамдық сана тәрбиелейтін 
мектеп болды. 
Шежірелерде сақталып келген тарихи сананың табиғаты оны 
жасаушы нақты субъектілердің, шежірешілердің, қариялардың тұлғалық 
жеке санасынан туындаған. Заман талабына орай туындаған тарихи сана 
көшпелілердің қауымдық жүйесінде мәні зор, түсінікті, өзекті ортақ 

81 
қоғами тәжірибелік құбылыс болғандықтан, шежірелер тарихи 
әлеуметтену мәселесінде қоғамдық институт ретінде қызмет атқарды. 
Шежірелік тарихи сана мен таным көшпелілер қоғамының ортасында 
дәстүрлі тәрбие жүйесімен тығыз байланыста болған. Сонымен, тарихи 
сананың табиғаты, тамыры халықтың терең әлеуметтік, қауымдық 
тұтыну талаптарынан, адамның жеке сана қажеттілігінен туындап бастау 
алады және тарихи танымның формасы сол қауымға сәйкес қалыптасқан 
социумдық қарым-қатынастардың табиғатына байланысты. Дәстүрлі 
сананың құрамында қазақтың бұрынғы салт-дәстүр мен көшпелі 
мәдениетінің рухани құндылықтары жақсы сақталғандықтан, ол 
ортағасыр дәуіріндегі тарихи шындық болмысын тану мақсатына 
деректік негіз болатындай мүмкіндікке ие, және мазмұнында әлі де 
құнды әрі пайдалы мәлеметтер жиынтығы көп. Осы тарихи сана 
төңірегінде тарихи айғақтарды, тарихи оқиғаларды, тұлғаларды және 
мәдени-тұрмыстық құбылыстардың тарихи негіздерін қабылдау 
формалары қалыптасқан. 
Сонымен, шежірелік дәстүр аға буын ұрпақ тарапынан 
әңгімелеуімен, қарияның айтуыменен жалғасады. Олар, әрине, өзінің 
жеке, әрі бұрынғы ұрпақтардың маңызды тәжірибесін сақтаған 
субъектілер. Шежірелік қария санасы тарихи жады арқылы есте 
сақтаушы басқа субъектілердің айтып сақтаған мәдени қағидаларын, 
адамның 
өмірлік 
тарихи 
тәжирибе-білімін 
ұрпақтан-ұрпаққа 
жалғастырған. Шежірелік қасиеттің өзі қария жадында сақталған тарихи 
білім-тәжірибе деректерін ауызекі күйінде беруде жатыр. Шежіреші 
сақтаған мәліметтің бұқара халық ортасында таралуы үрдісін байқаған 
соң, сол тарихи ақпараттың өзіндік қызметі тарихи, танымдық, 
идеологиялық, болжамдық сипатта болғандығы анық көзге түседі.
Шежірелердің жыр, өлең, айтыс, кесте қалыптары, шежірелік 
әңгімелер, дастандар және сол сияқты сөз нұсқалар, тәмсілдер, «деген 
екен...» дегендей барлық үлгі-нұсқалар шежірелердің формалары ретінде 
кездесетін шежірелік мәтіндерден айқындалды. Мұны таспаға жазылған 
үлгілерінен де көріп, оқылуы мен түсіндірме тәжірибелерін де 
сараладық. Шежірелер – ауызсөз бен әуен мәдениеті барлық үлгілерін 
қамтыған адамның интеллект, ес-зерде өнімі, ой-сана қызметі мен 
әрекеттерінің жемісі екенін ескеру керек. Шежіредегі адамдардың 
қауымдасуы туралы мәліметтер қоғами-мәдени құбылыстары туралы 
баяндайтын жиынтық тарих. Мұнда ертегілер, қары сөз (жеке дәстүр 
ретінде), шежіредегі ұрпақтар буыны мен атақты тұлғалар есімдерін 
тізімдеп баяндау, бейнесін аңызға айналдыру, атын ұран ету, тарихын, 
ерлігін жырлау, немесе тәмсіл сөзге айналдыру, батырлығын, өлеңмен 
әуендету, дастан мен айтысқа қосу, ән мен күйдің ерекше сарынымен 
баяндау («Қорқыт», «Ақсақ құлан» т.б.), толғауға салу амалымен тарихи 
өмір және тұрмыс шындығы туралы ой түю, тасқа таңбалау, бәдізге 

82 
айналдыру және басқа да жәдігерлеу амалдарымен тарихтың керекті 
ақпаратын сақтап отыру арқылы, халықты есеңгіретпей, есінен 
айырмауды мұрат тұтқан нұсқалар бар. 
Шежіре көшпелілердің мәдениетіне тән түрде жалғасын тапқан 
ауызша (жазбаша) тарихи дәстүр, қазақ халқы тарихының аса маңызды 
тарихи дерек көзі. Шежіре деректері дәстүрлі мал кәсібін дамытып, 
көшпелі тұрмыс құрған қазақтың әлеуметтік-мәдени өміріндегі 
күнделікті экономикалық, діни, саяси іс-қималдарын, тұрмыс жайын, 
шығармашылық қабілеттері мен отбасылық салтын мейілінше дұрыс, 
ғылыми объективті түсінуге қызмет етеді. Шежірелердің мазмұны 
әртүрлі замандардан сақталған хикая, әңгімелер мен генеалогиялардан 
құралады. Халықтың өткен тарихи өмірі ауызекі дәстүрдің сан-салалы 
жанрлар жүйесінде толық көрініс табады: тарихи аңыздар мен 
өлеңдерде; батырлық жырларда, ертегілерде, ескі сөз бен қария сөзде де. 
Баяндаулардың негізінде рулық жүйені генеалогиялық ретпен 
ұқтырылатын социум конструкциясы түсіндіріледі, өйткені шежіре – 
біріншіден, тарихи тәжірибені жалғастырушы құрал; екіншіден, келесі 
ұрпақтарға жалғасатын білім жиынтығының түп қазығы; үшіншіден, 
әлеуметтік шындық туралы генеалогиялық құрылым; төртіншіден, ата 
мұрасы. Шежіре құбылысы өз бойында «рулық құрылымдар», «ата-тек», 
«генеалогия», «насабнама» мағыналарын сақтағанымен, оның іргелі 
ұғымдық мәні «жады» сөзінен туындаған. Кең байтақ қазақ жерінің 
түпкір-түпкірінде әртүрлі уақыттарда өткен атақты адамдары, рулардың 
қасиет тұтқан, бойына құт дарыған тарихи тұлғалары (әулиелері, дәулет 
біткен берекелі байлары, аузы дуалы қадірлі ақсақалдары, аты ұранға 
айналған батырлары, тілге шешен дана билері) туралы тарихи 
деректерді тек осы шежіре мәліметтеріне сүйеніп жазуға болады. 
Шежіре сақтаған генеалогиялық мұра – қалыптасқан әлеуметтік әлем 
моделін келесі ұрпаққа жалғастырады. Қазақтың көшпелі шарушылығы 
мен 
қоғам 
құндылықтарын 
сақтаған, 
тасымалдаған 
дерек 
айналымындағы шежірелік мәліметтер бірнеше қайнаркөзден құралады: 
а) дәстүрлер, мәдени жиынтықтар, ә) наным-сенім түсініктері, б) діни 
хикая, рауаяттар. Шежірелер – дәстүрлі қоғам мұрағаты. Өзінің 
этникалық 
менталитет 
белгілері 
мен 
наным-сенім, 
ырым, 
космологиялық түсініктерін сақтау жағынан архаикалық қасиеттері 
артық; түркі ортасында, әсіресе қазақ халқында, генеалогиялық білімнің 
жүйесі аруақты құрметтеу, мифология, тарихи білім мен тұрмыс 
тәжірибесі, ұлттық салт-дәстүр, әдеп, әдет, сондай-ақ қожалар 
дәріптеген сахабалар рауаяттары мен мұсылмандық мифология да біте 
қайнасқан.
Шежірелік мәліметте бүгінгі күні өмір шындығына сәйкеспейтін 
жоралғылар, қазіргі өмірде сақталмаған, я мәнісі түгелдей өзгеріп 
сақталған дәстүрлі қоғам қатынас үлгілері мол айтылады. Шежірелік 

83 
мәтін осындай элементтерді неғұрлым көбірек сақтаса, соғұрлым 
ескілікті дерек көзі екенін байқатады. Шежіреде рулар, бау, сан, тайпа, 
арыс сияқты т.б. саяси, әскери, мәдени, дүниетанымдық, діни, 
шаруашылық, тұрмыстық, әсіресе, отбасы, неке, туыстық туралы түрік-
моңғол, ескі қазақ жұртындағы әртүрлі құрылымдардың жиынтық 
жүйелері мен олардың өзара қатынастарының жан-жақты әрі күрделі 
сипаты туралы баяндайтын деректер сақталған. 
Шежіре 
мәліметтері 
адамдар 
арасындағы 
түрлі 
қоғами 
қатынастардың деректерін сақтайды, оның адамның ой-санасы, ойлау 
тәсілі мен өмір сүру, өмір тәртібін ұйымдастыру әрекеттері туралы 
айтады. Шежірелер – тарихи оқиғалар орын алған географиялық 
кеңістік, оның қасиеттері туралы мәліметтерді сақтайды: ескі қазақ 
жұрты, қоршаған ортада шындығында бар немесе ой қиялынан 
туындаған қасиетті жер, құтты қоныс, ата-баба жүрген ыстық мекені, 
әулиелер өткен киелі топырақ туралы баяндайды. Шежірелердегі 
ақсүйек және тегі асыл әулеттері туралы мәліметтер: төре-сұлтандар мен 
қожа-сейіттердің ата-тегі, асыл қасиеті, құқы мен жолы, билік жүргізген 
дәуірі, сол туралы артынан қалған халық естелігін баяндайтын 
шежірелік деректерді құрайды. Өз тегін ақсүйек етіп жариялаған діни 
және 
төрелік 
аристократия 
әулеттері 
шежірелік 
генеалогия 
маңыздылығын саяси-құқықтық институт дәрежесіне әбден көтерген. 
Ондай генеалогиялық білімнің өзі көбінесе халықтың белгілі бір 
әлеуметтік топтарына пайдасы артығырақ тиген.
Шежірелер – осындай барлық адамдық, қоғамдық, елдік, жұрттық 
категорияларды тұтастырып қазіргі ұрпақ санасындағы жекетұлғалы 
өмірбаян 
өркенін 
жалпыұлттық 
біте 
қайнасқан 
өмірбаянға 
айналдыратын тарихи уақыт пен замандар түсінікті қалыптастыру 
мақсатында баяндайтын шежірелік мәліметтерді құрайды. Осы жайттар 
шежірелердің үрдіс әрі дәстүр ретіндегі феномендік құбылыстың жалпы 
мәселелерін қамтиды. Шежірелер көбінесе объективті әлеуметтік 
шындық ортасында айтылған ауызекі әңгімелерден құралғандықтан, 
көшпелі тұрмысты сипаттауда оның шаруашылық жай-күйін 
баяндайтын дерек ретіндегі тарихи шындықты жеткізушілік маңызы 
мол. Тарих, этногенез зерттеу үшін эпостар мен ғұрыптық фольклор 
деректері аса пайдалы. Олар иран және түркі халықтарының арасындағы 
көне және кейінгі дәуірлердегі этникалық байланыстарды анықтауға 
мүмкіндік береді. Бұл деректер жеткілікті қолданылмай келеді. Тіпті аз 
қолданылуда. «Көроғлы», «Қорқыт ата» және тағы басқа да жәдігерлік 
эпикалық туындылар тарихи шындыққа сәйкес келетін дәстүрлі тұрмыс 
жайын жақсы көрсетеді. Эпос кейіпкерлері тарихи жағынан да 
шындығында өмірде рас болған тұлғалар.
Шежіре деректеріндегі айқын айтылған мағлұматтарды талдаудан 
гөрі жанама, баяндауды мақсат етпеген латентті ақпараттарды 

84 
айналымға алу объективтілік талаптар тұрғысынан тиімдірек. Табиғаты 
«жасырын» деректер тарихи деректердің барлық топтарында 
болғанымен, бұқаралық деректерде олар көбірек болады. Шежірелік 
деректердің мазмұнында «жасырын» деректер жан-жақты қоғамдық 
қатынастар 
жайлы 
сыр 
шертеді. 
Шежірелерде 
әңгімеленетін 
тұлғалардың әрекеттерінің тарихи-психологиялық моделін құрастыруда 
зерттеушіге осындай «жасырын» деректер қажет болады. Осы жайды 
жақсы 
аңғартатын 
нұсқаны 
М.Ж. 
Көпейұлы 
шежірелерінен 
кездестіреміз.
Ескі заманның тарихи жағдайлары, болып өткен оқиғалары, уақыт 
пен кеңістік түсініктері ең алдымен генеалогиялық білім жүйесіне 
тіркеледі. Білім – таным-тәрбие, тәжірибе, ағартушылық үшін; алдағыны 
көру жорамалдау-жоспарлау; құндылықтарды таныту, дүниетаным, 
көзқарас қалыптастыру мақсаттарына жұмсау үшін керек. Ескі қазақ 
жұртында генеалогиялық білім жүйесі ерте дәстүрлерге сай аруаққа 
құрмет ету мәніне, ал ата-баба жалғастығын реттейтін тізімдер мен 
генеалогия деректері – уақыт межелеу қасиетіне ие болған. Шежіре 
тарихи санада уақыт әрі кеңістік категория қызметтерін бірге атқарған, 
тарихи уақыт сипатын өзінше білдіретін генеалогиялық таным әрі 
өлшем. Барлық маңызды әлеуметтік деректер көшпелілер қоғамының 
жалпылама ортақ генеалогиялық конструкциясына орайлас, сол жүйенің 
жігіне тығыз байланыстырылған. Сондықтан генеалогиялық білім үнемі 
қозғалыс үстіндегі үрдіс.
Қазақ халқының шежірелік дәстүрі бұл халықтың бүкіл дәстүрлі 
мәдениетінің маңызды бір құрамдас бөлігі. Қазақтың ауызекі 
мәдениетінің қыр-сырын терең зерттеуді қолға алған белгілі зерттеуші, 
профессор Қанат Шынғожақызы Нұрланова бүкіл адамзаттық 
мәдениеттің даму заңдылықтарымен байланыстыра отырып, қазақ 
мәдениетінің трансценденталды астарларына үңіледі. Оның пікірінше, 
қазақы рухани самғау немесе трансценденция «бір жағынан, сергу деп 
ауызша мәдениеттің рухани қасиеттілігін ашып берсе, екінші жағынан - 
өмірдің сыры неде екеніне, рухани өмірдің тұңғиығының сыры неде 
екеніне философиялық тұрғыдан жауап береді; үшіншіден осы 
құбылысты – рухани сергуді ауызша мәдениеттің көркі мен мәні, 
этикалық келбеті дер едік. Бұл рухани құбылыс қазақ елінің тұнып, 
толғап, тұңғиық тыңдау мәдениетінің арқасында, рухани дүние арқылы 
өмір сүрген тәжірибесін байқаймыз. Ауызша мәдениеттің түбегейлі 
қасиеттері - қазақ елінің рухани бейнесін, менталитетін қалыптастырған, 
сондықтан оны сипаттайды да, байқатады да» [86, 67 б.].
Шежірелерге деген қазіргі қазақтың талпынысы, оны итермелейтін 
ішкі күші – тұлғалық сана. Қазіргі заманның адамдары да дәл 
бұрынғыдай тарихи білімге құштар. Өйткені тарихи білім қоғамдық 
сананың негізгі құраушы компоненті. Қоғамдық санада үзіліссіз 

85 
жалғасатын кез-келген білімнің түрі ең алдымен тарихи білім жүйесіне 
байланады. 
Қорыта айтқанда, тарих сана – бұл алдыңғы буынның жүріп өткен 
жолы сақталатын кейінгі ұрпақтың әлеуметтік-мәдени жады. Тарихи 
жады немесе әлеуметтік-мәдени ес неғұрлым терең болған сайын адам 
да, тұтастай алғанда қоғам да рухани бай болатыны жоғарыда айтылды. 
Бүгінгіні түсіну мен болашақты болжау үшін қазіргі адамның алдыңғы 
буынның жинақтаған әлеуметтік-мәдени тәжірибесіне тереңірек ендеген 
сайын оның өмірлік және азаматтық ұстанымы да айқындала түседі. Бұл 
тұрғыдан алғанда, қазақтың философиясы мен қазақтың тарихына 
қатысты ғылыми жұмыстардың, зерттеулердің, мақалалардың көбейе 
түскені еш артық етпейді. Әсіресе, буыны бекіп, қата қоймаған тәуелсіз 
мемлекетіміздің жас азаматтарының бойында отансүйгіштік қасиеттерді 
егу мен ойында тарихи сананы қалыптастыру барысында оқулықтар мен 
оқу құралдары көбірек жазылуы керек. Бабаларымыздың қалдырған 
әлеуметтік-адамгершілік үлгідегі өсиеттері мен рухани мұрасын терең 
насихаттап, қалың көпшіліктің игілігіне жарату қажет. Бұл жас ұрпақты 
ізгілікке, жүрек пен жанның тазалығына, білімділікке, имандылыққа, 
адамгершілікке, парасаттылыққа, әсемдік пен әдептілікке тәрбиелеп, 
тұлғалық қасиеттер қалыптастыруға өзіндік үлесін қосады, қоғамды 
зиялылыққа үндейді.
Қазақтың ауызша тарихы немесе шежіре түптеп келгенде, әрбір 
тұлғаның, әрбір ұлт пен ұлыстың басқаға танылуы үшін, өзіндік 
бірегейлігі (самоидентификация) үшін өзіне тән даралығы болатынын 
түсінбей, түбірсіз маргиналдыққа әкелетін дүбәра ойлаудан арылып, 
ұлттың табиғи төлтумалылығының діңгегін құрайтын тарихи өзіндік 
сананың сауығына оң ықпалын тигізеді.

жүктеу/скачать 1,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: