Ббк 1. Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитеті
жүктеу/скачать 2,77 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-құрал
| § 4. ТОЛЫҚТАУЫШ
Толықтауыш деп нәрсе амалын, жайын, болмысын толықтыру үшін айтылатын сөзді айтамыз. Сөйлем ішінде нәрсенің амалын, жайын, болмысын айтатын сөз көбіне баян- дауыш. Солай болған соң толықтауыш көбінесе, баяндауышты толықтау үшін айтылатын сөйлем мүшесі болып шығады. Мысал үшін алайық: «Мерген құс атты» деген сөйлемді. Кім атты? – мерген. Мерген не кылды? атты. Не атты? – құс. Мұнда «мерген» деген сөз бас тауыш, «атты» деген сөз баяндауыш. «Құс» деген сөз не болмақшы? Мұның не болатынын білу үшін «құс» деген сөз неге айтылып тұрғанын ашу керек, тегінде неменеге керек болғаннан айтылып тұрғанын білу ке- рек. Оны білу үшін «құс» деген сөзді тастап, тіпті айтпай қоя тұрып қарау керек. Айтпағанда келетін кемшілік бар ма екен? Жана қандай екен? Құс дегенді қалдырып, «мерген атты» деп ғана қойғанда, мерген атқанын ғана білеміз, нені атқанын білмейміз. Екінші сөзбен айтқанда, мергеннің амалын ғана білеміз, ол амалын неге жұмсағанын білмейміз. «Атты» деген- де нені атқаны белгісіз болып, сөйлемнің жетпей тұрған жері бар: амал неге жүмсалғанын айтпай тұр, сөйлемде кемістік 225 бар. Сол кемістікті толықтыратын сөз – «құс», «құс атты» де- генде мерген амалы неге жұмсалғаны мағлұм болады. «Құс» деген сөздің жоқтығынан «атты» деген сөзге келіп тұрған кемшілік жоғалады. «Атты» – баяндауыш. «Атты» деген сөзге келіп тұрған кемшілік жоғалып, мұның толыққаны баяндауыш толыққаны болып табылады. Сүйтіп, «құс» деген «атты» деген баяндауышты толықтаушы сөз болып шықты. Жоғарыда ондай баян дауышты толықтау үшін айтылатын сөз толықтауыш бола- ды дедік. Бұл – ішкі белгісі. Мұнан басқа толықтауыштың тысқы белгілері бар. Ол белгілері – толықтауыш сұрауларына жауап беру. Толықтауыш сұраулары мынау: кімге?», «неге?», «кімді?», «нені?», «не?», «кімде?», «неде?», «кімнен?», «неден?», «не қылуға?», «не ету- ге?», жана да «кім?», «не?» деген сұрауларға «мен», «үшін», «туралы», «тақырыпты» және басқа жалғаулықтар қосылу мүмкін. Сөйлем ішінде толықтауышты осы сұраулармен, жоғарыда айтылған ішкі белгісімен табамыз. Әуелі толықтауыш болады зат есім (жалғаулы-жалғаусыз жана жалғаулық қосылған күйінде). Мысал: 1. Әкесі бала- сына кітап сатып алды. 2. Асан Үсенмен ақылдасты. 1) Кім кітап сатып алды? – әкесі. Әкесі не қылды? – сатып алды. Не сатып алды? – кітап. Кімге сатып алды? – баласына. 2) Кім ақылдасты? – Асан. Асан не қылды? – ақылдасты. Кіммен ақылдасты? – Үсенмен. 1-інші мысалда – «кітап», «баласына» деген сөздер «сатып алды» деген баяндауышты толықтап тұр. Жана «не?», «кімге?» деген толықтауыш сұрауларына жауап беріп тұр. 2-інші мысалда «Үсенмен» деген сөз «ақылдасты» деген ба- яндауышты толықтап тұр жана «кіммен?» деген толықтауыш сұрағына жауап беріп тұр. Сондықтан «кітап», «баласына», «Үсенмен» деген сөздер толықтауыш болады. «Кітап», «ба- ласына», «Үсенмен» деген сөздер – зат есім (бірінші сөз жалғаулықпен тұр. Жалғаусыз жана жалғаулықсыз толықтауыш жүктеу/скачать 2,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|