Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
Сөзді өз орнында жұмсамау
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби тіл қалыптануы
| Сөзді өз орнында жұмсамау
. Бұл көбінесе сөздің дербес лексикалық мағынасын дұрыс түсінбеуден туады. Мысалы, жазушы Т.Шадықұловтан бірнеше фактіні келтіруге бола- ды: «...Қазынаның елу мын ақшасын аман-сау қауыштырды» («Соңғы тілек», 1985) деген сөйлемде қауыштырды етістігі- нің мағынасын автор дұрыс білмеген. Қауышу іс-әрекеті адамдарға байланысты айтылады, сондықтан қазынаға түгел қайтып оралған ақша қазынамен қауышпайды, қайтарылады, толтырылады, орнына салынады. Сол сияқты: «Ауылдағы екі көтерем шал әрі жұбатты, бері жұбатты» (Сонда) деген сөйлемде көтерем сөзі өз орнында емес: бұл сөз малға қатысты айтылады, адам көтерем болмайды, жүдеу, арық болады. Бірқатар жазушылар кейбір көне сөздер мен сирек қолда- нылатын сөздердің немесе этнографизмдердің мағынасын жете түсінбей, орынсыз жұмсайды. Мысалы, алдыңғы та- 166 рауларда сұрқылтай деген көне сөзді бірқатар қалам иелері жансақ жұмсағанын көрсеттік. Сөз мағынасы түсініксізденіп, көпшілікке нақты белгісіз болғандықтан, әр жазушы өзінше топшылап, өз түсінігінше, біреуі – зат есім, екіншісі – сын есім т.т. ретінде құбылтып, әртүрлі мағынада жұмсауы, әрине, нормалылыққа қайшы ке- леді: біріншіден, текстің түсініктілігіне нұқсан келтіреді, екін- шіден, сөздің, әсіресе көне, сирек сөздердің тұрақты мағынада қалуына кедергі келтіреді. Көне, сирек сөздер көбінесе образ жасауға жұмсалатындықтан, олардың белгілі бір мағынада орнығуы өте қажет, өйткені көркем әдебиетте ұлттық образдар әлемін бұзу – көркемсөз нормасын бұзу болып табылады. Тек көне, сирек сөздер емес, кейбір дағдылы сөздердің де лексикалық мағынасын түсінбей қолдану – қазіргі қазақ проза- сында орын алып келеді деуге болады. Мысалы, жалғызілікті сөзі – «тұрмыста қолғабыс ететін, қарайласар ешкімі жоқ» адамға қарата айтылатын сөз, сондықтан жазушы жалғыз бала- ны өсірген адам туралы: «Бәрінен де шиеттей баланы далаға тастамай өсіріп адам қылғанын айтсайшы!» (Қ.Жұмаділов) деп қолданғанда, автор шиеттей сөзінің мағынасын тап баспаған: ол көп бала жайында сөз болғанда айтылуы керек, жалғыз бала шиеттей бола алмайды, өйткені шиеттей сөзі «көп, то- лып жатқан» деген ұғымды береді. Тағы бір жазушы: «Жігіт жігерлене жұтынды» (Шадықұлов) деп жазады. Мұндағы жі- герлене сөзі жұтынудың амалын бере алмайды, адам жігерлене сөйлеуі, жігерлене іске кірісуі мүмкін, ал жұтыну үшін жігердің қажеті жоқ. «Үлкен кісі қанат жая (?) жарқылдап қарсы алды» (Шадықұлов), «Қызметші екі-үш жігіт қайта жосқындай (?) кірді» (Д.Досжанов) деген сөйлемдердегі сұрақ қойылған сөздердің де мағынасын жазушы жақсы түсініп қолданған деу қиын. Келтірілген мысалдар көрсеткендей, қазіргі қазақ прозасында әсіресе сипаттамалық қызметтегі сын есімдер мен үстеулердің мағынасын шатастыру жиірек кездесетіні байқалады. Әдеби тіл нормасынан ауытқудың ерекше, яғни уәжді деп те, уәжсіз деп те тануға болатын және бір түрі бар. Жазушы әлдебір себеппен (мотивпен) тұрақты тіркестердің немесе 167 мақал-мәтелдердің құрамындағы сөздерді өзгертіп пайда- лануы мүмкін. Бұл амалға апаратын себептер әртүрлі. Бірі – дыбыстар үнділігін (әуезділігін) көздеу, яғни аллитерациялы, ассонансты құрылым түзу. Осы себептен болу керек, О.Бөкеев «тасы тауеа домалаған жігіттің Құдаймен жұмысы қанша?» деген сөйлем ұсынады. Фразаның қалыпты түрі – «тасы өрге домалаған» болуы керек. Мұнда жазушы жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|