Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
§36. Кейбір дыбыстарды дұрыс айту жөнінде мына жайт- тарға көңіл аудару кажет: 1) Қазақ сөздерінің басында келген е
жүктеу/скачать 1,7 Mb. Pdf көрінісі
|
| §36. Кейбір дыбыстарды дұрыс айту жөнінде мына жайт-
тарға көңіл аудару кажет: 1) Қазақ сөздерінің басында келген е дыбысы йе түрінде айтылады. Мысалы, ер, елек, екі, ет деген сөздердің дұрыс ай- тылуы: йер, йелек, йекі, йет. Әрине, бұл жерде й (йот) дыбы- сы толық и түрінде емес, «жартылай» (болар-болмас) естілуге тиіс. Егер бұл сөздерді йот элементінсіз айтсақ, эр, элек, экі, эт түрінде айтылар еді. Бұл заңдылықты анығырақ байқау үшін орыс тіліндегі ель (ағаш) сөзі мен қазақша ел (жұрт) сөзіндегі е дыбысының айтылуына назар аударыңыз: орыс сөзі эль түрінде, қазақ сөзі йел түрінде дыбысталады. 2) Сөз басында келген о, ө дыбыстарының алдынан да у дыбысының элементі естіледі: уотан (жазылуы: отан), уорак (орақ), уөрүк (өрік). Бұл жердегі у да толық емес, «сәл-пәл» айтылуы керек. 3) Сөз басында келген р, л дыбыстарының алдынан ы, і, ұ, ү (сөздің жуан-жіңікелігіне қарап) дыбыстары қосылып айтыла-ды. Жазуда ы, і әріптері жазылмайды. Мысалы: Жазылуы: Айтылуы: рет ірет рас ырас рай ырай ру ұрұу рұқсат ұрұқсат леген ілеген лаж ылаж лақ ылақ лайық ылайық 288 4) Қазақтың төл сөздерінде ч, дж дыбыстары айтылмай- ды. Қазақстанның кейбір өлкелерінде жергілікті ерекшелікке байланысты ауызекі сөйлеу тілінде ш, ж дыбыстары келетін сөздерді ч, дж дыбыстарымен айту дәстүрі бар. Мысалы: чатақ, чырақ, малчы, джақсы, джоқ. Бірақ әдеби тіліміздің орфоэпиялық нормасы бойынша, қазақ сөздерін тек ш, ж дыбыстарымен айту керек болады. Ескертетін нәрсе дыбыс жүйесін зерттеушілер ж дыбысының қазақ сөздерінде, әсіресе сөз басында айтылуына сәл-сәл д элементі қатысатынын айтады. 5) X әрпімен жазылатын араб, парсы сөздерінде ауызекі тіл-де бұл дыбыс қазақша қ дыбысына жуықтаңқырап айтылады. Мысалы: қабар (хабар дегеннен гөрі), қат (хат дегеннен гөрі), Ақымет (Ахмет дегеннен гөрі), Қадыйша (Хадиша дегеннен гөрі), тарыйқ (тарих дегеннен гөрі), қалық (халық дегеннен гөрі). 6) һ әрпі жазылған сөздерде осы дыбыстың өзінің айты- луын сақтау қажет. Мысалы: гәуһар (гәуқар емес), қаһарман (қахарман емес), жиһан (жиқан немесе жихан емес), аһ-аһ, еһе. 7) Екі дауыстының ортасында келген б дыбысы қазақ сөздерінде жеке тұрғандағы айтылуынан сәл өзгешелеу болып естіледі. Мысалы, Абай, таба, көбелек сөздеріндегі б дыбысын айтқанда, екі еріп бір-біріне тиіп қатты жуыспайды (осы ды- бысты жеке айтқандағыдай немесе орысша дыбыстағандай). Мұны байқау үшін Абай деген сөзді орысша (орыс тілінде сөйлеп тұрғандай) және қазақша айтып көріңдер. Не болмаса баба деген орыс сөзі мен баба («ата» мағынасындағы) деген қазақ сөзін айтып, екінші буындағы б дыбысының естілуіндегі (айтылуындағы) айырмашылығына назар аударыңдар. Орыс тілін жақсы білетін қазіргі жастардың қазақша сөйлеу тәжірибесінде қазақ сөздеріндегі б дыбысын орыс тіліндегі-дей етіп, екі ерінді бір-біріне қатты жабыстырып айтушылық байқалады. Бұл қазақ тілінің орфоэпиялық нормасына қайшы келеді. 8) Қазақ фамилияларында келетін в дыбысын ф деп, ал, - жүктеу/скачать 1,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|