Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,7 Mb. Pdf көрінісі
|
| Грамматикалық варианттар
Қазақ тілінде грамматикалық тұлғалар мен амал-тәсілдер саласында варианттар қатарын түзетіндері аса көп емес. Әдетте кейбір зерттеушілер шылау, үстеу сияқты сөз таптары- на жататын жеке сөздердің лексика-фонетикалық вариантта- рын морфологиялық тұлғалардың варианттары деп қарайды, оларға шейін ~ дейін, бірдеме ~ бірдеңе, мұндай ~ бұндай, меніңше ~ менімше, барайық ~ баралық, жасамыс ~ жасамыш, іскер ~ ісмер, жұқалтаң ~ жұқалаң, ұлы ~ ұлық, кіші ~ кішік сияқты қатарларды жатқызады 12 . Біздің байқауымызша, бұлар да – лексика-фонетикалық варианттар, тек мұнда варианттық тұлғалардың пайда болу көздері әртүрлі. Мысалы, ұлы ~ ұлық, кіші ~ кішік дегендердің соңғы сыңарлары көне түркілік қалдықтар болса, мұнша ~ бұнша-лардың жарыспалылығы – м ~ б дыбыс алмасуларының нәтижесі, қысқасы, бұлар – морфологиялық амалдың варианттары емес, фонетикалық ва- рианттар. Морфологиялық, синтаксистік варианттар деп граммати- калық амалдардың жарыспа қатарларын айту керек болады. қазақ әдеби тілінің қазіргі қолданысында кейбір морфологи- ялық категориялардың тілдік көрінісінде варианттар қатары бары байқалады. Оларды семантикалық-морфологиялық деп атаған жөн, яғни мұнда вариант құрайтын негізгі объект 12 Бизақов С. Тілдік норма және варианттылық. - Алматы: Ғылым, 1997. - 73-75-б. 106 морфологиялық категория ұғымының әртүрлі тұлғамен (жұр- нақпен) берілетіндігі көзделеді. Мысалы, бұйрық рай семан- тикасы екі-үш түрлі амалмен жүзеге асырылады: 1) етістіктің II жақтық жекеше-көпше, анайы-сыпайы тұлғалары арқылы: кел, келіңдер, келіңіз, келіңіздер; 2) шартты райдың II жақтық тұлғасы арқылы: барсаң, барсаңыз, барсаңдар. Әрине, бұл варианттар қатары тепе-тең емес, қолданылар кеңістіктері де бөлек, мағыналарында да бір-бірінен ажыратылатын бұйрық мәндері (семалары) бар: бар, барыңыз – «таза» бұйрық болса, барсаң, барсаңыз – тілек мәнді, өтініш мәнді бұйрық. Супин (мақсат) мәнді етістік тұлғаларының да вариант қа- тары бар: бару керек ~ бармақ керек.Күні кешеге дейін мұның -ар+ға жұрнақты варианты жарыса қолданылып келген: «Қарағайға қарсы бұтақ бітсейші Найзаға сап қыларға» (Ма- хамбет), «Мұңдасарға кісі жоқ сөзді ұғарлық» (Абай). Тұйық етістіктің де екі түрлі тұлғалық варианты бар: -у жұрнақты, -мақ жұрнақты: бару, бармақ.Бұл вариант қатар- ларының бұл күнде -у варианты активтеніп, -мақ тұлғалысы орын таңдап, көбінесе поэзия тілінде қолданылуға ығысып бара жатқан сияқты. Ал -мақ жұрнақты қатар XX ғасырдың басына дейін әлдеқайда актив тұлға болғанын Абай, Шәкәрім және бұлардан көп бұрын өткен ақын-жыраулар поэзиясы тілі көрсетеді. Көптік категорияны, көптік мағынаны білдірудің де бірнеше морфологиялық амалдары (тұлғалары) бар; аффиксация ама-лы: жүктеу/скачать 1,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|