Функционалдық стильдердің айырым белгілері

234
Көркем әдеби стильдің ерекшелігі – эстетикалық қызмет- 
те жұмсалуында; жазушы образды, ұтымды сөздерді, фразалар 
мен мақал-мәтелдерді халық тілінен, фольклордан алып пай-
даланумен  қатар,  өздері  де  жаңаларын  жасайды,  өзге  стиль- 
дердің  элементтерін  жұмсайды,  диалектизм,  ар хаизм,  кәсіби 
сөз, жаргондарды пайдаланады; көркем әдебиетте әдеби нор-
мадан  жөнді-жөнсіз  ауытқулар  көп  ұшырайды,  сондықтан 
басқа стильдер тіліне өнеге-үлгі бола бермейді, – деп қорытады 
зерттеуші»
41
.
«Қазақ  тілінің  стилистикасы»  атты  арнаулы  еңбекте  іс 
қағаздары  мен  ресми  құжаттар  стилінде  қалыптасқан  төмен- 
дегідей сөз орамдары көбінесе орыс тілінен калька жолымен 
аударылып  қолданылатындығы  айтылады:  қызу  мақұлдау, 
қызмет  көрсету,  қол  жеткен  табыс,  өз  күшінде  қалдыру, 
іске қосу, мәселе көтеру, алғыс жариялау. Мұнда да ғылыми 
стильде сөздердің өз мағынасында жұмсалатындығы, образды 
сөздердің аз кездесетіндігі, терминдердің көп болатындығы ата-
лады.  Бұл  кітапта  публицистикалық  стильдің  ерекшеліктерін 
нақты  көрсетуден  гөрі,  құлаш-құлаш  иллюстрация  келтіру 
басым  түскен.  Көркем  әдебиет  стилі  жөнінде  де  «оның  аясы 
кең,  мұнда  барлық  стильдердің  элементтері  қатысады»  де-
ген  сияқты  жалпылау  көрсетілген  ерекшеліктері  айтылады. 
Функционалдық  стильдердің  мұндай  «сыртқы»,  яғни  тілдік, 
материалдық  белгілерінен  басқа,  «ішкі»,  яғни  мағыналық 
ерекшеліктері де ескерілуге тиіс. Оны орыс тіл білімі жақсы 
көрсетеді.  Мысалы,  мұнда  кеңсе-іс  қағаздарының  сөйлем 
құрылысы  оқырман  бірден  түсінетіндей  етіп  берілуі  тиіс,  ал 
заң-закон  тілі  ешбір  өзгеше  түсінік  бермейтіндей  дәл,  анық 
бо луы  керек,  ғылыми  текстерде  «интеллектуалдық  элемент-
тер»,  яғни  дерексіз  ұғым  атаулары  мен  терминдер  кеңінен 
қолданылуға  тиіс,  эпистолярлық  стиль  хат  жазысушылардың 
әлеуметтік  қарым-қатысына  орай  бірнеше  түрлі  бо лып  келуі 
мүмкін, көркем әдебиет стилінде вариациялар одан да көбірек 
болғанымен, олардың орын алу уәждері өзгеше болады деген 
сияқты тұжырымдар айтылады.
41
  Балақаев  М.  Әдеби  стильдер  жүйесі  //  Қазақ  әдеби  тілі.  -  Алматы,  1987.  - 
33-38-беттер.

235
Көптеген зерттеушілер көркем әдебиет стилінің ішінде по-
эзия тілі мүлде ерекше орын алады деп санайды. Мұны біз де 
әбден қостаймыз. Бұл тұжырымның дұрыс екендігін біз Абай 
поэзиясының  сөз  өрнегін,  яғни  поэтикалық  тілін  зерттеген 
еңбегімізде барынша дәлелдеп, нақты фактілермен көрсетуге 
ұмтылдық
42
.
Орыс  тіл  білімінде  әр  функционалдық  стиль  жеке-жеке 
монографиялық,  диссертациялық  еңбек  түрінде  әлдеқайда 
кеңінен,  терең  жан-жақты  зерттеліп  келеді  деуге  бола-
ды.  Ал  қазақ  тіл  білімінде  алғашқы  қазақ  газеттерінің  тілін 
(Б.Әбілқасымов
43
),  совет  дәуіріндегі  қазақ  баспасөзінің  тілін 
(С.Исаев
44
)  зерттеген  бірді-екілі  монография  болмаса,  әрбір 
стильге жеке-жеке арнап жазылған еңбектер немесе жинақтар 
жоқтың қасында. «Қазақ тілінің стилистикасы» немесе «Сти-
листика  мәселелері»  атты  кітаптарда  зерттеу  желісі  жалпы 
жайттарға  тартылған  болып  келеді.  Біздің  бұл  жұмысымыз 
қазақ көркем әдебиеті функционалдық стиліне арналды. Оның 
байырғы  көздерін,  қалыптасу  кезеңдерін,  өзге  стильдермен 
қарым-қатысын,  алатын  және  тигізетін  әсерін  сөз  еттік.  Ол 
үшін алдымен осы стиль жөніндегі және қазақ тіл біліміндегі 
пікірлер мен тұжырымдарға талдау жасауға тура келді. Бізден 
бұрынғы бірқатар зерттеушілер: қазақ тілінде көркем әдебиет 
стилі ең басты, тарихи жағынан бұрын пайда болған, ол өзге 
стильдердің  элементтерін  де  пайдаланады,  мұнда,  әсіресе, 
поэзияда  әдеби  нормалардан  жөнді-жөнсіз  ауытқулар  жиі 
ұшырайды деп жалпылама болса да, біршама дұрыс пікір ай-
тып келіп, осы себептерден көркем әдебиет тілі басқа стиль-
дерге  өнеге  үлгі  бола  бермейді,  бұл  көркем  әдебиет  стилінің 
кемшілігі (?) деген сияқты жосықсыздау ой түйінін ұсынады
45
. 
Зерттеушінің  көркем  әдебиет  стилінің  кемшілігі  деп  танып 
отырғаны  –  бұл  стильдің  өзіне  тән  күшті  ерекшелігі  мен 
айрықша  белгісі.  Көркем  әдебиет  дүниесі  өзге  стильдер  мен 
сөйлеу тілі элементтеріне де, ди алектизм, қарапайым сөз сияқты 
«бейәдеби»  құралдарға  да  еркін  «ауыз  сала  алатындығы», 
42
 Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. - Алматы, 1995.
43
 Әбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. - Алматы, 1971.
44
 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің совет дәуірінде дамуы. - Алматы, 1973.
45
 Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. - Алматы, 1987. - 38-бет.

236
әсіресе  поэтикалық-эстетикалық  жүк  арқалататындығы  бұл 
стильді өзгелерінен едәуір ерекшелендіріп, біздіңше, тіпті биік- 
тетіп,  оқшаулатып  тұрады.  Кейбір  орыс  тілі  мамандарының 
көркем  әдебиетті  функционалдық  стильдер  қатарына  қос- 
пайтын себептері де осы ерекшеліктерінен болар, яғни көркем 
әдебиет  тілінде  кеңсе  қағаздары  мен  ғылыми  туындылар 
тілдеріндегідей  (стильдеріндей)  біршама  «тұйықтық»  жоқ, 
басқаша сөзбен айтқанда, оның тек қана өзіне тән, өзгелерге 
көп ауыспайтын тілдік белгілері (элементтері) жоқ немесе аз, 
көркем әдебиет – «көп қырлы» стиль. Бірақ оның эстетикалық-
көркемдік  мақсатты  өтеуі  үшін  де  тілдік  құралдарды  таңдап 
жұмсау принциптері өзіне тән белгілерді құрай алады. Көркем 
әдебиет тілінің поэтикалық сөз өрнегіне жиірек баруы оны өзге 
стильдерден оқшаулап тұрады, ал поэтикалық сөз кестесі тілдік 
құралдардың  өзгеше  орнын,  өзгеше  стильдік  бояуын  қажет 
етеді.  Тіпті  көркем  әдебиет  өзге  фунционалдық  стильдердің 
элементтерін пайдалана қалған күнде де оларды өз қызметінде 
(мағынасында) емес, белгілі бір көркем сөзге тән стильдік бояу-
мен жұмсайды. Бірқатар зерттеушілер осындай ерекшеліктерін 
ескере  отырып,  көркем  әдебиет  тілін  функционалдық  стиль 
деп  атауды  дұрыс  деп  тауып,  орыс  стилистикасы  фактілері 
арқылы мейлінше дәлелдейді
46
.
Сондай-ақ  жазба  әдеби  тілді  екі  түрге  (формаға)  бөліп, 
біріне  көркем  әдебиетті,  екіншісіне  –  жазба  дүниенің  өзге- 
лерін  (орысша  оны  «деловой  язык»  деп  бөліп  тастайды
47
) 
жатқызушылықтың  да  уәжі  (мотиві),  сірә,  көркем  әдебиет 
стилінің осы айтылған қасиеттері болар. Бірақ бұл «қасиеті» – 
тіпті де кемшілігі емес. Әсіресе «кемшілігінің» бірі – көркемдік 
пен  образдылық  (бейнелілік)  тек  көркем  әдебиетке  ғана  тән 
емес, публицистикадан да, тіпті ғылыми әдебиеттен де табыла-
ды, бірақ бейнелілік пен көркемдік – соңғыларында оларға тән 
белгі емес, қосымша «құралдар». Мысалы, ғылыми әдебиетте 
автор  айтылып  жатқан  әңгімеге  өзінің  көзқарасын  білдіретін 
тұстарда  көріктеу  құралдарын,  әсіресе  образдылықты  пайда-
ланады.
46
 Кожина М.Н. О понятии стиля и месте языка художественной ли тературы среди 
функциональных стилей. - Пермь, 1962.
47
 Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. - М., 1957. - С. 118.

237
Функционалдық стильді айқындауда тілдің әлеуметтік мүд- 
дені көздеп жұмсалуы – негізгі принцип. Зерттеуші М.Н.Кожи- 
на функционалдық стильдерді шығарманың жанрына я болма-
са экспрессиялық сипатына, сондай-ақ сөздің (ойдың) айтылу 
түріне  (ауызша  не  жазбаша)  қарай  ажырату  лингвистикалық 
ғылым  тұрғысынан  негізгі  прин цип  бола  алмайды  дейді
48
, 
Сондықтан көркем әдебиет стилін айқындайтын принциптерді 
өзге тұстардан іздеу ке рек болар. Айталық, көркем әдебиеттің 
коммуникативтік  қызметіне  үстелетін  эстетикалық  қызметі 
оның функционалдық стилін танытатын белгілердің бірі бол- 
мақ.  Сірә,  қай  құбылысты  да  өзге  ұқсас  нәрселердің  қарама-
қарсысында  немесе  фонында  салыстыра  қарағанда,  оның 
өзіне  тән  белгілері  айқынырақ  көрінбек.  Сол  себептен  орыс 
тілінің  көркем  әдебиет  стилі  көбінесе  ғылыми  әдебиет 
стилімен я болмаса публицистикалық стильдерімен салысты-
рыла  зерттеліп  жүр.  Мысалы,  М.Н.Кожина  функционалдық 
стильдер тұрғысынан қарағандағы көркем әдебиет пен ғылым 
тілінің  ерекшеліктерін  сөз  ету  барысында  жіктеу  есімдіктері 
мен  қыстырма  сөздердің  екі  стильдегі  қолданылу  активтігін 
сан  жағынан  есептеп  көрсетеді.  Айталық,  мен  (я)  деген  I 
жақтық жіктеу есімдігі Менделеев пен Столетовтің 10000 сөзді 
қамтитын текстерінде бірде-бір рет кездеспесе, Циолковскийде 
9, Павловта 24 рет қана жұмсалыпты, ал Толстойда 75 рет, Тур-
геневте 104 рет, Чеховта 136 рет қолданылған екен. Қыстырма 
сөздердің  текст  ішіндегі  жиілігін  анықтауда  зерттеуші  әрбір 
1000  сөзі  бар  текст  үзігін  қарастырады.  Сонда  Менделеев 
29  түрлі  қыстырмаларды  107,  Бутлеров  36  түрлі  қыстырма 
сөздерді 153 рет, Циолковский 30 түрлі қыстырма элементтерді 
114  реттен  қолданғаны  байқалса,  Л.Толстой  бар  болғаны  10 
түрлі  қыстырманы  16  рет  қана,  Тургенев  35  түрлі  қыстырма 
сөзді 58 рет, Чехов 25 түрлі қыстырма сөзді 44 рет жұмсағаны 
анықталады
49
.  Бұл  фактілер  неден  хабар  береді?  Сөз  жоқ,  әр 
стильге жататын әдебиет үлгілерінің жанрлық сипатына қарай 
тілдік элементтерді тандау, кейбіреулерін ак тив қолдану сияқты 
тұстарда  сөз  ерекшеліктері  бар  екенін  көрсетеді:  ғылыми 
әдебиетте автор негізінен мен деп өзін танытуды көздемейді, 
48
 Бұл да сонда, 6-7-беттер.
49
 Кожина М.Н. Аталған кітап. - 35-39-беттер. 

238
табиғат  пен  адамзат  сырын  белгілі  бір  жаққа  (мен,  сен,  ол, 
біз,  олар  деген  сияқты)  бейтарап  тұрғыдан  баяндайды,  тек 
ғалым баяндап отырған ғылыми мәлімет немесе пікірге өзінің 
көзқарасын,  бағасын,  күмәнін  т.т.  білдірген  тұстарда  жақтық 
жіктеу есімдігінен гөрі (мы салы, мен есімдігінің Циолковский-
де 9, Павловта 24 рет кездесетініне назар аударалық) қыстырма 
сөздерді жиі жұмсайтыны байқалады.
Егер  қазақ  тіліндегі  көркем  әдебиет  пен  ғылыми  әдебиет 
текстеріне осы іспеттес санақ жүргізер болсақ, дәл бұл шама 
(пропорция) болмағанмен, осыған жуық сандық көрсеткіштер 
шығар еді: Тек қазіргі қазақ тіліндегі ғылы ми, әсіресе ғылыми-
көпшілік  стильде  біз  есімдігі  неме се  I  жақтағы  көпше 
түрдегі  жіктік  жалғаулы  баяндауыш  (етістік  не  есім)  жиірек 
ұшырасатынын айтуға болады. Бұл да – функционалдық стиль 
белгілерінің бірі.
Сөйтіп, көркем әдебиет стилінің өзге мақсаттық стильдер- 
ге  қарағанда,  олардан  өзгешеленетін  тұстары  бар  екендігі 
байқалады,  олар:  1)  мұнда  экспрессивті,  әсерлі  (эмоционал-
ды), суреттеме бояуы, бағалауыш сипаты күшті элементтердің 
жиірек  қолданылатындығы,  2)  сондай-ақ  көркем  әдебиетте 
қарапайым  сөздер  мен  көне  сөздердің,  әдеби  нормадан  тыс- 
қары тұратын диалектизм, варваризм, дөрекі сөз, макаронизм 
сияқты сөздердің стильдік мақсатта еркін қолданыла беретін- 
дігі, 3) ғылыми терминдер мен тілдік трафареттердің қолданыл- 
майтындығы,  қолданыла  қалған  күнде  олардың  белгілі  бір 
стильдік жүкпен, мысалы, кейіпкер тілінде кездесетіндігі. Бұл 
белгілер көптеген тілдерге ортақ. Қазақ көркем әдебиет стилі  
де,  айталық,  оны  ғылыми  немесе  кеңсе  іс  қағаздары  стиль- 
дерімен салыстырғанда көрсетілген белгілерімен көзге түседі. 
Әрине, бұл – тым жалпы көрсеткіш. Проза жанрында көркем 
әдебиет өз ішінен бірнеше жанрлық, тақырыптық түрге: тари-
хи  шығарма,  философиялық  эсселер,  тұрмыстық  оқиғаларды 
баяндайтын әңгіме, новелла, романдар, фантасти калық шығар- 
малар, сатиралық туындылар т.т. болып бөлінетіндігіне қарай, 
олардың  әрқайсысының  ерекше  өз  белгілері  және  болатыны 
белгілі.  Тек  көркем  әдебиет  емес,  ғылыми  әдебиет  те  таза 
ғылыми,  яғни  белгілі  бір  ғылым  саласының  мамандарына 

239
арналған  және  ғылыми-көпшілік,  яки  қалың  оқырман  қауы- 
мына  ұсынылған  болып  ажыратылады.  Алдыңғысында 
ғылыми терминдер, олардың ішінде көпшілікке түсініксіздері 
молынан  қолданылатын  болса,  ғылыми-көпшілік  қолды 
әдебиетте  жалпыға  түсініксіздеу  термиңдер  суреттеме  жол-
мен (тіркестермен) түсіндіріліп беріледі, бұл орайда олардың 
көркем әдебиеттегі сияқты бейнелілік, әсерлілік сипаты бола-
ды.  Мысалы,  «Зерде»  журналының  1989  жылғы  4-нөмірінде 
«Көлден келген тажал» деп аталатын мақала былайша баста-
лады:
«1986  жылы  21  август  күні  кешқұрым  Камерунның  баты- 
сындағы вулканды кратерлі Нисс көлінің маңайында тұратын 
адамдар  үлкен  жарылысты  естіді.  Ал  бірнеше  ми нут  өткен 
соң,  олар  тез  арада  тұншықтыра  бастаған  ерек ше  иісті  сезді 
де  күркелерінен  қашып  шыға  бастады.  Бірақ  барар  жер,  ба-
сар  тау  қалмаған  еді.  Өйткені  әп-сәтте-ақ  көлемі  25  шаршы 
шақырым жерді улы газ бұлты басып қалды. Көл төңірегі адам 
мен жан-жануар өліктерінен аяқ алып жүргісіз...» 
Мұндағы курсивпен терілген бейнелі сөздер адам баласы- 
ның басына келген бұл оқиғаның қасіретін көпшілік оқырман- 
ға  шынайы  көрсетуге  қызмет  етіп  тұр.  Мұндай  бейнелеп 
суреттеме  тәсілмен  берілетін  текстер  көпшілікке  арналған 
ғылыми  (кейде  оларды  «жартылай  ғылыми»  деп  те  атайды) 
кітапшаларда да жиі кездеседі.
Әр  функционалдық  стильдің  өз  ішінде  кездесетін  мұндай 
жекелеген  ерекшеліктерді  сол  стильдің  стильдік  белгісі  деп 
емес,  «стильдік  бояулары»  деп  атау  керектігін  қостаймыз. 
Мысалы, тарихи романдарда көнерген сөздердің орын алуы – 
жалпы көркем әдебиет үлгілерінің бәріне тән ортақ белгі емес, 
тарихи  шығарманы  әрлейтін  стильдік  бояуы  деп  тану  қажет. 
Айталық,  жазушы  Мұхтар  Мағауин  «Аласапыран»  деген 
шығармасында  қолданған  шортабегі,  есікағасы,  ғаскербасы, 
сипағсалар, аталық, қараша бек, құма, емелдес, тұтқауыл, ер-
тауыл, маңдайсүбе сияқты көнерген тұлғалар – тарихи көркем 
туындының  стильдік  бояуын  көрсететін  элементтер.  Неме-
се Мұхтар Әуезовтің «Білекке білек» әңгімесінде 30-ға жуық 
қолданылған  жергілікті  сөз  (диалектизмдер)  Қазақстанның 

240
оңтүстік  өңіріндегі  еңбек  адамдарының  нанымды  бейнесін 
жасауға  көмектесетін  стильдік  бояулар  болып  танылуы  тиіс. 
Мұндай  құбылыстарды  шығарманың  «стильдік  тезге  түсуі» 
(стилизация) деп атауға да болар еді.
Көркем  әдебиет  стилистикасы  –  негізінен  сөз  қолданыс 
шеберлігін, сөз эстетикасын, сөздердің контекстегі «қылығын» 
(поведение  слова  в  контексте)  зерттейтін  ғылым  саласы.  Бұл 
–  осы  стильдің  айырым  белгілерін  зерттеу  болып  табылады. 
Әрине, бұлар өзге стильдерге кел генде де орын алуы мүмкін. 
Сондықтан  функционалдық  стильдер  мәселелерін  сөз  ететін 
ғылым  саласы  –  стилис тика  ұлттық  тіл  мәдениеті  негізін 
қалайды.
Көркем  әдебиет  стилистикасын  зерттеуде  орыс  тілі  ғылы- 
мында тіл білімінің проблемалары деп 1) көркем әдебиет тілі- 
нің  өзге  функционалдық  стильдермен  өзара  байланысын 
(қарым-қатысын) таныту; 2) тіл құралдарын эстетикалық қыз- 
метте жұмсау принциптерін айқындау; 3) жеке ақын-жазушы- 
лардың  ұлттық  әдеби  тіл  тарихындағы  рөлін  зерттеу  мәсе- 
лелерін  таниды.  Қазақ  тіл  білімінде  осылардың  ішінде  соң- 
ғысына  көңіл  аударылып  келеді  де  алдыңғыларына  арнайы 
жазылған монографиялар жоқтың қасы екенін айтуға болады.
Көркем  әдебиет  стилін  тануда  оны  өзге  функционалдық 
стильдермен салыстыра зерттеудің мәні зор, мұнда, бір жағы- 
нан,  салыстыру  әдісімен  әр  құбылыстың  айырым  белгілері 
айқынырақ көрінетін болса, екінші жағынан, көркем әдебиет 
стилінің әдеби тіл дамуындағы орны, рөлі де көріне түсері хақ. 
Біздің  байқауымызша,  2,  3  деп  көрсетілген  мәселелер  тобы 
бірінші  мақсатты  көздеген  зерттеу  барысында  жүргізілген 
жұмыстарды  қамтиды,  яғни  тіл  элементтерінің  эстетикалық 
қызметін  анықтауды  әр  стильдің  аясында  жүргізсек,  көркем 
әдебиеттің  бұл  орайдағы  ерекшелігі  танылады,  сондай-ақ 
көркем  әдебиет  стилін  өзге  стильдерден  айырып  тану  үшін, 
сөз жоқ, жеке қаламгерлер (жазушылар) шығармаларын талдау  
керек болады, ал бұл талдаудың үстінде көркем сөз шеберлері- 
нің әдеби тіл дамуындағы орындары, сіңірген еңбектері, қос- 
қан үлестері айқындалатынын осы кітаптің I бөліміндегі талда-
уларымыз көрсетеді.

241
Функционалдық стильдер жүйесінде қазақ көркем әдебиеті 
тілін зерттеуде әдеби тілдің осы қатарының өз ішінен: 1) көркем 
поэзия, 2) көркем проза, 3) драматур гия, 4) көркем публици-
стика  деп  бөлінетінін  ескеріп,  әрқайсысын  жеке-жеке  талдау 
қажеттігі даусыз. Және олардың пайда болу, әрі қарай жылжу 
процестеріне  қарай  та рихи  кезеңдерге  бөліп  қарастыру  және 
қажет. Сондықтан осы еңбекте біздің нысанамыз – көркем про-
за  тілі  және  негізінен  оның  қазіргі  синхрондық  күй-қалпын 
таныту  бол ды.  Ол  үшін,  әрине,  бұл  стильдің  көздері  мен 
қалыптасу кезеңдері де сөз болды. 
Көркем әдебиет тілін танудың қырлары
Функционалдық стильдердің бір тармағы – көркем әдебиет 
тілін зерттеуде әңгіме негізінен екі түрлі пробле ма төңірегінде 
болады.  Олар:  1)  жалпы  ұлттық  әдеби  тілдің  даму  барысын- 
дағы  көркем  әдебиет  тілінің  орны,  2)  жеке  жазушылардың 
сөз мәнері (даралық стилі). Бұларды тағы екі түрлі тұрғыдан 
қарастыруға тура келеді: бірі – шеберлік, екіншісі – нормалы- 
лық тұрғысы. Ашып айтсақ, біріншісі – көркем әдебиет тілін, 
яғни  «поэтикалық  сөзді»
50
  стилистика  объектісі  ретінде 
қарастыру, екіншісі – жалпы ұлттық әдеби тілдің белгілі бір 
қаттауының,  айталық,  лексикасының  немесе  грамматикасы- 
ның  нормалары  мен  ұлттық  көркем  тіл  нормаларының 
арақатынасы, қарым-қатынасы және бұл нормалардың көркем 
текстерде көрінуі тұрғысынан қарастыру.
Бұл  екі  түрлі  зерттеудің  объектісі  біреу  –  көркем  әдебиет 
тілі болғанымен, олардың көздейтін түпкі мақсаттары мен тал-
дау  әдістерінде  үлкен  айырмашылық  бар.  Алдыңғысы  линг- 
вистикалық стилистика деп аталатын салаға жатса, соңғы- 
сы  тіл  нормаларының  қалыптасып,  орнығуы,  яғни  сөз  мәде- 
ниеті  деген  саланың  проблемалары  болып  шығады.  Мұның 
себебі  көркем  әдебиет  тілінің  өзі  «екі  планды»  екендігінде: 
біріншіден, ол «жалпы» тілге жатады, соның үдесінен шығуға 
50
 Біз бұл жерде «сөз» терминін орысша «речь» дегеннің баламасы ретінде алып 
отырмыз,  ретіне  қарай  кейде  «речь»  дегенді  «тілдің  қолданысы»,  «қолданыстағы 
көрінісі» деген тіркестермен де білдіреміз. «Речь» дегенді қазақша бір сөзбен білдіре 
алмай келеміз.

242
тиісті бол са, екіншіден, көркем шығарма тілі сол туындының 
«символдық құрылымына» бағынуы керек 
51
.
Жалпы стилистика – шеберлік туралы ғылым саласы, оған 
тілдің  көріктеуіш  құралдары,  солардың  көркем  әдебиетте 
қолданылуы  жайындағы  зерттеулер  жатады.  Көркем  әдебиет 
өнер туындысы болғандықтан, оның тілі сол өнердің құралы, 
«материалы» ретінде қаралып, ол да ө нер, демек, шеберлік 
тұрғысынан сөз болуы қажет.
Жалпы тіл білімінде стилистиканы: 1) тілдің стилистика-
сы, яғни системалардың жүйесі (стилистика языков); 2) сөздің 
стилистикасы,  яғни  тіл  элементтерінің  жалпы  халықтық 
қолданысын зерттеу (сти листика речи); 2) көркем әдебиет сти-
листикасы, яғни поэтикалық зерттеу деп бөліп қарастырады
52
. 
Бізде,  қазақ  ғылымында,  негізінен,  алдыңғы  екеуі  зерт-
теу  объектісіне  көбірек  айналып,  соңғы  сала  кенжелеп  келе 
жатқанын айту керек. Дегенмен мүлде жоқ деуге болмайды. Е. 
Жанпейісов, X. Нұрмаханов, М.Серғалиев, X. Кәрімов, Б. Ша-
лабаев  сияқты  зерттеуші  ғалымдар  бірқатар  жазушылардың 
сөз шеберлігін, көркемдік тәсілдерін талдап танытады. Демек, 
көркем  шығармалар  тілін  стилистика  объектісі  етіп  зерттеу-
де жазушының эстетикалық талаптарды өтеу шеберлігі, яғни 
қалам иесінің қолтаңбасы, сөз өрнегі (мәнері) талданады.
Жазушы  шығармасында  айтпақ  идеясын,  бермек  образда-
рын және көрсетпек суреттерін тіл арқылы білдіреді. Көркем 
шығармада ненің суреттелгені ғана емес, қалай суреттелгені- 
нің мәні зор. Сол «қалай »-ды көрсету – стилистиканың мін- 
деті.  Қайталап  айтсақ,  стилистика  сөз  эстетикасын,  сөздің 
контекстегі рөлін зерттейді. Демек, лин гвостилистика ұлттық 
көркем тіл мәдениеті дамуының негіздерін көрсететін ғылым 
саласы  болады.  Стилистиканың  лингвистикалық  міндеті 
стильдік әсердің өзін емес, сол әсерді туғызатын тілдік меха- 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: