Қазақ тілінің ұлттық көркем әдеби нормалары

255
активтендіру  әлеумет  (көпшілік)  талғамынан  шығып  отыр, 
соның  нәтижесінде  бұл  күнде  қазақ  әдеби  тілінде  оның 
публицистикалық  және  көркем  әдебиет  стильдерінде,  радио 
мен  теледидар  тәжірибесінде  майдангер,  ардагер,  иегер, 
тәлімгер, қаламгер, жүлдегер, баспагер сияқты ондаған сөздің 
қолданылуы  нормаға  айналды.  Сол  сияқты  жаңа  атаулар  жа-
сауда  нама,  хана  сөздерін  пайдалану  әлеумет  талғамынан 
шығып,  көпшіліктің  «оң  жамбасына  келіп»  отыр,  сондықтан 
қазір  дәуірнама,  жаднама,  ғарышнама,  халықнама,  сапарна-
ма, өмірнама, мадақнама; перзентхана, жазхана, дыбысхана, 
дәмхана,  төлхана,  ойынхана  сияқты  сөздердің  жасалуы  да, 
қолданылуы да кәнігі құбылыс болып, нормаға айналды.
Демек, жалпы тілдік норма дегеніміз – белгілі бір кезең 
ішінде  көпшілік  қабылдаған,  тұрақталған  қолданыстар,  яғни 
сөздердің мағынасы, олардың фонетикалық-графикалық көрі- 
нісі (тұлғасы), сөз жасау және сөз өзгерту модельдері, синтак- 
систік амалдары. Әрине, норма, яғни дәл солай қолданыс (сол 
мағынада, сол тұлғада, солайша құбылтуда т.т.) – бір уақытта 
пайда болып, ешбір өзгермей, қатып қалатын категория емес. 
Тіпті  әрі-беріден  соң  сол  қолданыс  дәл  сол  кезеңде  дұрыс 
деп  көпшілік  қабылдаған  норма  болғанмен,  тіл  тіршілігінде 
(тәжірибеде) өзгеріп, «үлгілілік» сипатынан айырылып отыруы 
мүмкін  немесе  «норма  осы»  деп  көрсетілгеніне  қарамастан, 
оған  бағынбаған  кейбір  элементтер  күнделікті  қолданыста 
көпшілік  тарапынан  баспасөзде,  радио  мен  теледидарда,  ғы- 
лыми әдебиет пен шаршы топ алдындағы шешендік сөздерде 
қолдау тауып, кеңінен жұмсала бастайды да жаңаша нормаға 
айналады. Мысалы, қазіргі қазақ тілінің грамматикалық нор-
масы  бойынша  етістіктің  барған  жоқ  па,  келген  жоқ  па  деп 
қолданылуға тиісті тұлғалары барды емес пе, келді емес пе бо-
лып жұмсалуы етек ала бастады. Немесе үстіміздегі ғасырдың 
50-60-жылдарында қазақ көркем әдебиеті мен публицистика- 
сы  тілінде  бірыңғай  екі  сын  есімнің  я  болмаса  екі  үстеудің 
арасына  қайталанбайтын  да  шылауын  қолдану  активтенді: 
жұмсақ  та  жылы,  қатал  да  үнсіз,  батыр  да  батыл  т.т.  Ал 
бұрын  да  шылауының  қайталамай  қолданылуы  негізінен 
етістік тұлғаларына тән (норма) болатын (келді де кетті, оты-

256
ра қалды да ойланды деген сияқты), демек, бұрынғы норма сәл 
өзгерді де сол бұрынғымен қоса жаңа қолданыс орын ала ба-
стады.
Жалпы  әдеби  тілдік  норманың  кейбір  сәттерінің  өзгеріп, 
жаңаларының әлеуметтік қолдау табуы, әсіресе сөз жасау сала-
сында көзге түседі. Бұған норма ретіндегі кейбір жұрнақтардың 
пассивтенуі,  оның  есесіне  бірқатар  сараң  қолданылатын 
жұрнақтардың активтенуі немесе екі тұлғаны біріктіріп бір сөз 
жасау сияқтылар мысал бола алады. Бұның баршасы – тілдің 
жалпы  құрылымдық  (структуралық)  нормаларына  қатысты 
айтылғандар. Ал норма мәселесіне келгенде, жоғарыда айттық, 
әңгімені екіге бөліп сөз ету керек болады:
бірі – жоғарыда көрсетілген жалпы әдеби тілдің құрылым- 
дық нормалары;
екіншісі – сол тілдің көркем әдебиетінің ұлттық норма-
лары.
Соңғы  тұрғыда  норма  проблемасы  қазақ  тіл  білімінде  әлі 
мүлде сөз болмай келеді. Сондықтан, ең алдымен, «қазақтың 
ұлттық  көркем  сөз  нормалары  қандай?»  деген  мәселелерді 
анықтап алу керек.
Қай  халықтың  болмасын,  сөз  өнері  ұлттық  көркем  тіл 
нормасының ең басты көрсеткіші болып танылады, ал сөз өнері 
көркем  әдебиетте,  оның  поэзия,  проза,  драматургия,  көркем 
публицистика жанрларында көрінеді
59
.
Көркем  әдебиет,  оның  ішінде  проза  үлгілері  қазақ  жаз-
ба  әдебиеті  тілінің  әрі  қарай  дамуында  басты  орын  алды. 
Халықтың ұлт болып қалыптасу дәуірінде көркем әдебиет қоғам 
өмірін  мейлінше  кең  қамтиды,  сондықтан  жалпыхалықтық 
тілдің  бар  байлығын  молынан  пайдаланады.  Көркем  әдебиет 
бұл  кезеңде  ұлттық  тілдің  қалыптасып,  ілгерілеу  процесінде 
зор  ұйымдастырушы  фактор  болып  шығады.  Бұл  құбылыс 
қазақтың ұлттық әдеби тілінің даму барысына да тән.
Көркем әдебиет тілінің негізі – жалпыхалықтық әдеби тіл. 
Бірақ  бұл  негізді  сыртқы  белгілерден  іздемей,  яғни  пәлен 
проценті  –  қазақ  сөздері,  морфологиялық  түген  тұлға-тәсіл- 
59
  Виноградов  В.  В.  Образование  русокого  национального  литератур ного  языка  // 
Вопросы языкознания. - 1956. - №1. - С. 4.

257
дері  –  қыпшақ  тобынікі  деген  сияқты  санаққа  жүгінбей,  сол  
көркем  әдебиет  үлгілерінің  (дәлірек  айтсақ,  олардың  иелері 
– жазушылардың) ұлттық тіл элементтеріне қалай қараға- 
нынан, қалай пайдаланғанынан іздеу керек болады. Көркем 
әдебиет,  әсіресе  поэзия,  бағалауыш  эпитеттерді  жаңадан 
ұсынуда  бұрынғы  жалпыхалықтық  тілдегі  модельдерді  пай-
даланады:  мысалы,  теңеулерді  өмір  шындығынан,  нақты  зат, 
құбылыстардан алады. Сөз-символдарды жасауда да қазақтың 
төл  элементтері  пайдаланылады.  Айталық,  дала  сөзі  –  қазақ 
поэзиясында,  тіпті  прозасында  да  бұрын  да,  қазір  де  туған 
жердің,  қасиетті  Отанының  символы,  ал  қыран  құс,  тарлан, 
тарпаң сөздері –еркіндіктің, бозінген – мейірімнің, жезкиік – 
сұлулықты аңсаудың, арманның символдары.
Көркем  әдебиет  –  ұлттық  қазына,  өйткені  мұнда  ұлттық 
тілдің  сөз  байлығы  мейлінше  мол  жұмсалады  (қамтылады); 
синонимдер  қорына  көркем  әдебиет  жиі  жүгінеді;  көркем 
шығармада бір ұғымды бірнеше қырынан білдіру әрекеті ба-
сым; әр алуан ой мен сезімді білдіретін тілдік мүмкіндіктерді 
кеңінен пайдалану орын алуда. Осылардың баршасы дәстүрді 
қажет етеді, яғни әдеби тіл қазынасында мол әрі икемді фра-
зеология  қоры  мен  әртүрлі  тіркес  түрлері  (комбинациялары), 
нақыл  сөздер,  мақал-мәтелдер  жинақталады.  Жазушы  осы 
қазынаны  пайдаланады,  сол  қазынаның  үлгісінде  жаңаларын 
жасайды,  осы  арқылы  әдеби  тілді  толықтырады,  оның  сөз 
мәдениетін жетілдіре түседі. Ал бұл құбылыс жазушының тіл 
жасампаздығында  дәстүрлі  нормаға  қайшы  келмеуін,  тілдің 
жалпы және стильдік зандылықтарымен үйлесім тауып отыру-
ын талап етеді.
Сөйтіп,  «қазақ  тілінің  ұлттық  көркем  стилінің  белгілері, 
яғни  ұлттық  көркем  нормалары  қандай?»  дегенді  анықтасақ, 
мыналарды айту керек болады. Орыс тіл білімінде, жоғарыда 
айтылғандай,  көркем  тілдің  ұлттық  ерекше  белгілері  жал- 
пыұлттық  (жалпыхалықтық)  тілдің  нормаларымен  тығыз 
байланысты  екендігі  айтыла  келіп,  ол  белгілер  мыналар  деп 
көрсетіледі:  орыс  тілінің  ұлылығы,  яғни  бұл  тілде  үлкен 
әдебиет жасалғандығы, қуаттылығы, яғни адам ойын жеткізуге 
қажет мүмкіндіктерінің бай екендігі, шыншылдығы, яғни тап-

258
таурын  үлгілерінің  жоқтығы,  еркіндігі,  яғни  синонимдердің 
молдығы,  семантикалық  құрылымының  сыйымдылығы,  сөз 
жасау  тәсілдерінің  икемділігі,  сөйлемдегі  сөздердің  орын 
тәртібіндегі біршама еркінділік.
Міне, орыс тіліне тән ұлттық белгілер осылар деп атай келіп, 
бұларды ұлттық әдеби норманың да негіздері ретінде таниды
60
.
Ұлттық  көркем  тіл  стилі,  оның  нормалары  жазушы  мен 
оқырманның талғамынан туады. Көркем стильдік нормалардың 
қалыптасып,  орнығуында  жазушылардың  рөлі  зор  екендігі 
белгілі. Шын мәнінде, көркем әдебиет тілі жалпы әдеби тілмен 
тығыз  байланысты  бола  отырып,  онымен  тарихи  контексте 
дами келіп, сол тілдің шоғырланған көрінісін береді.
Қазақ  көркем  сөзінің  ұлттық  белгілерін  анықтауда  біз  де  
осы  танымды  ұстанамыз,  яғни  көркем  әдебиет  стилінің  нор-
малары,  бір  жағынан,  жалпы  әдеби  тіліміздің  ұлттық  ерек- 
шеліктерімен  ұштасып  жатса,  екінші  жағынан,  ол  нормалар 
көркем әдебиет тілінің ұлттық белгілерін ұсынатын қуатты көз 
болып танылады.
Қазақ әдеби тілінің ұлттық белгілері, біздіңше, мыналар:
1.  басын  аса  бай  ауыз  әдебиеті  тілі  мен  ауызша  туып,  ау-
ызша тараған поэзия мен прозалық үлгілер тілінен алған ұзақ 
дәстүрлі (тарихы үлкен) тіл екендігі;
2.  аса  бейнелі  тіл  екендігі,  яғни  бейнелі  (образды)  фра- 
зеологизмдердің молдығы, теңеулердің активтігі т.б.
3. лексикасы бай тіл екендігі, яғни синонимдердің көптігі, 
халықтық  терминологияның,  жарыспалы  қатарлардың  мол- 
дығы;
4.  лексикалық,  грамматикалық  мүмкіндігі  күшті  тіл 
екендігі,  яғни  сөз  жасау  тәсілдерінің  икемділігі,  өзге  тілдер- 
ден  сөз  қабылдау  қабілетінің  күштілігі,  семантикалық  құбы- 
лымға бейімділігі;
5.  қазақ  халқы  мекендеген  барлық  аймаққа  ортақтық  қа- 
сиетінің  күштілігі,  яғни  диалектілік  ерекшеліктердің  аз  кө- 
рінуі.
Қазақ  көркем  сөзінің  ұлттық  сипаты  негізінен  осы  көр- 
сетілген белгілерден шығады, оның нормалары осындай ұлт- 
тық сипатына орайласа, үндесе қалыптасқан.
60
 Скворцов Л.И. Теоретические основы культуры речи. - М., 1980.

259
Көркем  әдебиеттің  тілдік  нормалары,  жоғарыда  айтылды, 
көркем  шығарманың  құрылымдық  типіне  қарай  ажыратыла-
ды,  яғни  поэзия  мен  проза  жанрларының  немесе  прозаның 
(сондай-ақ поэзияның) өз ішінен бөлінетін роман, әңгіме, дра-
ма, көркем очерк т.б. сияқты түрлерінің өзіне тән тіл жұмсау 
ерекшеліктері болады. Оның  үстіне көркем әдеби норманың, 
бір жағынан, дәстүрлі-кітаби (жазба
61
) тілмен, екінші жағынан, 
ауызекі  сөйлеу  тілімен  іліктестігін,  солармен  өзара  күрделі 
қарым-қатынаста болып отыратындығын ескеру керек. Қазақ- 
тың көркем прозасының ұлттық нормаларын, олардың қалып- 
тасу,  орнығу  жайттарын  сөз  етсек,  мына  мәселелерге  көңіл 
аударуға болады.
Қазақтың  жазба  көркем  прозасы  әдебиет  жанры  үлгілері 
ретінде, яғни әңгіме, повесть, роман түрінде үстіміздегі ғасыр- 
дың алғашқы онжылдықтарынан бастап дүниеге келді. Қазақ 
топырағында  бұл  жанрдың  бір  ерекшелігі  –  тілдік-көркемдік 
жағынан өзінің даму барысында ондаған, жүздеген жыл сал-
май, бірден дерлік белгілі дәрежедегі жазба көркем прозаның 
сипатын ала бастағандығы. Мұның себебін, біздіңше, мынадай 
факторлардан  іздеуге  болатын  тәрізді.  Біріншіден,  қазақтың 
көркем прозасы тілінің алдында сан ғасырлар бойы дамыған 
әдеби  тілдің,  яғни  қазақ  поэзиясы  мен  қысқа  аңыз-әңгіме, 
шешендік сөздер, шежірелер тілінің қалыптасқан нормалары, 
тілдік  көркемдік  бай  арсеналы  тұрды.  XIX  ғасырдың  II  жар-
тысынан  бермен  қарай  қалыптасып,  Ыбырай,  Абай  сияқты 
қалам  иелерінің  қызметімен  дамыған,  едәуір  қалыпты  сипат 
алған қазақтың ұлттық жазба әдеби тілі тұрды. Бұл екі арнаның 
екеуінің де нормалары қазақ прозасының қалыптасуына тікелей 
қатысты.
Қазақтың  жалпы  ұлттық  әдеби  тілінің  басты  сипатының 
бірі  –  Қазақстанның  кең  даласының  барлық  түкпіріне  бір- 
дейлігі,  яғни  диалектіге  бөлінуден  жоғары  тұрған  (орыс-
ша айтқанда, наддиалектный характер) ортақтығы болса, бұл 
сипатқа  көркем  проза  бірден  ие  болды.  XX  ғ.  10-жылдарын-
61
 Бұл жердегі «кітаби» деп отырғанымыз – өткен ғасырдың II жартысы мен XX 
ғасырдың  бас  кезіндегі  кейбір  қазақ  жазба  дүниелерінің  шағатай  тілі  элементтерін 
мол қамтыған үлгілеріне теліп жүрген термин мағынасында емес, «кітаби тіл» деген 
терминнің қазіргі өз мағынасында.

260
да  жазылған  көркем  проза  үлгілері  Т.Жомартбаевтың  «Қыз 
көрелік», С.Көбеевтің «Қалың мал», Б.Майлиннің «Шұғаның 
белгісі» атты әңгімелерінің тілін алсақ, бұларда қазақ жерінің 
қай өлкесіне болса да, бейтаныс элементтер жоққа тән, қазақ 
өлкесінің барлық жеріндегі оқырмандарға мейлінше түсінікті 
деуге болады.
Қазақтың  дәстүрлі  поэзиясы  мен  жазба  әдеби  тіліне  тән 
екінші бір сипат – бейнелілік (образдылық) болса, жас қазақ 
прозасы әуелден-ақ сөз мағынасын ауыстырып қолдану – ме-
тафоралауды  кең  пайдаланған.  Метафоралау  –  образ  жасай-
тын  құралдардың  қайнар  көзі.  Метафора  затты  (құбылысты, 
іс-әрекетті) атамайды, сипаттайды. Метафоралаудың (метафо-
ризация) негізінде салыстыру мен теңеулер жатады. Бұлардың 
алғашқы әңгіме, повестерде бірден орын алғаны көзге түседі. 
Аллегория  (астарлап  атау),  перифраза  (затты,  құбылысты, 
іс-әрекетті  суреттеп  атау)  сияқты  сөздің  образды-сипаттама 
мүмкіншіліктерін,  яғни  сөздің  ауыспалы-бейнелеуіш  мағы- 
насын кең және еркін пайдалану – қазақ көркем сөзінің ұлттық 
басты  белгілерінің  бірі.  Сірә,  мұны  «шығыстық  мәнерлілік» 
(шығыс  халықтары  әдебиетіне  тән  мәнерлеп  сөйлеу,  орысша 
айтқанда,  «восточная  витиеватость»)  деп  тануға,  яғни  оны, 
айталық, араб, парсы, шағатай әдебиеттері дәстүрінен ауысқан 
деуге болмайды. Бұл – ең алдымен, поэзия тіліне етене тәсіл. 
Поэзия – образдардың көрінісі. Ал қазақ әдеби тілінің ұлттық 
белгілерінің  қалыптасуында  жалпы  поэзияның,  оның  ішінде 
өте  ертеден  келе  жатқан,  ауызша  тараған  ақын-жыраулар 
поэзиясының, бай ауыз әдебиетінің орны ерекше. 
Образдылық  –  тек  көркем  әдебиет  емес,  қазақтың  жалпы 
сөйлеу тілінде де тән белгі. Бұл табиғат құбылыстарын, әсіресе 
өзін қоршаған ортаны атауға, тіпті балаға ат қоюға келгенде, 
жақсы  көрінеді.  Мысалы,  өсімдіктердің  кәріқыз,  шықетер, 
қазтабан, құтқонбас, қозықұлақ, итмұрын, құртқашаш деген 
атауларының  негізінде  ұқсату,  салыстыру,  бейнелеу,  суреттеу 
тәсілдері жатқанын байқау қиын емес. Қазақ әсіресе балаға ат 
қоюға  келгенде,  аллегорияны  (астарлап  атауды)  күні  бүгінге 
дейін  еркін  әрі  актив  қолданып  келе  жатқаны  мәлім.  Демек, 
сөздің  астарлы,  суреттеме  мағынасын  қолдану  –  өзге  тілдер 

261
сияқты, қазақ тіліне тән ұлттық белгісінің бірі. Мұндай белгі 
бір  тілдерде  күшті,  екіншілерінде  солғындау  болуы  мүмкін. 
Ал қазақ тілінде, әсіресе оның поэзиясында, одан барып проза 
тілінде көркемдеудің бұл тәсілі өте күшті амал екендігін айту 
керек.
Сөзді  астарлап,  бейнелеп  қолдануды  қазақ  әдеби  тілінің 
ұлттық белгісінің бірі дегенде, әңгіме тек бұрыннан қолданылып 
келе  жатқан  дайын  образдарды  –  дайын  штамптарды,  яғни 
кәнігі  фразеологизмдерді,  теңеулерді,  эпитеттерді,  перифраз-
дарды  орнымен  жұмсай  білу  жайында  ғана  емес,  солардың 
қалыбын (моделін) пайдалана білуде де болу керек.
Көркем текстегі метафоралар мен метонимиялар дегеніміз 
–  семантикалық  неологизмдер  немесе  семантикалық  инва- 
рианттардың  дені  болғандықтан,  біздіңше,  оларды  жалпы- 
халықтық  тілдің  «мүлкі»  деп  танудан  гөрі,  жеке  жазушының 
«мүлкі» (қолтаңбасы) деп білу дәлірек. Мысалы, Абайдың өз 
ортасын соқтықпалы соқпақсыз жер деп перифраздап (мета-
форалап)  атауы  –  барлық  ситуацияда,  яғни  жалпыхалықтық 
қолданыста  болатын  образ  емес,  қалам  иесінің  өз  меншігіне 
жататын  семантикалық  неологизм.  Сірә,  тілдік  метафора 
(мысалы,  «бір  нәрсенің  бастауы,  негізі»  мағынасындағы  көз 
сөзі немесе «сын» мағынасындағы талқы сөздері сияқты) мен 
стильдік метафора (мысалы «өмірдің өтуі» дегенді Абайдың 
күнді айдау деп беруі тәрізді) деп бөлушілік дұрыс болар.
Қазақ көркем әдебиет стилінің табысы да, кемістігі де мета-
форалауда, дәлірек айтсақ, сөздің тұспалды, суреттеме мағы- 
насын  қолдануда  анығырақ  байқалады.  Табысы  көркем  тіл 
нормасына  сай  түсіп  дағдыға  айналып  жатса,  кемістіктері 
шеберлік  жағынан  нормадан  ауытқушылыққа  соқтырады. 
Әрине, алдыңғы құбылыс басым. Ал соңғы құбылыс «уәжді, 
уәжсіз ауытқулар» деген тақырыпта арнайы сөз болады.
Қазақ  тілінің  ұлттық  көркем  әдеби  нормаларының  келесі 
сипаты – лексикалық мүмкіндіктердің молдығы. Ең алдымен, 
қазақ  лексикасының  тарихи  бейтарап  (нейтрал)  қабатының  
өзі информацияның (ақпараттың) қай түрін беруде де мұқтаж- 
дықты өтей алатын дәрежеде екенін көрсету керек.
Бұл  бейтарап  қабат  –  көркем  шығарма  тілінің  де  негізі, 
өйткені  көркем  проза  өмір  айнасы  болғандықтан,  күнделікті 

262
өмірдің кәнігі, қалыптағы суреті де беріледі, ол үшін алдымен 
ешбір  стильдік  бояусыз  бейтарап  сөздер  қолданылады.  Со-
нымен  қатар  бейтарап  емес,  стильдік  ассоциациямен  келетін 
лексикалық  топтардың:  поэтизмдердің,  қарапайым  сөйлеу 
тілі элементтерінің, тосын сөздер мен көнерген сөздердің т.т. 
көркем тексте еркін қолданылуы қазақ прозасы тіліне тән бо-
лып  келеді.  Мысалы,  М.Әуезов:  Бұрын  Ырғызбай  ішін  кер-
неп  жүретін  қаукөрік  сөздер,  ұркөппе  желіктер  де  саябыр 
(М.Әуезов.  Шығ.,  1-том,  349-бет)  деген  сөйлемде  жалған 
өсек деген бейтарап сөздің орнына қаукөрік сөзін, көпшілікті 
еліктірген деудің орнына ұр-көппе сөзін қолданғанда, олардың 
экспрессивтік  бояуын  пайдаланып,  стильдік  жүкпен  жұмсап 
тұр. Немесе: .. Жуандардың өздері... ұғыса алмай, енді бірінен-
бірі  қызғанысып,  қырбайласып  қалып  жүр  (сонда,  228-бет) 
дегенінде қызғанысып деген бейтарап мәнді сөздің эмоциялық 
әсерін қырбайласып деген сирек қолданылатын (мүмкін тіпті 
жазушының өз қаламынан туған) сөзді қатар келтіру арқылы 
күшейтіп  тұр.  Сондай-ақ:  Сен  тілмен  айтсаң,  мен  ділмен, 
жүрекпен айттым; Ағайынды көп жалындырып, жалп етек 
ететін  талай  істері  бар  (сонда)  деген  сияқты  микротек-
стерде де бөгде тілдік діл, образды тіркес жалп етек сөздері 
де – стильдік ассоциациямен келген элементтер. Мұндай мы-
салдарды қазақ прозасы тілінен, әсіресе ірі сөз шеберлерінің 
қолданысынан  көптеп  келтіруге  болады.  Көркемдеудің  бұл 
тәсілі – қазақ көркем әдеби тілі нормасының бірі.
Лексикалық  мүмкіндіктердің  молдығын  танытатын 
элементтердің бірі – поэтизмдер, яғни белгілі бір экспрессивтік-
эмоциялық  реңкі  бар,  кез  келген  ситуацияда  қолданыла 
бермейтін, көбінесе бейтарап параллелі көрініп тұратын сөздер. 
Мысалы, биік, сияқты, тәрізді, заман, жамандау деген сөздер 
–  бейтарап  мағыналы  элементтер,  ал  осылармен  мағыналас 
асқаралы,  заңғар,  сынды,  замана,  ғайбаттау  деген  сөздер 
белгілі бір стильдік бояумен (мақсатпен) қолданылатын, жай 
хабарлау үшін емес, суреттеу үшін жұмсалатын элементтер.
Лексикалық  байлықты  пайдалануда  көркем  тіл  норма-
сы  тұрғысынан  келгенде,  оның  қалың  көпшілікке  түсінік- 
тілігі,  ортақтығы,  жалпылығы  сөз  болуға  тиіс.  Көркем 
шығарма  авторының  негізгі  мақсаты  да  –  айтпақ  идеясын, 

263
баяндамақ  оқиғасын  көпке  түсінікті  және  әсерлі  түрде  жет- 
кізу екендігі аян. Ал түсініктілік (бұл жерде әңгіме жеке сөз- 
дердің  мағыналарының  түсініктілігі  және  ол  сөздерді  орын-
ды қолданудан туған ойдың – сөйлемдердің, контекстің түсі- 
ніктілігі  жайында)  сөздердің  жалпыға  ортақтығын,  жалпы 
тілдік  нормаға  айналған,  оның  ішінде  көркем  әдеби  тіл  нор-
масы  үдесінен  шығатын  сөздер  болуын  талап  етеді.  Әрине, 
жалпыға бірдей түсініктілік дегенді тым жабайы түрде ұғынуға 
болмайды, яғни көркем текст үлкенді-кішілі баршаға түсінікті 
белгілі бір сөздерден ғана тұрсын деген ұғым тумасқа керек.
Лексикалық түсініктілік дегеніміз ортақтық пен дәстүрлікті 
талап  етсе,  ол  белгілер  әдеби  нормаға  саяды.  Демек,  көркем 
әдебиеттегі  лексикалық  норма  қалың  оқырман  қауымға 
түсініксіз  болатын  сөздерді  себепсіз  (стильдік  уәжсіз)  қолда- 
нудан сақтандырады.
Түсініксіз болатын сөздер – белгілі бір аймақта ғана жұм- 
салатын жергілікті сөздер, олардың ішінде диалектизмдер мен 
жергілікті  кәсіби  сөздер,  көне  немесе  сирек  қолданылатын 
сөздер  және  жазушының  өзі  ұсынған  жаңа  қолданыстар.  Де-
мек,  лексикалық  норма  проблемасының  бір  ұшы  –  көркем 
шығарма тілінде диалектизмдердің көрінісіне барып тіреледі.
Жазушы әдетте айтпақ ойын оқырманға әсерлі, дәл жеткізу 
үшін әр алуан стильдік құралдарды іздейді. Мұндайда эмоция- 
лық әсері үлкен, экспрессиялық бояуы қалың сөздерді таңдай- 
ды. Халықтың сөйлеу тіліндегі кейбір сөздердің, оның ішінде 
диалектизмдердің осындай қасиеті күшті болады. Сондықтан 
автор  кейіпкерлерінің  тілінде  де,  өз  тілінде  де  (баяндауында 
да)  мұндай  сөздерді  әдейі  қолданады.  Бірақ  осы  қолданыста 
бір жөн (мотив) болу керек және стильдік жүк арқалаған бей-
таныс сөздің өзін «таныстырып» жұмсау, яғни түсінікті болуын 
көздеу  мақсаты  қалып  қалмауға  тиіс.  Жоғарыда  Д.Досжанов 
сияқты  аса  танымал,  талантты  жазушының  көркем  туынды- 
лары  тілінде  көпшілікке  жат  жергілікті  сөздер  көбірек  қол- 
данылады  деген  сындар  соңғы  онжылдықтар  ішінде  жиірек 
естіліп  жүр.  Бұл  сындарда  Қазақстанның  барлық  түкпірінің 
тұрғындарына түгел таныс емес сөздердің ешбір стильдік жүк 
арқаламай, шамадан тыс молынан қолданылатындығы айтыл-
ды.

264
Диалектизмдерді  көбірек  қолдану  өзге  жазушыларды  да, 
әсіресе соңғы ширек ғасыр ішінде жарық көрген үлкенді-кішілі 
проза  үлгілерінде  орын  алады.  Мысалы,  Б.Алдамжаровтың 
«Қара  нөсер»  атты  шағын  шығармасында  («Жазушы»  баспа-
сы,  1981)  кейіпкерлер  тілінде  де,  автордың  өз  баяндауында 
да ояғын (ол жағын), анаяқ (ана жақ), іжқайда (еш қайда), ақ 
кеуілділік  (ақ  көңілділік),  еге  (ие),  ауыш  (ауыс),  бәте  (бата), 
кәйтсін (қайтсын), дайра (дария), ыңғи (ылғи), сояқ (сол жақ), 
құдағай (құдағи), отқан (отырған), аял (әйел), жүрәт (жұра- 
ғат),  ешек  (есек),  пәт  (бет),  бір  буат  қағаз  (бір  бума  қағаз), 
бүймәлім (беймәлім), жаңғыз (жалғыз), тиыш (тыныш), лай- 
қат (лайық), сүгірет (сурет), ірә (тіпті), енапат (ағыл-тегіл), 
баратса  (бара  жатса),  кәдірлі  (қадірлі),  бір  күншідей  (бір 
күнгідей)  сияқты  ондаған  сөз  стильдік  мақсатта  да  (мүмкін, 
айталық,  кейбір  кейіпкерлер  тіліндегісі),  ешбір  зәруліксіз  де 
молынан қолданылған.
Мұндайда  екі  нәрсені  іздеуге  тура  келеді:  бірі  –  қалың 
көпшілікке  бейтаныс  сөздерді  шамадан  тыс  әрі  түсіндірмей 
қолданып,  көркем  шығарманың  басты  шарты  –  жалпыға 
ортақтықтан ауытқу, екіншісі – шығарма тілін диалектілендіру 
екендігі  айтылады.  Әрине,  жоғарыда  келтірілген  мысалдар 
бірінші жағдайды танытады, мұнда диалектизмдерді жазушы 
белгілі  бір  стильдік  мақсатпен  әдейі  қолданған  деуден  гөрі, 
жауапсыздық көрсеткен, нәтижесінде көркем сөз нормасынан 
ауытқыған деп тануға тура келеді.
Сөз  жоқ,  қазақ  көркем  прозасы  тілінде  диалектизмдерге 
стильдік статус беріп, оны орнымен жұмсау тәсілі бар. Бірақ 
ол  бірден  бой  көрсетпеген  деуге  болады.  10-20-жылдардағы 
қазақ  прозасы  тілінде  жергілікті  элементтер  өте  сирек 
кездеседі,  барларының  өзі  стильдік  мақсатпен  қолданылған. 
Диалектизмдерді көркем проза тілінде алғаш рет әдейі жұмсаған 
–  Мұхтар  Әуезов.  Ол  1934  жылы  жазылған  «Білекке  білек» 
атты повесінде белгілі бір өлке тұрғындарының, атап айтқанда, 
Қазақстанның  оңтүстік  өлкесін  мекендеген  қазақтардың 
ауызекі  сөйлеу  ерекшелігін  көрсету  үшін  жергілікті  сөздерді 
қолданған.  Повесть  кейіпкері  Мақпалдың  бөрте  лаққа:  «Сен 
тағын,  тағын  бастадың  ба? Қанша  үрмет  қысам  да,  бомай-

265
ақ  қойдың  ғой,  жүдә»,  –  деп  еркелете  сөйлеген  сөзінен  ба-
сталады.  Автор  бірден  оқырманын:  «Бұл  әңгіменің  ішінде 
Оңтүстік  Қазақстанның  басқа  қазақ  тілінен  гөрі  басқашарақ 
тіл  ерекшеліктері  әдейі  қолданылған»,  –  деп  өзі  ескертеді. 
Біздің  байқағанымыз  бойынша,  мұнда  М.Әуезов  жиырмаға 
жуық жергілікті сөз мен тұлға келтірген. Олар: тағын (тағы), 
шыли (ылғи және мүлдем), қараң қағыр (қараң қалғыр), наяты 
(жазықсыз, бейкүнә), қаяққа (қай жаққа), тәйтік бомай (бол-
май), жиішкертем (жіңішкертем), жаңалық әм айтайын (және 
бір жаңалық айтайын), әгі (әлгі), табылат қой (табылады ғой), 
алаң  әм  бома  (тіпті  алаң  болма),  кәйт  дейсің  (қайт  дейсің), 
кәйтесің  (қайтесің),  олай  демегін  (олай  деме),  басы  боса 
(басы  болса),  айтқанын  қығанынан  (айтқанын  қылғаннан), 
әтейі (әдейі), битіп қап (бүйтіп), пәдері нәлет (атаңа нәлет). 
Бұлардың  ішінде  битіп,  шыли,  табылат,  кемпешке  сияқты 
ауызекі  сөйлеу  тілінің  (сірә,  барлық  өлкеге  тән)  элементтері 
де  бар.  Жазушы,  біріншіден,  қазақ  жерінің  оңтүстігіне  тән 
жергілікті  ерекшеліктерді  дұрыс  аңғарып,  дәл  тапқан  және 
оларды  тек  қана  кейіпкерлер  аузына  салып,  белгілі  стильдік 
мақсатпен жұмсаған.
Сөз  мағынасын,  тегін,  бояуын  жақсы  білетін  ұлы  Мұхтар 
Әуезов  бұл  тәсілді  бірер  тұста  «Абай  жолы»  эпопеясын-
да  да  қолданғанын  ілгеріде  көрсеттік.  1947  жылы  жазылған 
«Асыл нәсілдер» атты әңгімесінде және қолданған. Мұнда да 
кейіпкерлердің бірқатары «өз жерінше» сөйлейді:
... Қанипа Әсия сырын естігенде, жылап жіберіп, жеңгесін 
құшақтай алған.
– Айтпағын, тегі-тегі, – деп жеңгесінің қасынан бір тұрып 
кетіп еді, 
Әсия қайта ұмтылып кеп, жұбату айтты:
Кәйтесің,  қайғырғанда  қаяққа  барасың...  Жекең  мен  апа-
ма өзім айтайын, жасың тый, тегі! – деген (М.Әуезов. Шығ., 
2-том, 1967). 
Бұл шығармадағы Қанипа, Әсиялардың сөздерінде қалғын, 
ұстағын, кеткін сияқты бұйрық райдың жергілікті қолданысы, 
тегі, әкем тегі, жүдә сияқты қыстырма сөздер, босаң (болсаң), 
тіптен сияқты диалектілік тұлғалар бар.

266
Бұл көрініс – жергілікті ерекшеліктерді кейіпкерлердің сөз 
машығын  таныту  үшін  стильдік  мақсатта  қолданудың  үлгісі. 
Бұл үлгіні әрі қарай дамыту жоқ емес.
Сонымен қатар диалектизмдерді казақ көркем әдебиетінің 
сөздік  қазынасын  толықтыру  мақсатымен  әдеби  тіл  арсена-
лына енгізу әрекеті де байқалады. Сірә, Д.Досжанов, Т.Әлім- 
құлов  сияқты  жазушылардың  қалың  оқырманға  бейтаныс 
едәуір  сөздері  осы  себеппен  қолданылған  болар.  Деген-
мен  тілдің  лексикалық  байлығы  сөз  санының  молдығынан 
есептелмейтіндігін  айту  керек.  Тілдің  байлығы  ондағы 
сөздердің  икемділігінде,  семантикалық  реңктерінің  молды- 
ғында, экспрессивтік бояуларының түрлігінде т.т. көрінеді. Де-
мек, тіл қазынасына, оның лексикалық әр құрамына жаңадан 
енетін  элементтер  тек  қана  қажеттіктен  пайда  болулары  ке-
рек.  Сондықтан  егер  өзге  бір  стильдік  мақсат  көзделмесе, 
ақырамаш (ақырғы), есепдан кісі (есепқой), нәжүйе (жүйесіз), 
бөлтек-салтақ  (бөлек-салақ),  түрпет  (түр-әлпет),  үпірмелі-
шүпірмелі  (үбірлі-шүбірлі)  сияқты  тұлғалардың  көркем  тек-
сте  авторлық  баяндауда  жұмсалуы  (мысалы,  Т.Әлімқұловтың 
шығармаларында) – сөздікті байытып тұрған жоқ, керісінше, 
әдеби нормамен жарыспалылықты және қажетсіз дублеттерді 
жасап түр.
Әрине, халықтың ауызекі сөйлеу тілінен алып, қазақ әдеби 
тілі  лексикасын  толықтыратын,  оның  әр  алуан  қажеттіктерін 
өтеуге  жарайтын  диалектизмдер  мен  кәсіби  сөздердің  әлі  де 
бар  екені  даусыз.  Әсіресе  жергілікті  шаруашылық  түрлеріне 
қатысты  сөздерді  немесе  белгілі  бір  өлкенің  жер  бедеріне, 
табиғатына  қатысты  (өзге  өлкелерде  жоқ)  атаулар  болып 
келетін диалектизмдерді әдеби тілге енгізу – дұрыс та, қажет 
те  іс.  Бұған  оңтүстік  аймақтардан  егіншілікке,  бау-бақшаға 
қатысты  сөздердің,  теңізді-көлді  өңірлерден  балықшылыққа 
немесе теңіз-сулардың өз табиғатына (мысалы, толқыңдардың 
түрлеріне)  қатысты  сөздердің,  сондай-ақ  жазықтықта  өмір 
сүріп  келе  жатқан  қазақтар  тілінде  жоқ,  бірақ  таулы-тасты 
өлкелерде  бар,  сондағы  табиғат  құбылыстарын,  жер  бедерін 
атайтын  сөздердің  қазақ  лексикасының  әдеби  қорына  еніп 
отырғаны – дәлел. Осы мақсатты көздеуде баспасөз, радио, те-

267
ледидар тілдерімен катар, көркем әдебиет тілі де жақсы қызмет 
етіп  келеді.  Мысалы,  Қазақстанның  таулы-орманды  өлкесі  – 
Шығыс Қазақстан жерін суреттеген көркем прозада кездесетін 
дөңсең, құзар, тектұр, қолат, кейкең («асудың кейкеңі»), көшкі 
(«таудың көшкісі»), атқы («сай-саладан атқы жүріп») сияқты 
сөздер – қазақ даласына тегіс танымал, үйреншікті болмаса да, 
жалпыхалықтық тіл қорына ену мүмкіндіктері мол элементтер, 
өйткені табиғаттың бұл көріністерін атайтын өзге сөздер басқа 
өлкелерде жоқ немесе дәл осылардай ұтықты емес.
Сөздердің  семантикалық  реңктерін  таңдауда  диалектизм- 
дердің мәні зор. Әсіресе заттың сынын, іс-әрекеттің сипатын 
құбылтып атауда сол сынның (сын есім немесе үстеудің), сол 
қимылдың (етістіктің) бір ғана атауы аздық етеді. Сондықтан 
жазушы  не  суреттеме  (аналитикалық)  тәсілге  жүгінеді  неме-
се өзгеше бір атаулар: жеке, дербес сөздер іздейді. Ол сөздер 
диалектизмдердің  ішінен  көбірек  табылады.  Мысалы,  соңғы 
кездердегі  көркем  тілде  аңғару,  байқау,  сезу  деген  сөздердің 
қатарына бағамдау сөзі қосылып жүр. Мұның, сірә, алдыңғы 
үшеуінен  мағыналық  реңкі  сәл  өзгеше  сезілетін  болар: 
бағамдау сөзінде «көп жайды білгеннен кейін, ақылға салып, 
жан-жақты салмақтап аңғару, түйін түю» деген тәрізді реңк бар 
сияқты. Қайткенде де бұл етістікті осы күнде көптеген проза-
иктер (тіпті ақындар да) қолдана бастады. Ал диалектологтер 
бағамдау сөзін жергілікті тұлға деп санайды. Бұл күнде бірне- 
ше  авторда  кездесетін  кермалдасу  (ұрысу),  албаты  (бос-
бекерге), әманда (әрдайым), әредік (аңда-санда), дей тұрған- 
мен, дей тұрса да (дегенмен) сияқты тұлғалардың (егер олар 
даусыз  диалектизмдер  дейтін  болсақ)  қолданылуында  сөздік 
қазынасын толықтыру мүддесін көруге болады.
Әрине, қазақ көркем әдебиеті барлық кезде, барлық туын-
дыларында диалектизмдерді осылайша (мысалы, М.Әуезовше) 
стильдік  мақсатпен  немесе  лексикалық  қазынаны  толықтыру 
ниетімен ғана қолданып келді, қолданып отыр деуге болмай-
ды.  Әр  өлкеден  шыққан  жазушылардың  өз  аймағы,  өз  аулы 
үшін  дағдылы  сөздерді,  олардың  әдеби  эквиваленттері  бар 
екендігіне қарамастан, актив қолданған сәттерін тіл маманда-
ры да (С.Аманжолов, Ш. Сарыбаев т. б.), жазушылардың өздері 

268
де (М. Әлімбаев, Д.Досжанов т. б.), өзге жұртшылық өкілдері 
де  айтып  келеді.  Әрине,  бұл  сындардың  ішінде  көрсетілген 
фактілердің  бәрі  бірдей  диалектизм  еместері  де,  орынды 
қолданылғандары да бар. Сондықтан мақсат – көркем текстегі 
бейтаныс элементтің бәрін диалектизм деп тізіп алу емес.
Сірә,  қазақ  әдеби  тілінің  даму  барысында,  әсіресе  көркем 
әдебиетінің  сөз  қолданысында  диалектілер  тартысы  неме-
се  әдеби  тілде  жергілікті  элементтердің  қаптап  кету  қаупі 
өзге  түркі  тілдеріндегідей  айтарлықтай  орын  алған  емес. 
Сондықтан «қазақ тілі – монолит (біртұтас, біртекті) тіл, қазақ 
тілінің тірек диалектісі анық емес» деген сияқты таным (кон-
цепция)  ұсынылып  келді.  Соңғы  20-30  жыл  ішінде  көркем 
шығармаларда жергілікті сөздер мен көне, сирек элементтердің 
еркінірек, молдау көріне бастауы осы концепцияға қарсы кел-
гендей сезілгені аян.
Сөз  жоқ,  жалпы  көпшілікке  ортақ  емес,  қолданылу  аясы 
шектеулі сөздер мен тұлға-тәсілдерді ешбір себепсіз тоғытып 
жұмсау  принципінде  әдеби  нормаға,  оның  ішінде  ұлттық 
көркем  сөз  нормасына  қайшы  екендігі  даусыз,  бірақ  текстегі 
бейтаныс  элементтердің  қолданылу  себептерін,  уәжді-уәж- 
сіздігін,  қажеттілік  дәрежесін,  лексика  қазынасын  байыту 
мүмкіндігін т.т. жан-жақты түгел есепке алған күнде ғана «исі» 
диалектизмнен қашудың жөн еместігі және әңгіменің бір ұшы 
жазушы шеберлігіне (автор идеясына қызмет еттіре білу сипа-
тына) тікелей қатысты екендігі байқалады. Демек, бұл жерде 
норма  проблемасы  стилистика  мәселелерімен  ұштастырыла 
қаралуға тиіс.
Көркем әдебиет тілінде диалектизмдердің, кәсіби сөздердің 
немесе басқа да тосын қолданыстардың орын алуын сөз еткен-
де, оларды әрдайым нормадан ауытқу, тіл мәдениетін бұзу деп 
тануға болмайды. Бүгінгі қазақ көркем сөзінің тіл мәдениетін 
сақтау дегенде, біздіңше, ең алдымен сөзді дәл қолданбау, яғни 
сөзді  орнымен  дұрыс  жұмсай  алмау,  қажетсіз  кірме  сөздерді 
енгізу,  әдеби  норма  сыртында  тұрған  элементтерді  ешбір 
зәруліксіз текске енгізуді айту керек.
Сөйтіп,  ауызекі  сөйлеу  тілі  қазынасын  кеңінен  пайдалану 
–  көркем  әдебиеттің  өзге  стильдерде  жоқ  ерекшелігі.  Демек, 

269
сөйлеу  тіліне  тән  элементтер,  олардың  ішінде  диалектизм-
дер образ жасауға, ең негізгісі диалогтер құруға, сол арқылы 
шығармаға ұлттық, типтік сипат беруге қатысады. Бұл әрекет 
орыс  көркем  әдебиеті  тілінде  өткен  ғасырдың  30-40-жылда-
рында басталса, қазақ көркем сөзінде проза жанрында бірте-
бірте бой көрсетті деп түюге болады.
Лексикалық норманы сөз етуде көркем текстегі көне сөздер 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: