Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 26 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі

20
21
болғандығынан біраз хабар беретін тəрізді. Бір ғажабы бұл бағалар 
жазушының кезі жұмылғаннан кейін айтылса да, қазақтың «жоғалған 
пышақтың сабы алтын» дейтін нақылы да дəл осы орайға жүрмейді. 
Өйткені Мұхтар Əуезов – жазушы ретінде өзінің ұлылығын көзі 
тірісінде құлағымен естіп, мерзімді баспасөз беттерінен оқып өткен, 
үлесіне мұндай бақыт сирек тиетін, жалпы адамзат мəдениетіндегі 
үркердей шоқ жұлдыз дарындарының бірі.
«Дүниежүзі əдебиеттерінің кітапханасы» деп аталатын серияда 
таяуда ғана шығып біткен сонау көне гректер заманындағы Гомер-
ден бастап бүгінгі заманға дейінгі əлемдік əдебиет классиктерінің 
ең хрестоматиялық туындыларының екі жүз томдығынан қалың-
қалың екі томға Мұхтар Əуезовтің «Абай жолы» эпопеясы ие бо-
лып отырса, бұған қоса сол басылымдағы «Совет əңгімелерінің» екі 
кітабының біріне оның «Көксерегі», екіншісіне Ғабит Мүсіреповтің 
«Этнографиялық əңгімесі» еніп отырса, поэзияда бір топ дарынды 
ақындарымыздың жекелеген өлеңдері енгізілсе, Əуезов эпопеясы-
на СССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, жазушы Əбдіжəміл 
Нұрпейісов көлемді де ойлы алғысөз жазса, сыңайы, тек осы 
фактілердің өзі де Ұлы Октябрьдің перзенті болып саналатын қазақ-
совет əдебиеті үшін аз олжа болмаса керек. Мұндағы айтпағымыз – 
шүкірлік еткен оқырманға қазақ əдебиетінің мақтаныш тұтар олжасы 
аз емес. Бірақ сол мақтанышта, тағы да Ғабеңнің сөзімен айтқанда, 
«бетке тұтсақ, – беделі, арқа тұтсақ – панасы» мол М. Əуезовтің 
орны ерекше. Əрине, көркем əдебиет ток күшінің өлшемі – ампер, 
кернеудің өлшемі – вольт дейтіндей физика, математика сияқты 
дəлдік (точная) ғылым емес, сондықтан да оның өлшем бірлігін айы-
ру, үзілді-кесілді кесіп-пішіп айту қиын. Солай болғанмен жоғарғы 
айтылмыш пікірлерге қарағанда, ұлттық əдебиетіміздің жеткен 
деңгейі М. Əуезов жəне сол қатарлы аға буын өкілдерінің творчес-
твосымен өлшенері, кем қойғанда, əзірге өлшеніп келе жатқандығы 
даусыз. Дəл осы алуандас пікірді қазіргі прозамызға, оның ішінде 
роман жанрына байланысты өзінің соңғы бір мақаласында Ғабит 
Мүсірепов айтқан еді. Творчестволық мəнері ешкімге де ұқсамайтын, 
ешкімді қайталамайтын дара суреткер, талғампаз сөз зергері Ғабең 
мұндай шындықты айтқаннан биіктей түспесе кеміген жоқ, кішірей-
ген жоқ.
Тегінде, ұлылықтың, данышпандықтың өзі де сұлулық сияқты 
қай жерде туарын таңдамайтын да, талғамайтын да ғажайып 
құбылыс болса керек. Ол қай халықтан да, қандай халықтан да, 
аз ұлттан да, көп ұлттан да шығады. Қазір Лениндік жəне Мем-
лекеттік сыйлықтардың лауреаты, оқырман қауымның ең сүйікті 
жазушыларының бірі Шыңғыс Айтматов бір кезде орыс əдебиетінің 
дамуына Пушкин қандай ықпал еткен болса, бүкіл Орта Азия, совет-
тік шығыс халықтары əдебиеті мен мəдениетінің дамуына Əуезов 
дəл сондай əсер етті дегенде осындай жайларды ескерген болу керек. 
М. Əуезовтің көптеген шығармаларын орыс тіліне аударған Алексей 
Пантиелев: «Ол советтік шығыстың туысқан əдебиеттерінің барлау-
шысы һəм жол ашушысы жəне де осы бір талантқа толы өлкенің 
Садриддин Айниден кейінгі үлкен беделі болды. Əуезов Алатаудан 
Кавказға дейінгі көптеген жазушыға аға-жолдас, шынайы дос һəм 
ақсақал еді, оны мұғалім деп атаулары тек сыпайыгершіліктен ғана 
емес-тін», – деп жазады. Бұдан əрі ол Мехти Гусейк, Айбек, Бер-
ді Кербабаев, Сəмед Вургун, Мырза Ибрагимов т. б. көптеген сөз 
шеберлері Əуезовпен достығын мақтаныш тұтатындығын, өйткені 
ол достық жемісті творчестволық достық болғандығын айта келіп, 
«Əуезов бес түркі тілінде еркін сөйлеп, кітаптарды сол тілдің өзінде 
оқитын, ал оның «Əр жылдар ойлары» атты кітабы – бұл шын мəнінде 
бес тіл əдебиеттері жайында жəне олардың Пушкин мен Горькийдің 
ұлы əдебиетімен арғы-бергі байланысы жайында пікірлердің нағыз 
қоймасы», – екендігін атап көрсетті.
Республикамыздың астанасы Алматыда жазушыны мəңгі есте 
қалдыру үшін арнайы ашылған əдеби-мемориалдық музей – осын-
дай қымбат та асыл мұраның айнасы, жазушыға жасалған ең үлкен 
ескерткіш есеп-ті. Шындығында да музейдің ашылуы – республика 
астанасының қоғамдық жəне мəдени өмірінде тарихи маңызы бар 
оқиға. Мұндағының бəрі де сүйікті жазушының жарқын бейнесін 
еске түсіріп, көз алдыңа елестетеді. Музей жазушының көп қырлы 
мол еңбегімен жан-жақты таныстырып қана қоймай, сонымен бір-
ге жалпы қазақ əдебиетінің тууы, қалыптасуы жайында тұтастай 
түсінік береді, бүгінгі əдебиетіміздің толысып жетілуіне септігін 
тигізген өткендегі прогресшіл дəстүрлерін əңгімелейді. Музей 
экспозицияларының орналасу тəртібінен интернационализм рухы 
айқын аңғарылады, мұнда қазақ-совет əдебиеті, оның аса көрнекті 
өкілі М. Əуезов творчествосы жеке дара суреттелмей, көп ұлтты со-
вет əдебиетінің аясында, туысқан халықтар əдебиетінің ансамблінде 
берілген. Залдардың бірінен қуатты қалам қайраткерін көрсеңіз, енді 
бірінде оның ғылыми-педагогикалық, қоғамдық қызметімен, тағы 
бірінде қазақтың театр, музыка, кино өнерінің өрлеуіне сіңірген 

22
23
баға жетпес үлесімен танысасыз. Əсіресе жазушының соңғы он жыл 
бойына отырып қалам тартқан мемориалдық жұмыс бөлмесінен 
алатын əсер ерекше. Мұндағы нəрселердің бəрі де жазушының көзі 
тірісіндегідей бəз-баяғы қалпында сақталған. Аяулы Мұхаң мих-
наты көп творчестволық жұмыс үстіндегі ауыр ойдан сергу үшін, 
айнала қаптап тұрған сөредегі көп кітаптың қоршауынан құтылу 
үшін, креслосын сəл ғана кейін ысырып, жұмыс столынан осы 
əлгінде ғана тұрып, бақ аралауға шығып кеткен тəрізденеді. Музей-
ді аралап көрушілердің көпшілігі ондағы арнаулы дəптерге: «Келесі 
жолыққанша хош болыңыз, Мұхтар аға!» – деп жазуы да дəл осын-
дай əсер мен сезімнен туса керек.
Музей 1963 жылы 28 ноябрьде ашылған болатын. Осы уақыттың 
ішінде оған сан мыңдаған адам келіп, жазушының əдебиетіміз бен 
мəдениетімізге, ғылымға сіңірген сан салалы еңбегімен танысты. 
Музейді күн сайын аралап көріп жүрген жұрттың ішінде байтақ 
Отанымыздың түкпір-түкпірінен келген студент жастарды, мек-
теп оқушыларын, əр алуан мəдениет қайраткерлерін, колхоз-совхоз 
еңбеккерлері мен жұмысшыларды т. б. əр тарап қауымды көресіз. 
Тіпті шетелдік қонақтар мен туристік топтарды да жиі ұшыратасыз. 
Осы уақыттың ішінде музейде Колумбиядан, Моңғолиядан, Герман 
Демократиялық Республикасынан, Ганадан, Югославиядан, Швеция-
дан, Индиядан, Алжирден т. б. көптеген елдерден шетелдік қонақтар 
болып кетті. Келушілердің бəрі де М. О. Əуезов еңбегіне деген риза 
көңілдерінен шыққан жүрек сөздерін жазып, арнаулы кітапта қол 
таңбаларын қалдырды. Бұл сияқты алғыс айтушылар аз емес. Əрине, 
ол алғыстар ең алдымен музей ашу жөнінде қаулы қабылдаған рес-
публика үкіметіне, туысқан Коммунистік партияға айтылған алғыс.
Музей – тек көрушілердің келіп кететін орны ғана емес, соны-
мен бірге жазушыдан қалған мол архив қазынасын, творчестволық, 
қоғамдық, ғылыми-педагогикалық көп қырлы еңбегін жан-жақты 
зерттеуге арналған ғылыми орталық. Бұл салада да істелген бір 
қыдыру жұмыстар бар, ал істелетін жұмыс тіпті көп. Қазір музейдің 
архивінде тəртіпке келтіріліп, жүйеге түсірілген ғана төрт жүзден 
астам папкасы сақтаулы. Музейдің ғылыми қызметкерлерінің 
күшімен жазушының алғашқы кездегі шығармаларының қайда, 
қашан басылғандықтары, псевдонимдері анықталып, олардың фото 
көшірмелері алынып, кейбіреулері микрофильмге түсірілді. Мұның 
өзі əзірленіп, басылып жатқан көп томдық шығармалар жинағының 
алғашқы томдарының түсініктемелерін жазуға, жеке шығармалардың 
жариялану тарихынан мəліметтер беруге, шығарма текстіне 
кейінірек автор енгізген түзетулер мен өзгерістерді анықтауға, жал-
пы жазушы шығармаларының қалыпқа түскен түбірлі, түбегейлі 
(канондық) текстің мəтінін жасауға көп жəрдемін тигізеді. Жоспар-
ланып отырған жиырма томдық шығармалар жинағына жазушының 
жұртқа мəлім, белгілі шығармаларымен қоса, бірқатар ғылыми, пуб-
лицистикалық еңбектері, кезінде күнделікті баспасөз бетінде ғана 
жарияланған көптеген очерктері, бұрын жарық көрмей, жазушының 
қолжазба қорында жатқан бірлі-жарым шығармалары да енгізіл-
ді. Музей ашылғаннан бері «М. О. Əуезов творчествосы бойынша 
библиографиялық көрсеткіш» жəне «М. О. Əуезовтің қолжазба 
мұрасы» (жазушы архивінің ғылыми сипаттамасы), орыс, қазақ тіл-
дерінде жазушы жайында естелік кітаптары жарыққа шықты.
Республика астанасында ашылып, жұмыс істеп келе жатқан бұл 
музей, сөз жоқ, марқайған ұлттық мəдениетіміздің айқын бір мыса-
лы.
Мұхтар Əуезов есімі – неғұрлым уақыт озған сайын халқына 
қадір-құрметі арта, тұлғалана түспек даңқты да сүйікті есімдердің 
бірі. Шындығында да бүгін Əуезов шығармаларын, Абай туралы төрт 
томдық эпопеяны қайталап оқығанда автор мен Абай арасынан ру-
хани үлкен ұқсастық тапқандай боласың. «Абай» романына қатысты 
бір жиналыста сөйлеген сөзінде Ғабит Мүсірепов: «Романдағы жас 
Абайдың қоғамдық қоршауы, дарынды жастың ішкі сыр мінездері, 
ойтілегінің өсу беті, əр оқиғаны сезінуі мен бағалауы сол жастағы 
Мұхтардың өз өскен ортасы, өз мінезі, өз тілегімен сонша-ақ шеп-
тесіп, сонша-ақ іргелес жатқандай көрінеді. Екеуін айыратын нəрсе – 
мəн-мағнасы тұтас өзгерген дəуір, екі түрлі заман ғой деп ұғынамын. 
Бірақ мына романдағы Абай жасындағы жас Мұхтардың өзінің ой-
тілегінің, көзқарасының өсуін алсақ, сөз жоқ, осы романдағы сала-
лармен келеді ғой деймін» – деген еді. Көп оқушының көзінен қалыс 
қала беретін бұл шындықты шығарманы ойлана оқыған сөз зергері 
Ғабит Мүсірепов елден ертерек аңғарып айтқанға ұқсайды.
Советтік əдебиет сыны жазушының Абай туралы төрт томдық 
эпопеясын қазақ халқының өткен ғасырдың екінші жартысындағы 
қоғамдық өмірінің энциклопедиясы деп əділ бағалады. Бір халықтың 
өмірін түгел қамтып, белгілі бір тарихи кезеңді бар алып болмыс 
тұлғасымен жан-жақты суреттеу, сөз жоқ, құлашын кеңге сермейтін, 
зор тынысты ірі талант иесінің ғана қолынан келеді. Жазушының 
көп жылдық творчестволық еңбегінің заңды нəтижесінен туған 

24
25
бұл эпопея халқымыздың рухани игілігіне айналып, көп ұлтты со-
вет əдебиетінің бай қазынасын шалқыта түсті. Бұл эпопея жазушы 
есімін ғана айдай əлемге əйгілеп қойған жоқ, сонымен бірге қазақ 
халқының да даңқын шығарды, оның тарихи даму процесін, елдігі 
мен ерлігін əйгілейді. Эпопеяның дүниежүзілік əдебиет қазынасында 
алатын орны ерекше.
Біз бəріміз де бір ауыздан қол қойып, «Абай жолын» эпопея 
дейміз. Эпопея ұлттық-тарихи проблематика көтеруімен ерекше-
ленетін эпикалық шығарманың ең күрделі монументтік түрі екені 
мəлім. Алайда социалистік реализм əдебиетінде көркем шығарма 
эпопея деген атқа тек көтерген тақырыбы үшін, көлемі, кітаптың 
саны үшін немесе жанры үшін, тіпті жеке көркемдік шеберлігі үшін 
де ие болмайды, халық өмірін, ел өмірін барынша мол қамтығаны 
үшін, қоғамдық жəй-жағдаяттарды қарпудағы алымдылығы үшін, 
əлеуметтік тынысының тарылмас кеңдігі үшін, бас кейіпкерлердің 
характерлерінің қалыптасуын ұлттық-тарихи панорамада алып, жан-
жақты суреттегені үшін жəне осының бəрін, əрине, көркем бейнелеп, 
айқын да қанық бояумен безендіріп бедерлегені үшін ие болады. Бұл 
жайында тіпті Гегельдің өзі: «...Барлық шынайы, елден ерек эпопея-
лар бізге семьялық өмірдің өнегелік, əдет-ғұрыптық негіздеріндегі, 
соғыс пен бейбітшілік қалінің қоғамдық жəй-жағдаяттарындағы, 
оның қажеттіктеріндегі, өнерлеріндегі, жол-жоралғы, салтындағы, 
ынта-ықылас, мақсат-мүдделеріндегі ұлттық рухтың картинасын, 
жалпы ақыл-ой, сананың барлық дəрежесі мен хал-ахуалының бей-
несін береді» – деген болатын. Міне, орыстың өткен əдебиетінен 
осындай эпопеялық дəрежеге Л. Толстойдың «Соғыс жəне бей-
бітшілік» романы, кейін М. Горькийдің «Клим Самгиннің өмірі», 
М. Шолоховтың «Тынық Доны», А. Толстойдың «Азап сапары» 
мен «I Петр» романдары көтерілген болса, қазақ-совет əдебиетінде 
М. Əуезовтің «Абай жолы» да дəл сондай шығармалардың қатарына 
жатады. Өйткені қандай талғампаз, кінəмшіл оқырманның көзімен 
қарағанда да бұл романнан өткен ғасырдағы қазақ өмірінін тарихи 
шешуші құбылыстарынан көзге түспей қалтарыс қалған дүние ша-
малы-ау деп топшылаймыз.
«Алуан-алуан жүйрік бар, əліне қарай шабады» дейді халық 
нақылы. Бұл сөзді дана халық тегін айтпаған. Бір жүйрік бар 
– шүу дегенде шырқап шығып, сəлден кейін көзіне тер құйылып, 
жадағай шауып, жайылып қалады. Бір жүйрік бар – ə деп аттанғанда 
шоқырақпен шығады да, өнерін еті қызып, бауыры жазыла келе 
көрсетеді, үдей шабады. Енді бір алуандас жүйрік бар – ə дегеннен 
шырқап шығады да, қарасына топ ілестірмеген күйінде қарықпай 
ұзақ шауып, көмбеге жалғыз қара боп келеді.
Қазақ халқының ұғымындағы шын жүйрік осы соңғысы. Егер 
шартты түрде салыстыру жасасақ, М. Əуезов дəл осы соңғы топтағы 
жүлде бермес саңлақ, жүйрік дер едік. Құлашын жая тастап, кең 
алатын дарқан дарынын алғашқы шығармаларының өзінде-ақ еркін 
танытқан М. Əуезовтің қаламы қарақшыдан шүу деп аттанғандағы 
аяқ алысынан танбай өткендігі былай тұрсын, қайта шабытқа шабыт 
қосылып, əдебиетіміздің ең бір биік шыңындай болған «Абай жолы» 
атты төрт томдық эпопея жасап берді. Бұл эпопея Совет Одағы 
мен шетелдердің көптеген мəдениет, əдебиет қайраткерлерінің аса 
жоғары бағасына ие болды.
«Сіз «Абайды» оқыған жоқсыз ба? Онда сіз ештеңе де 
оқымағансыз. Бұл – ақыл жетпестей ғажап дүние! Дала бүкіл өзінің 
қаймағы бұзылмаған бəз-баяғы табиғатымен, үлгі-үрдісімен, тұп-
тұтас айла-шарқы, мінез-құлқымен жанды күйде көз алдыңнан ан-
талап өтіп жатады. Сезім күйлерінің күштілігі тұп-тура Шекспирше! 
Сіз заманды ешбір ғылыми зерттеуден де дəл мұндай сезінбейсіз. Ал 
қандай поэзия десеңізші! Қара сөзбен жазылған осынау қалың қос 
кітапта бірде-бір прозалық жол жоқ».
«Абай» романы жөнінде неміс жазушысы Альфред Курелла 
осылай десе, франңуз Мирей Бори оны қазақтың «Илиадасы» деп 
бағалады. Бір сөзбен айтқанда, бұл шығарма Əуезов есімін «адамзат 
мəдениетінің үркердей» шоқ жұлдыздарының тобына қосты.
Кемеліне келген, дер шағында тұрған жазушы бүгінгі күннің 
тақырыбына арнап, замандастарымыздың өмірінен жаңа эпопея жазу 
ниетін жүзеге асыра алмай кетті. Қанатты қаламға қайырымсыз ажал 
кедергі жасады. Ол жоспарланған көп томды еңбектің тек бірінші 
кітабының алғашқы нұсқасын ғана азды-көпті жазып үлгерді. Бірақ 
соның өзінен-ақ автордың бүгінгі өмірімізде ұшырасып қалатын 
кейбір кедергі болар мінез-құлықтар мен көңілсіз көріністерді 
кеңінен көтеру, қысқа қайырмай, кең толғану ниеті көрініп отырады, 
жазушының үлкен пландағы еңбегі танылады. Əсіресе жазушының 
өз кейіпкерлерінің тағдырына ортақтастығы, суреттеп отырған өмір 
оқиғаларына немқұрайды қарай алмайтыны айрықша күшті шабыт 
пен құштарлық, шын қуаныш пен шын өкініш, шын реніш, кейіп 
айқын сезіледі. Жазушының өзі айтқандай мұндағы кейіпкерлер ай-
налада, өмірде, жалпы əлемде болып жатқан оқиғалардың бəріне де 

26
27
сүлесоқ, бейтарап қарай алмайды, оларды бəр-бəрі де толғандырады. 
Өйткені кейіпкерлер басындағы осы хал-ахуалды алдымен автор өз 
басынан кешіріп, қуанса да, ренжісе де, самарқаулық жоқ, дəл бір 
өз тағдырындай-ақ таусыла, барынша сарқа қуанып, сарқа ренжіп 
отырады.
Өмірінің соңғы күндерінде жазған хаттарының бірінде жазушы 
«Мен, тегі өмірдің өрі-қыры, биігі мен ойпаңы, қысталаңы, шатқалаңы 
дегенді көбірек көргенмін. Кейбіреулер өмірі біркелкі тура, түзу, 
жатық-жазық жолындай өткен болса, менікі тіпті саушылық жағының 
өзінен алғанда да, жаңағыдай тəрізді. Бірақ бəрінен де ұдайы сау, 
сергек кеудемен, əсіресе өмірді таза мол сүюмен етіп келемін. Солай 
топшыласам: күйгенімнен – сүйгенім көп, түңілгенімнен де – сен-
гіштігім көп, жиренгеннен гөрі құмартқаным көп, бүгінгі өмірді ша-
быттана сүюім, шексіз қызыға сүюім анық мол» – деген еді. «Өскен 
өркен» романындағы өмірге деген ынтық-ықылас пен құштарлық 
қуаты жазушының осы сөздерін толық растайды.
Белгілі жазушы Илья Эренбург өзінің алпыс жасқа толуы-
на байланысты сөйлеген сөзінде шын ірі талант жолы қашанда 
күрделі болатындығын айтқан еді. Қалам қызметін ұлы дүрбелең 
революциялық оқиғаның тұсында бастаған үлкен ой иесі Мұхтар 
да сондай соқпақты айналып өте алмады. М. Əуезовтің социалистік 
мəдениетке келген творчестволық өмір жолы да өрі-қыры, құз-қиясы 
бар күдір-күдір жол болды. Əрине, жазушы жолының бұл алуандас 
бұрылыс-бұлтарыстарын, зигзагын қалдырмай аралап шығу үшін, 
бір мақала емес, сан мақала, тіпті, мақала емес-ау том-том кітаптар 
керек болар еді. Сондықтан да бұл мақаланың арқалар жүгі – қазақ 
халқының социалистік мəдениеті мен əдебиетін өркендетуге орасан 
зор үлес қосқан, совет əдебиетінің алтын қазынасын көп томдық 
асыл шығармаларымен байытқан сүйікті жазушының творчестволық 
жолына қысқаша ғана шолу жасау болып отыр.
* * *
М. Əуезовтің творчестволық қызметі 1917 жылдан басталады. 
Сол алғашқы жылдардағы шығармаларының өзінде-ақ жазушы 
сахара өмірінің көптеген тарихи жəне əлеуметтік мəселелерін 
көрсетуге күш салады. 1921 жылы жазылған «Қорғансыздың 
күні» атты алғашқы əңгімелерінің бірінде жазушы ата-анасы-
нан айрылып отырған жетім қыз Ғазизаның тағдыры арқылы 
қазақ даласындағы озбырлықты, əлдінің əлсізге жасаған зорлық-
зомбылығы мен қорлығын, қыр өміріндегі əлеуметтік теңсіздікті 
суреттейді. Əкесінің өлімі үстінде қайғыдан қан жұтып отырған 
жас қыздың абыройын аяққа басып, арын таптап мазақ еткен оз-
быр болыс Ақан мен оның қасындағы жандайшап, итаршы Қалтай 
адамгершіліктен жұрдай, айуандықтың шегіне жеткен жексұрын 
ретінде көрінеді. Қорлыққа шыдай алмаған намысты қыз түнгі бо-
ранда қаңғып кетіп, үсіп өледі. Кейін жұрт əкесінің басында мола 
топырағын құшақтап, қар астында жатқан Ғазизаның өлігін тауып 
алады. Бұл арқылы жазушы үстем таптың нағыз жыртқыштық, 
айуандық, зұлымдық бейнесін əшкерелейді.
1927 жылы жазылған «Жетім» əңгімесінде Қасым деген 10-
11 жастар шамасындағы жетім баланы Иса деген бір жамағайын 
жұрағаты өз қолына алады да, артынша оның əке-шешесінен 
қалған 30 қой, 10 қара малы мен мүлкін баурына басып, балаға күн 
көрсетпей, қудалайды. Тағдырға ашынған бала ауылдан жанжалда-
сып қашып шығады да, əке-шешесінің моласына келе жатып, қараңғы 
түнде тоғай ішінде үрейі ұшып өледі. Ал «Барымта» əңгімесінде 
(1925 жылы) Доспол сияқты байдың алдауына түсіп, оның сойы-
лын соғып, мүддесін қорғаймын деп жүріп, қапылыста қайғылы 
қазаға ұшыраған екі ауылдың екі кедейі Қалбағай мен Қонақайдың 
трагедиялық аянышты халдері суреттеледі. Біреудің қолымен от 
көсеп, қиындыққа кедейді салып, қызығын өзі көріп отырған Доспол 
сияқты байлардың тоят таппас қомағай құлқынын əшкерелей оты-
рып, жазушы əлдекімдердің жыртысын жыртып, рушылдықтың 
шырмауынан шыға алмай жүрген кедейлердің таптық санасының 
оянбай жатқанына, барымта сияқты феодалдық заңның құрбаны 
болғанына наразылық білдіреді.
Мұхтар Əуезовтің алғашқы кезеңдегі шығармаларының ішінде 
əлеуметтік саяси маңызы жағынан ерекше назар аударатын 1927 
жылы жазылған «Жуандық» атты əңгімесі. Бұл əңгімеде Жақсылық 
деген момын кедейдің Əбіш, Құрман сияқты ел жуандарынан көрген 
қиянаты, əділетсіздігі баяндалады. Өмір бойы бай ауылдың босаға-
сын сығалап күн кешкен Жақсылық Совет өкіметінің алғашқы жыл-
дарында қоныстанып жатқан көп жұртпен бірге Ақ өзек деген жер-
ге егін егіп, қыстау салады да іске аспай жатқан жерден табан ақы, 
маңдай терін төгіп жүріп, көп өнім алады. Ақ өзекке қоныстанып, 
егін салуға Əбіш байдың өзі рұқсат береді. Сөйтіп маңайындағы 
малды жуан ауылға жалтаң көз болып келген кедей Жақсылық енді 

28
29
бұрынғы Жақсылық емес, айналасы төрт-бес жылдың ішінде егін 
салған аз ғана елдің ортасындағы бас көтерері, ешкімге жалынбай-
тын ел қатарлы кісі болып, өз қолы өз аузына жетеді. Күні кеше ғана 
айтқанын істеп, айдағанына жүріп келген жалынышты кедейдің 
бүгінде ықпалынан сытылып шығып бара жатқаны Əбіш, Құрман 
сияқты аталы ақсүйек жуан ауылға ұнамайды. Бұл халді жазушы бы-
лайша баяндайды:
«Басында Жақсылыққа жер берсе де, артынан өз бетімен күн 
көретін болып, Əбішке бұрынғыдай жалынышты болмаған соң, бай 
барлық маңайымен, ағайын-туысқанымен Жақсылықты түртпектей 
бастады. Орайы келіп, қоңы тəуір аты болса, сұрап, түсі тəуір сайма-
ны болса, алғысы келе берді».
Ақырында бай ауыл күздікте орылуға жақын қалған егінге жылқы 

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: