Абай – ұлттық болмысымыздың тіні

545

болып  жатады.  Солардың  бірі  –  XX  ғасырдың  орта  тұсында 

сұлбасы көрініп, соңғы ширегінде едәуір айқындалып келген 

соңғы бағыт – мәтін лингвистикасы немесе мәтін теориясы 

болатын.

Бұл жаңалықтың аталуы бірнеше түрлі ғылыми әдебиетте 

жоғарғы екеуінен басқа мәтін құрылымы, мәтін граммати-

касы,  мәтін  стилистикасы,  мәтін  герменевтикасы  (көне 

мәтіндерді түсіндіріп талдау) деген атауларды да кездестіреміз. 

Бірақ,  сайып  келгенде,  мәтін  лингвистикасы  (тілтанымы)  

деген жалпы атауы жиірек ауызға түседі (қаламға ілінеді).

Бағыттың негізгі зерттеу нысаны – мәтін (текст). Мәтін де-

ген терминнің жалпы мағынасы түсінікті: мәтін – шығарманың 

хатқа түскен немесе ауызша айтылған нұсқасы. Ол шығарма, 

әрине, тек көркем әдебиет үлгісі болуы шарт емес, кез келген 

үлгі: ғылыми еңбектер, публицистикалық шығармалар, газет-

журнал беттеріндегі жазбалар, ресми құжаттар т.т. – барлығы 

да  хатқа  түсіп  немесе  ауызша  айтылып,  оқырмандар  мен 

тыңдаушыларға ұсынылады. Көркем әдебиет үлгілерін талдап, 

зерттеуде әдебиеттанушылар мен тілтанушылардың қолға ала-

тын  нысандары  мен  көздейтін  мақсаттары  екі  бөлек  болады. 

Әдебиетшілер көркем шығарманың өзін, яғни мазмұнын, иде-

ясын,  жанрлық  ерекшеліктерін,  авторлығын,  заманын,  әдеби 

ағыстарға  қатысын  т.т.  осы  сияқты  қырларын  зерттейді.  Ал 

тіл маманы сол шығарманың мәтінімен жұмыс істейді. Ашып 

айтсақ, шығарманың мәтін арқылы қолданысқа түскен сырын, 

яғни оқырманға қалайша жеткенін немесе жеткізу көзделгенін 

зерделейді. Ежелгі философия дүниесінен келе жатқан «автор 

(жазушы)  –  мәтін  –  оқырман»  деген  үшемдік  таным  немесе 

дискурс – тіл мамандарының «еншісі». Міне, осы жерде линг-

вистика  әлемінде  жаңа  ізденістер,  жаңа  объектілер  дүниеге 

келеді. Бұл орайда мәтінді (яғни шығарманы) оқырманның қа- 

былдауы, бұған қажет «аялық білім» (шығармада айтылғанды 

біліп-тануға қажет қоры, біліп-тануға келгендегі шама-шарқы) 

деген  категорияны  сөз  етуге  тура  келеді.  Жалпақ  тілмен 

айтқанда, жазушының (ақынның) шығармасын (не оның жеке 

бір  бөліктерін)  оқырман  түсінуі  (қабылдауы)  үшін  сонда  сөз 

болатын шындықты, яғни әлеуметтік, рухани, мәдени дүниені 

546

біршама жақсы білуі керек. Сол сияқты белгілі бір сөздер адам 

баласы тіршілігінің белгілі бір саласының «мәдени коды» бо-

лып келеді, яғни сол саладағы таным мен тәжірибенің белгісі 

(көбі  ұлттық  белгісі)  болады.  Демек,  белгілі  бір  дәуірдегі 

жазушының  (ақынның)  шығармасын,  айтпақ  идеясын  оқыр- 

мандары түгел немесе саралай түсіне ала ма, түсіне алды ма – 

осыны зерделеу де мәтін лингвистикасының шаруасы.

Осы  тұрғыдан  келгенде,  Абай  мұрасын  мәтін  теориясы-

мен  зерттеу,  таныту  –  алдағы  ізденіс  бағытымыз  болмаққа 

керек.  Әрине,  мәтін  теориясы  тек  дискурс  мәселелерімен 

шектелмейді.  Мұның  ішінде  мәтіннің  өзінің  белгілерін 

айқындап  алу,  мәтіннің ұлттық және жеке авторлық сипатын 

дұрыс  тану,  мәтіннің  тұтастық,  жұмырлық  белгісін  түзетін 

тілдік бірліктерді айқындау, автордың модальдық (көзқарастық) 

реңктері, «автор бейнесі», канондық мәтін, яғни мәтін тексто-

логиясы сияқты толып жатқан жеке тақырыптар туындайды.

Бұл  айтқандарымызды  бір-екі  мысалмен  түсіндіріп 

көрелік. Алдымен, дискурс, яғни автор (Абай) – мәтін (өлең- 

дері)  –  оқырман  (өз  тұсындағы  және  қазіргі)  дегенге  назар 

аударсақ,  Абайдың  көп  өлеңдерін  өз  тұсындағы  оқырман-

тыңдармандардың  қабылдау-түсіну  қабілеттері,  яғни  «аялық 

білімдері» қандай  болды?  Мысалы,  «Қансонарда»  деп  баста-

латын  өлеңін  алайық,  мұндағы  тұрмыс-салттық  реалийлер 

Абай  кезеңінде  ауыл  адамдарына  жақсы  таныс  еді,  әрине, 

бұл өлең мәтіні тек тақырыбының таныстығымен ғана құнды 

емес,  көркемдігімен,  мәтіндегі  суреттің  жұмырлығымен, 

осы  жұмырлықты,  айтпақ  идея  тұтастығын  көрсетіп  тұрған 

тілдік  құралдармен  құнды.  Мәтіннің  семантикалық  немесе 

тақырыптық  өрісіндегі  сөздер  топтасқан:  бүркітші,  аңшы, 

қағушы, тастан табылатын түлкі, бүркіт, жақсы ат, тату 

жолдас. Бұлардың бәр-бәрін мүмкін қазіргі қалалық жастар көз 

алдына келтіре алмас, ал ақынның осы өлеңді ұсынған кездегі 

оқырмандарының  (тыңдармандарының,  жаттаушыларының) 

білетіндері («аялық білімдері») тамаша болған.

Бұл  жерде  мәтіннің  көркемдігі,  тұтастығы  –  өз  алдына 

әңгіме: біршама үлкендеу өлең мәтіні бастан-аяқ бір ұйқаспен: 

барыс жалғаулы сөздермен шегенделген (аңдығанға – адамға, 

аспанға – қашқанға...).

547

Ал Абайдың «Сегіз аяғын» өз замандастарының бәрі түгел 

түсініп,  қабылдап  оқыды  (тыңдады)  деу  –  қиындау.  Қазақ 

поэзиясының  қазақ  құлағы  үйренген  өлеңдік  құрылымының 

мүлде  бұрынғыдан  басқаша  екендігін,  өлең  тармақтарының 

өлшемі  мен  ырғағы  және  ұйқасуы  жағынан  ерекше  

түзілуін,  интонациялық  бітімі  мен  синтаксистік  құрылым 

тәртібі  де  соны  болғанын  есептемегенде,  ақынның  айтпақ 

идеясы, мақсаты қандай дегенді бірден аңғару да қарапайым  

(көбі  тіпті  сауатсыз  болғаны  –  өз  алдына)  тыңдарманға, 

оқырманға оңай еместігін түсіну қиын емес. Бұл өлең – сырт 

қарағанда,  бірде  ақынның  «толғауы  тоқсан  қызыл  тіл»,  яғни 

өлең, поэзия туралы, енді бір қарағанда, санасыз, ойсыз, жа-

рымес  айналасындағылардың  жағымсыз  портретін  беретін 

сияқты  көрінеді,  ал,  түптеп  келгенде,  менің  танымымша, 

«Сегіз аяқ» – суреткер тұлғасының трагедиясы, атап айтқанда, 

қоршаған қауымның «баяғы жартас – бір жартас болып, қаңқ 

еткенімен  түкті  байқамайтындығын»,  яғни  поэзиясымен, 

ақылымен,  білімімен  заманынан,  замандастарынан  түсіністік 

көре  алмаған  ақын  жанының  бақсының  моласындай  жалғыз 

екенін білдірген имандай сыры. Ақын поэзиясының осындай 

үнін дәл таныған Шәкәрім:

Бұл Абай саудагер ғой ақыл сатқан,

Әртүрлі асылы көп өтпей жатқан, –

деп бір түйіп алып, әрі қарай бұл танымын дәлдеп тарқатады 

емес пе:

Кім жалғыз бұл жалғанда есті жалғыз, 

Мұңдасар болмаған соң бір сыңары.

Жалтаңдап жалғыз Абай өткен жоқ па,

Қазақтан табылды ма соның пары?!

Өлеңімен жұбатты өзін өзі, 

Еңбегі – еш, іші – беріш, жүзі – сары,

 Сөзін ұғып, ақылын алмаған соң, 

Патша қойса, не кетер қазақ шары?

Демек,  кейбір  өлеңдерінің  мәтінін  ұғуға  айналасының  ба-

сым  тобының  әлі  аялық  білімдері  (білім-таным  қоры)  жоқ 

екенін Шәкәрім ғалым, Шәкәрім философ жақсы айтқан. Мұны 

Абайдың өзі де жақсы білген:

548

Көп топта сөз танырлық кісі де аз-ақ,

Ондай жерде сөз айтып болма мазақ.

 Біреуі олай, біреуі бұлай қарап, 

Түгел сөзді тыңдауға жоқ қой қазақ, –

деп күңіренсе де, айтпақ сөзін айта берді (өлеңін жаза берді). 

Шәкәрімше түйсек:

Не қылса да шыдады, білдірмеді,

Сол десеңші сабырлы қазақ нары!

Жоғарыда аталған тақырыптардың тағы біреуін мысалдар- 

мен  көрсетелік.  Айталық,  мәтін  түзімі,  оның  тұтастық, 

жұмырлық  белгісі  дегенге  көңіл  аударсақ.  «Әуелде  бір  суық 

мұз – ақыл зерек» деп басталатын шағын өлеңі – «жұп-жұмыр», 

«тұтас ой шоғыры». Бұл шоғырлықты (мәтін тұтастығын) екі 

тұстан  іздеуге  болады.  Әуелі  семантикалық  тұтастық,  яғни 

өлеңде  ұсынылған  идеяның  тұтастығын,  жалғастылығын 

әр  шумақта,  тіпті  өлеңнің  әр  жолында  айтылған  тақырыбы, 

мазмұны:  ақыл,  жүрек,  қайратты  бірдей  ұстау  идеясы 

тұтастырып тұр:

Әуелде бір суық мұз – ақыл зерек, 

Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.

 Тоқтаулылық, талапты шыдамдылық, 

Бұл – қайраттан шығады білсең керек.

Ақыл  –  білім-білік  (интеллекті),  жүрек  –  жүрек  қалауы 

(эмоция), қайрат – осы екеуін жөнін біліп үйлестіріп отыратын 

ынта, күш-жігер.

Келесі жолдарда осы идеяны, яғни «ақыл, қайрат, жүректі 

бірдей  ұста,  сонда  толық  боласың  елден  бөлек»  деп  және 

«біреуінің  күні  жоқ  біреуінсіз,  ғылым  сол  үшеуінің  жөнін 

білмек»  деп  әрі  қарай  ұластырады.  Ой  (идея,  тақырып) 

желісі  ұласу  арқылы  өлең  тұтастығы  жасалады.  Бұл  –  вер-

бальды  емес  (тіл  сөз  арқылы  емес),  ой  желісі  арқылы  пайда 

болған  семантикалық  тұтастық.  Мәтін  теориясында  мәтіннің 

тіл  бірліктері:  сөз,  сөз  тіркестері,  сөйлем  құрылымы  арқылы 

жасалатын  вербальды  тұтастық  деген  де  бар.  Бұл  орайда  да 

Абай  шеберлігі  мәтін  тұтастығын  қолмен  қойғандай  айқын 

көрсетеді. Дәлдеп айтсақ, бұл шағын өлеңдегі есім сөздердің 

барлығы  дерлік  дерексіз  (абстракт)  ұғым  беретіндер:  ақыл, 

549

тоқтаулық,  шыдамдылық,  қайрат,  ашу,  күлкі,  әлек,  ғылым. 

Тіпті  жүрек  деген  нақты  зат  атауының  өзі  абстрактіленіп, 

дерексіз  атау  ретінде  келіп  тұр.  Өлеңді  бастан-аяқ  ,  біртұтас 

дүние етіп, «цементтеп» тұрған – ұйқас, бұл 12 жолдық өлең 

бір ғана ұйқаспен жасалған (зерек – жүрек – керек – бөлек – 

демек – әлек – білмек). Бұл да – вербальдық (тілдік) тұтастық. 

Бұл өлеңді біз оның төрт-төрт жолдан тұратын үш шумақ етіп 

жазылғанына  қарамастан,  12  жолдық  (тармақтық)  шумақсыз 

өлең  деп  танимыз,  өйткені  алғашқы  шумақтың  ұйқас  суреті 

ааба болса, келесі 4 жолдықтар вага етіп ұсынылған. Демек, 

бұл  шағын  өлең  –  бір  шалыс  ұйқаспен  құрылған,  бір  демде 

оқылатын (айтылатын, естілетін) жұмыр дүние. Өлең мәтінінің 

бір-бірімен  іліктескен,  бірін  бірі  әрі  қарай  семантикалық 

(мазмұны)  жағынан  да,  ұйқас,  ырғақ  сияқты  өлең  шарттары 

жағынан  да  біртұтас,  жұмыр  болып  келуі  керектігін  «мәтін 

теориясы» туралы лекция тыңдап, ғылыми зерттеулерді оқып-

білмей-ақ ұлы ақын өзі талап еткен ғой: өлеңге «тілге жеңіл, 

жүрекке жылы тиіп, теп-тегіс, жұмыр келсін айналасы» деп та-

лап қойғанын қайтерсіз! 

Мәтін тұтастығын білдіретін, яғни мәтінді тілдік элемент-

тер  арқылы  түзетін  вербальдық  құралдар  –  әрине,  тек  ұйқас  

пен  тақырыптас  сөздер  шоғыры  ғана  емес,  олар  сан  алуан. 

Бұларды  талдап-таныту  тіл  мамандарының  міндеті  болса, 

бұндай  таным  Абай  өлеңдерін,  жалпы  мұрасын  дұрыс  және 

толық  түсінуге,  жақсы  игеруге  көмектеседі.  Ал  ұлы  ақын 

мұрасын,  әсіресе  прозалық  дүниесін  бүгінгі  барша  оқырман 

түгел,  толық  түсініп,  түйсініп  оқиды  деп  айта  алмаймыз. 

Әрі-беріден  соң  «Абай  неге  Мағышқа  Абдрахманнан  айыры-

лып  қалғанда,  «қызықтың  заңғар  биігінен  құладым  демейді, 

жығылдым» дегізеді?»; «Неліктен Абай -су, -сыну жұрнағымен 

жасалған  етістіктерді  (адамсу,  қалжыңбассу,  еркесу,  серкесу, 

қайраттысу, жер тәңірісу сияқты) еркін және жиі қолданған?» 

деген сияқты сауалдарға кез келген оқырман бірден жауап бере 

ала ма? Қазақ поэзиясында тұңғыш рет Абай өлеңдерінде мо-

лынан пайда болып, жиі кездесетін бұл қолданыстың себебін 

ақынның:

Менсінбеуші ем наданды

 Ақылсыз деп қор тұтып. 

550

Түзетпек едім заманды,

Өзімді өзім зор тұтып, –

деп өзі айтып бергенін көреміз.

Көркем  сөзді  мәтін  теориясы  бойынша  зерделеудің  және 

бір қиын да қажет тұсы – мұндағы ізденістер тек ғылымның 

филология,  лингвистика  салаларымен  шектеліп  қоймай,  пси-

хология,  логика,  әлеуметтік  тарих,  этнография  салаларының 

да  таным-қағидаларына  иек  артып  отырудың  қажеттігі,  яғни 

зерттеу  шеңберінің  кеңеюі.  Демек,  мәтін  теориясы  бойынша 

ғылыми жұмыс істейтіндерге қойылатын талап арта түспек.

Әрине,  бұл  жаңа  бағыттар  мен  соны  талаптар  көктен 

түскен жоқ. Ғылымда жаңа бағыттар мен олардың теориялық 

негіздері ескінің құндағында, яғни болып келген және болып 

келе  жатқан  теориятанымдық  негізде  туып,  өсіп  жетіледі. 

Сондықтан  қазақ  тіл  білімінде  жоғарыда  аталған  зерттеу 

бағыттарының, тақырыптарының мүлде көрінбей келуі мүмкін 

емес. Абай тілін зерттеуге келгенде де солай. Мәтін стилисти-

касы,  мәтін  грамматикасы  бойынша  функционалдық  талдау 

және прагматикалық талдау дегендер болса, олар да біршама 

жүргізіліп  келді.  Мысалы,  біз  мәтін  мазмұнын,  яғни  ақын 

өлеңдерінің  мәтін  түзімінде  көрінген  (қолданылған)  тілдік 

бірліктерді: сөздер мен кейбір грамматикалық амалдарды нақты 

мысалдарымен  талдап,  зерделеген  болатынбыз  (Абайдың  сөз 

өрнегі.  -  Алматы:  Санат,  1995;  -  Алматы:  Арыс,  2004);  Абай 

өлеңдерінің синтаксистік құрылысы (-Алматы: Ғылым, 1970). 

Дәл қазіргі терминдермен аталмаса да, «автор бейнесі» деген 

категория  әсіресе  авторлық  модальдықтың  (яғни  өлеңінде 

айтқандарына өзінің көзқарасының) көрінісі аталған еңбектер 

мен Абай тіліне арналған 30-дан астам ғылыми мақала мен Абай 

энциклопедиясында  орын  алған  10-нан  астам  мақаламызда 

біршама сөз болғанын қазіргі оқырман қауымға, оның ішінде 

Абай  мұрасының  зерттелуіне  зер  салатындарға  ескертіп  ай-

тып қоюымыз оғаш болмас, өйткені, жасырмалық, тіл біліміне 

қатысты кітаптар мен ғылыми мақалаларды бұл күнде екінің 

бірі, тіпті әдебиеттанушылардың өзі оқи бермейді.

Ал  қазірдің  өзінде  біз  осы  мақаланың  аты  етіп  ұсынып 

отырған  тақырыптарға  назар  аударыла  бастағанын  да  баса 

551

айтамыз.  Осы  жылдың  мамыр  айының  соңында  Қ.Жұбанов 

атындағы  Ақтөбе  мемлекеттік  университетінде  Абайдың  160 

жылдығына арналған «Абай әлемі: рухани мұра мәселелері және 

қазіргі  кезең»  атты  ғылыми-практикалық  конференция  өтті. 

Бұл – жоғары оқу орындарында Абайдың 160 жылдығын атауға 

арналған  ең  алғашқы  конференция  болды  және  ең  бір  көңіл 

аудартқаны – Абай тілін зерттеуге қатысты Абай шығармалары 

тілін  «тілдік  тұлға»  тұрғысынан  зерттеу  (Ж.Манкеева), 

«Абайдың  сөз  қолданысына  нейролингвистикалық  бағдар- 

ламалар  тұрғысынан  талдау  жасаудың  алғашқы  тәжірибелері 

(Н.Құрманова), «Мәтінді түсіну (интерпретациялау) негіздері 

туралы» (К.Садирова), «Абай поэзиясы тілінің гендерлік сипа-

ты» (Г.Шоқым), «Абай өлеңдеріндегі ұлттық дүниетанымның 

полярлық  көріністерін  анықтаушы  әлеуметтік  факторлар  ту-

ралы»  (Б.Құрманова),  «Абай  шығармаларындағы  «шындық, 

өтірік»  тұжырымдарының  көрінісі»  (З.Молдабаева)  сияқты 

баяндамалар  белгілі  бір  шамада  мәтін  тілтанымы  теориясы 

негіздеріне  сүйеніп  жазылған.  Және  бір  қуантарлығы  –  ба-

яндамалар  ғылыми  талдаулары  мен  тұжырымдары  жағынан 

өте  сауатты  ізденістер  болды  және  оларда  жаңа  бағыттарды 

игеру  ынталары  көрініп  тұрды.  Тағы  бір  жақсы  жағы  автор-

лар – жас ғалымдар конференцияда тіл біліміне, Абай тіліне, 

«Абай жолы» эпопеясының тіліне арналған өзге де мақалалар 

авторларының  тың  ізденістерімен  көңіл  аудартады.  Жалпы, 

осы  конференцияның  алдымен  дер  кезінде  (алғашқы  болып) 

өткені және ұйымдастыру, конференция мақсатын дұрыс қою, 

ондағы ұсынылған баяндамалардың әдебиеттану, тілтану, пе-

дагогика, психология, философия тараулары бойынша жақсы 

таңдалып ұсынылуы жағынан өте сәтті, жақсы ғылыми жиын 

болғанын да баса айтқым келеді.

Қысқасы,  Абай  мұрасының  тілін,  тіл  көркемдігін  та-

нып-танытуда  зерттеудің  бұрыннан  келе  жатқан  кәнігі  әдіс-

амалдарымен  қатар,  тіл  білімінің  жаңа  бағыттарына,  жаңа 

теорияларына  бет  бұрып,  зерттеу  қырларын  (аспектілерін, 

тақырыптарын) түрлендіре түсу – бүгінгі тіл мамандарының, 

әсіресе жас буынның үлесі, міндеті дейміз.

Абай  –  ұлттық  болмысымыздың  ұлы  тіні:  ұлттық  мәде- 

ниетіміздің  арқауы,  ұлттық  тіліміздің  қазығы,  бүгінгідей 

552

ұлттық  рухымызды  көтеру  жолындағы  күресіміздің  айна-

сы. Сондықтан ғылым дүниесінде абайтану тек пәлен жылғы 

мерейкүндерінде ғана жүргізілетін науқандық қарекет болма-

уы керек. Абайдың рухани, мәдени адами алыптың баға жет-

пес  мұрасын  сан  қырынан  зерттеу,  тану,  таныту,  насихаттау 

жұмыстары әрдайым, үздіксіз жүріп жататын процесс болмаққа 

керек.  Осындай  танып-танытудың  бір  түрі  –  оқу  орында-

рында:  мектептердің  жоғарғы  кластарында,  гуманитарлық 

колледждерде,  университеттердің  филология,  журналисти-

ка,  философия,  педагогика,  тарих  факультеттерінде  (әзірше 

қазақ  бөлімдерінде)  «Абайтану»,  «Абайдың  тілі»,  «Абайдың 

философиялық,  педагогикалық  көзқарастары»  деген  сияқты 

әрқайсысы 15-20 сағаттық арнаулы курстар жүргізілсе. Олардың 

бағдарламасы  жасалса.  Біз  осындай  ұсынысымызды  Ақтөбе 

университетінде өткен конференцияда айтып, «Абай тілі» атты 

курстың  10  лекциядан  тұратын  20  сағаттық  бағдарламасын 

көрсетіп  едік,  бұл  пікіріміз  қабыл  алынып,  конференция 

нәтижелері мен ұсыныстарында көрсетілді. Осындай ұсыныс-

әрекеттер  тек  айтылып,  қағаз  жүзінде  қалдырмағанымызды 

Абайдың  аруағы  да  қолдар  еді.  Көп  сөзден  нақты  бірер  іске 

кірісетін кезіміз келгенін байқасақ демекпін.

«Әдебиет айдыны». - 2005, 2 қыркүйек

553

Абай және қазақ әдеби тілі

Қазақ халқының соңғы бір ғасырдан астамғы уақыт бойын- 

дағы  әлеуметтік-қоғамдық  тұрмысының,  мәдени-рухани 

өмірінің  төрінен  орын  алатын  дана  атамыз  –  Абайдың  есімі 

ұмытылмақшы емес, әрқашан есімізде ұсталмақшы. Туғанына 

125 жыл толуымен байланысты өткізіліп отырған салтанатты 

жиындарда  ол  кісінің  атын,  қалдырған  мұрасын  зор  құрмет- 

пен, ерекше ілтипатпен арнай-арнай атамақшымыз.

Қоғамдық  ғылымдардың  өзге  саласының  мамандары 

сияқты, тіл мамандары – біздер де осы мереке үстінде Абай- 

дың  есімін  атап,  оның  қазақ  әдеби  тілінің  дамуына  сіңірген 

еңбегін, қосқан үлесін баян етуді өзімізге борыш санаймыз.

Әр  халықтың  қоғамдық  тұрмысы  мен  рухани  өмірінің 

ұзақ  тарихы  бойында  оның  әрі  негізгі  құралы  әрі  сол  ұзақ 

тарихының айғағы да, айнасы да, шежіресі де болып қызмет 

атқарып, керегін бойына жинап отыратын ең қымбат қазынасы 

– тілі болса, сол тілдің өсу, даму жолы ең алдымен халықтың 

тарихымен байланысты болатыны аян. Сонымен қатар әр елде 

тілдің тарихына да, табысына да әр кезде еселі үлес қосып оты-

ратын  ірі  жазушылары,  ақындары,  шешендері,  көсемдері  де 

болатыны мәлім және олардың сыбаға-есесі сөз сөресіне қарай 

бағдарланып та, бағаланып та отыратыны белгілі. Ұлы ақын, 

кемеңгер  ойшыл  Абай  –  осындай  ірі  қайраткерлердің,  кесек 

тұлғалардың бірі.

Абайдың  есімін  қазақ  әдеби  тілінің  даму  тарихына  жана-

стыра отырғанымызда, әрине, «дәл осы салаға нақтылы ол кісі 

не қосты, одан қандай сыбағасы бар?» деген сұраулар еріксіз 

туады.

Ел-елдің тарихында жеке-дара болып, озық иә үздік шық- 

қан  ақындар,  жазушылар  көп  болған.  Бірақ  солардың  бірде-

біреуі әдеби тілді жалғыз өзі жасамаған және жасай алмақшы 

да емес. Өйткені әдеби тіл бір иә бірнеше жылда пайда бола 

қалмайды, бірте-бірте құралып, ғасырлар бойы қалыптасады, 

бірте-бірте  жетіледі.  Солай  болса,  қазақ  әдеби  тілі  де  дәл 

Абай  кезінде  ғана  иә  Абайдың  есімімен  ғана  байланысты 

тумаған. Оның көсілген ұзақ-сонар тарихы бар. Ал Абайдың 

554

сол тарихтың төрінен алатын орны өте үлкен. Абайдың қазақ 

әдеби  тілінің  дамуына  қосқан  үлесін  дұрыс  айқындап,  оны 

дұрыс  бағалау  үшін  Абайдан  бұрынғы  замандардағы  және 

Абай  тұсындағы  әдеби  тілдің  тарихы  мен  тағдыры  жайында 

қысқаша ғана дәйектеме айтқан жөн сияқты. Өйткені оларды 

бағдарлап алмайынша, Абайдың қазақ әдеби тілін дамытудағы 

рөлі мен орнын да, қосқан үлесі мен есесін де толық аңғару 

мүмкін емес.

Тіл халықтың өзімен қоса жасасып, бірге дамитыны белгілі. 

Онан қала берді, тіл тек күнделікті қарым-қатынас жасайтын 

коммуникативтік  қызметтің  аясында  ғана  қалып  қоймайды, 

белгілі  құбылысты  иә  ойды  ажарлап,  көріктендіріп,  бейне-

леп, суреттеп, оған әлденеше қилы бояу жанап, рең беріп ба-

яндайтын  да  құрал.  Сондай-ақ  тіл  қуаныш,  күйініш,  реніш, 

сүйеніш, қобалжу, толқу, қайғы, қасірет, мұң, наз сияқты сан 

алуан ішкі құбылыстарды білдіретін эмоциялық-экспрессивтік 

құрал  есебінде  де  қызмет  етеді.  Біз  қазақ  тілінің  баяғы  за-

мандардан бері осы екі міндетті де жүзеге асырып, әрі негізгі 

қарым-қатынас  құрал,  әрі  әдеби  тіл  ретінде  қызмет  атқарып 

келгенін байқаймыз. Әрине, халық тілінің әдеби нұсқасының 

(формасының) да өзінше тарихы, оның дамуында мүдірген иә 

шалқыған кездері мен кезеңдері болғаны күмәнсіз.

Қазақ  әдеби  тілінің  дамуын  сөз  еткенде,  оның  ең  әуелі  

елеулі  екі  үлкен  тарихи  дәуірі  болғанын  мойындау  қажет: 

алғашқысы  –  қазақтың  өз  алдына  халық  болып  құрылғаннан 

ұлт болып құрала бастағанына дейінгі дәуір (донациональный 

период), кейінгісі – ұлт болып құралу, қалыптасу дәуірі (наци-

ональный период).

Біріншіден,  қазақ  тілінің  өзіне  лайықты  жалпыхалықтық 

сипаты ерте қалыптасқан. Оның ерте қалыптасуына халықтың 

қонысы,  шаруашылығы,  әлеуметтік,  қоғамдық  қарым-

қатынастарының  бірыңғай  болуымен  қатар,  ежелден  келе 

жатқан  бай  ауыз  әдебиеті  де  төтенше  ықпал  жасап,  қазақ 

тілінің  бірыңғай  дыбыстық,  лексикалық,  фразеологиялық, 

грамматикалық  сипаттарының  орнығуына  себепші  болады. 

Ал сол бай ауыз әдебиетінің қай нұсқасы болса да, сөз білетін, 

оны  қадірлейтін,  қастерлейтін,  әдеби  үлгілерді  тарататын, 

555

уағыздайтын  сөз  шеберлерінің  електерінен  өтіп,  екшеліп, 

өзінше ауызша редакцияланып отырған. Ендеше, қазақтың аса 

бай ауыз әдебиетінің тілі өз замандарындағы әдеби тілге көз 

иә қойма ғана емес, сол әдеби тілдің өзі де, өзегі де, өрнегі де 

болып үзбей қызмет еткен. Осы бай ауыз әдебиетінің тілі, оның 

ең таңдаулы, ең көп тараған жақсы үлгілері XIX ғасырдың ор-

тасына  дейінгі,  яғни  қазақтың  ұлт  болып  құралуына  дейінгі 

халықтық дәуіріндегі әдеби тілі болып келді.

Бұл  әдеби  тілге,  әрине,  замандар  бойы  әр  кезде  өзінше 

жаңалықтар  да,  бұрынғыдан  гөрі  жетік,  жақсы  үлгілер  де, 

үлестер  де  үнемі  қосылып  отырған.  Оларды  қосқандар, 

әлбетте, ақындар, шешендер, жыраулар, жыршылар сияқты сөз 

шеберлері болғандығы шәксіз.

Бұлармен  қатар  замандар  бойы  халық  арасынан  әр  кез-

де,  аз  да  болса,  өлеңін,  тақпағын,  жырын,  шежіресі  сияқты 

өз туындыларын жазып та шығаратын зиялылар, демек, жаз-

ба  әдебиеттің  өкілдері  де  шығып  отырған.  Олар,  әрине,  өз 

шығармаларын  (туындыларын)  ежелден  келе  жатқан,  бірақ 

әр кезде азды-көпті өзгеріске де ұшырай отырған түрік тілі иә 

«түркі»  («шағатай»)  деп  аталатын  барлық  түрік  жұрттарына 

ортақ  әдеби  тілдің  өрнегімен  тізген,  соның  дәстүрін,  стилін, 

нормасын сақтап жазған. Бірақ ондай қалам иелерінің әуелде 

жазылып  шығарылған  туындыларының  тағдыры  екі  түрлі  

күйге  ұшырайтын  болған:  біреулерінің  туындылары  жазған 

қалпында  сақталып,  белгілі  себептермен  барлық  түрік 

жұрттарына  ортақ  жазба  ескерткіштер  қорына  қосылып,  әр 

жердегі  қоймаларға  түскен.  Мұндайлар,  әрине,  қазақтардан 

ғана  емес,  татарлардан  да,  өзбектерден  де,  ұйғырлардан  да, 

түрікмендерден  де  және  өзге  түрік  жұрттарынан  да  шыққан. 

Бұлардың  бәрінің  шығармалары  жазба  әдеби  тілдің  өз 

тұстарындағы иә ертедегі өрнектерінің стилі, үлгілері бойынша 

жазылғандықтан, жалпы түрік ескерткіштерінің қорына енген. 

Олар  татар  қолына  түссе  –  татаршыланып,  түрікмен  қолына 

түссе  –  түрікменшіленіп,  қазақ  қолында  –  қазақшаланып 

оқылатын  да,  айтылатын  да  болған.  Шынында,  олардың  тілі 

(«жазба  тілі»)  нақтылы  иә  белгілі  бір  жұрттың  (халықтың) 

тілінде емес, көп жұртқа ортақ жазба әдебиеті, нұсқасы бойын-

ша тізілген болатын-ды.

556

Ал екінші біреуі (бұлар көпшілігі) әуелгі қолжазбалары то-

зып, өшіп, жыртылып бітіп, бірен-сарандаған көшірмелері де 

сол  күйге  ұшырап,  тек  жатталып  қана  ауыздан  ауызға  тарап, 

ұрпақтан ұрпаққа ауызша беріліп отырған да ауызша сақталған 

және халықтың күнделікті сөйлеу тілінің нормасына түсіп, ау-

ызша редакцияланып, байырғы ауыз әдебиетінің қорына көшіп, 

замана ағымына кешіп, «фольклорланып» отырған.

Сонымен, XIX ғасырдың ортасына дейін қазақ даласында 

әдеби тілдің екі өрнегі жарыса өмір сүріп келді. Бірі – қазақтың 

алысы мен жақынына да, үлкені мен кішісіне де – бәріне де 

бірдей кедергісіз қалың көпшілік түсінетін өзінің байырғы төл 

әдеби тілі; екіншісі – «мұсылманша» сауаты бар, ат төбесіндей 

ғана азшылық түсінетін «кітаби» тіл.

Осы  екі  әдеби  тіл  де,  онан  да  гөрі  дұрысырақ  айтқанда, 

бір  тілдің  екі  түрлі  стильдік  өрнегі  де  өзінше  нормаланған, 

өзінше бірыңғай қалыптасқан дәстүрі, жүйесі бар үлгілер еді. 

«Кітаби тіл» үлгісі иә қазақтың, татардың, өзбектің, ұйғырдың, 

түрікменнің және басқа күрттің бірде-біреуінің нақтылы тіліне 

сүйенбей, басында бір жазылып қалған нұсқаларды ғана тая-

ныш етіп, тек сол жазуша нормаға ғана сүйенген тіл иә стиль 

болатын-ды.  Ал  қазақтың  байырғы  төл  әдеби  тілінің  өрнегі 

баспахана,  қағаз,  сауаттылық  тағы  сол  сияқты  жағдайлар 

болмағандықтан, тек қана ауызша нормаға сүйенген де, халық 

тілін таяныш еткен әдеби тіл иә стиль болатын.

XIX  ғасырдың  ортасында  Россиядағы  түрік  халықтары, 

соның  бірі  –  қазақ  халқы  саяси,  экономикалық  және  басқа 

жағдайларға байланысты, демек, тарихи себептің нәтижесінде 

өмір талабына, қоғам мүддесіне қарай өз ана тілінде балаларын 

оқытқысы келгені, ана тілінде кітап шығарғысы келгені, газет, 

журнал  оқығысы  келгені  мәлім.  Бұл  мәселелер  әдеби  тілдің 

әлеуметтік базасын өзгертіп жіберді де өзге түрік жұрттардағы 

сияқты,  қазақ  әдеби  тілін  халыққа  жақындатуды  талап  етті. 

Ал  Исмаил  Гаспринский  сияқты  жазушылар  қаншалықты 

жетілдіруге тырысса да, «кітаби» тіл әр халық мүддесін өтей 

алмайтын болды, әр халық, сондай-ақ қазақ елі әдеби тілінің 

болашақ тағдырын ойлады. Осы кезде қазақ даласында күллі 

түрік жұрттарына ортақ «түрки» деп аталатын «кітаби» тілді 

557

қолдаушылар  да  және  халықтың  өзінің  байырғы  әдеби  тілін 

жақтаушылар да шықты. «Кітаби» дәстүрді қуаттап, өлеңдерін 

сол  үлгі  бойынша  жазған  қазақ  ақындары  да  болды;  сол 

«кітаби» үлгі бойынша кітаптар да басылып шықты.

Қазақ әдеби тілін халықтың байырғы төл тілі негізінде да-

мытуды,  оны  демократияландыруды  бастаушы  да,  оған  үлгі 

көрсетуші де – Ы.Алтынсарин болғаны аян. Алтынсарин, ешбір 

іркілместен-ақ, әдеби тілді «түрки» үлгісі бойынша емес, таза 

байырғы қазақ тілі негізінде дамытуға жол салды, Оған оның 

1879  жылы  басылып  шыққан  әйгілі  хрестоматиясы  («Макту-

баты») куә. Бұл кітаптың тарихи маңызы аса зор болды: қазақ 

тілінде кітап шығаруға, бала оқытуға, білім алуға болатынына 

жұрттың  көзін  жеткізіп,  қазақ  тілінің  мерейін  көтерді;  кейін 

ана тілінде оқулық жасауға, ұлттық мектебін дамытуға, қазақ 

әдебиетінің қилы жанрларын жасауға, кітап шығаруға даңғыл 

жол ашты. «Біздің халқымыз өз ана тілінде жазылған жетекші 

құралға  аса  мұқтаж.  Отанымызға,  әліміз  келгенше,  пайда 

келтіру  –  біздің  әрқайсымыздың  борышымыз»,  –  деп  жарғақ 

құлағы  жастыққа  тимей  еңбек  етті.  Алтынсарнн  қазақтың 

байырғы төл әдеби тілін ұлттық әдеби тіл дәрежесіне көтеруге 

жаршы ғана емес, оның бастаушысы, оған бағыт беруші болды. 

Алтынсариннің өз шығармалары қазақ әдебиеті тарихы үшін 

қандай  құнды  болса,  қазақтың  ұлттық  әдеби  тілінің  тарихы 

үшін де сондай қымбат. Өйткені қазақтың әдеби тілі жөніндегі 

прогресшіл бағыт Алтынсарин бастаған, салған жолмен дамы-

ды.

Дәл  осы  шақта  қазақ  даласында  байырғы  әдеби  тіл  мен 

«кітаби тілден» басқа, мемлекеттің ресми құралы – орыс тілі, 

орыс пен қазақ арасындағы тілмаш – татар тілі, ескі мектептің, 

медресенің, діннің тілі – араб тілі, көне шығыс мәдениетінің 

жаршысы  –  парсы  тілі  де  қатар  көрсетілетін.  Абай  осын-

дай  әр  алуан  тілдер  әртүрлі  аяда,  әртүрлі  шеңберде  жарыса 

қолданылып, әрқайсысы өзінше халық тіліне дақ түсіріп жатқан 

шақта өлеңдерін жазды. Осындай жағдайда ешқандай тұйыққа 

тірелместен,  Абай  да  әдеби  тілді  демократиялық  бағытпен 

дамытуға тікелей кірісіп кетті. Шығармаларына байырғы әдеби 

тілді  төсек  ете  отырып,  оның  кәдесіне  асарлықтай,  қажетіне 

558

жарарлықтай бөлеп, өзіне таныс аталмыш тілдердің бәрінен де 

сұрыптап сөз алып, оларды іркілмей қолданып отырды. Әрине, 

ол сөздер ақынның мазмұны жаңа, пікірі соны шығармаларын 

әрі мәнді, әрі көрікті етіп құлпыртуға дәнекер болды.

Әрине, сөздер, біріншіден, өздіктерінен құрала салмайтыны, 

екіншіден, тілдің заңына орай тізіле салған жай тіркестерден 

көркемдік  туа  бермейтіні  мәлім.  Олай  болса,  Абай,  ең  алды-

мен, сөзді құрағанда айтпақшы ойын, көкейіндегі образын дәл 

берерліктей орам, оған әрі нәрлі, әрі көрікті сөздерді ескерді. 

«Сөз арасы бөтен сөзбен былғанбауын», орынсыз «басы артық 

сөз  болмауын»  төтенше  қадағалады.  Бұған,  әрине,  Абайдың 

бойына  біткен  ерекше  дарыны,  «талғаулы  талғамы»,  зор 

қабілеті негіз болса, оған алдына қойған биік мұраты, ой айтуға 

деген саналы көзқарасы әрі жетекші, әрі төреші болды.

Абай  «сөз  түзелді,  тыңдаушы,  сен  де  түзел»  дегенде, 

әлбетте,  сөздің  парасатты  ойды  әрі  тыңғылықты,  түсінікті 

етерліктей,  әрі  тыңдаушыны  еріксіз  танырқатарлықтай,  оны 

ойландырарлықтай,  оның  көкейіне  қонарлықтай  қисынды, 

жатық, көрікті болып құралуын үнемі қадағалап қана қоймай, 

тек сол принципті бірден-бір ғана нысана тұтқанын аңғартса 

керек.  «Тіл  ұстартуды,  үлгі  шашуды»  мақсат  тұтқан  Абай 

осы  жолда  көп  ойланып,  көп  толғанғанға  ұқсайды  да  оның 

көп оқып, көп ізденгені байқалады. Оның ізін, ізін ғана емес, 

нақтылы нәтижесін, айғағын Абайдың өлеңдерінен көреміз.

Абай қазақ тілін мейлінше жақсы білген. Бірақ, біле тұра, 

оның  сөзінің,  амал-тәсілінің  бәрін  орынсыз,  ретсіз,  жүйесіз 

босқа  тықпаштай  бермеген.  Сөзді  іріктесе  де,  оны  ойланып 

құраса  да,  –  соның  бәрін  айтпақшы  ойын,  пікірін  мазмұнды 

етіп,  көкейге  қонарлықтай  тізуге  баспалдақ  қана,  дәнекер 

ретінде ғана пайдаланған. Біздің Академия 1968 жылы «Абай 

тілі сөздігі» деген кітап шығарды. Сол кітапқа қарап Абайдың 

лұғатын  бағдарласақ,  оның  шығармаларында  небәрі  алты 

мыңдай ғана жеке-дара сөз қолданылған екен. Бұл сөздік, әрине, 

Абай  заманында  қазақ  халқы  қолданған  сөзден  әлдеқайда, 

тіпті, он есе кем. Өйткені Абай сөздігінен сол кездегі күнделікті 

қолданылатын  «көген,  бұршақ  (ілмек),  желі,  сірге...»  сияқты 

мыңдаған  сөзді  таба  алмайсыздар.  Бұдан,  әрине,  Абай  сол 

559

сөздерді білмеді екен деген қорытынды да, Абайдың тілі кедей 

екен деген пікір де тумаса керек. Әңгіме сөздің санында емес, 

сапасында болса керек.

Абай – орыс тілін де, араб тілін де, парсы тілін де үйренген, 

көне  түрік  әдебиеті  нұсқаларын  да  оқыған  ақын.  Сондықтан 

шығармасының  тақырыбына,  оның  мазмұнын  ашуға  қажеті 

болса, Абай осы тілдерден қымсынбай да, тартынбай да керекті 

сөздерді  саналы  түрде  алып  отырған.  Бірақ  Абайдың  негізгі 

таянышы,  берік  тірегі  –  қазақтың  байырғы  тілі,  оның  төл 

сөздігі болған. Дегенмен ол сөздерді де парықсыз қолданбаған, 

таңдап, талғап, талдап жұмсаған, тіпті, қажет болса, өз тұсынан 

да жақсы сөз, жаңа форма тудырып отырған, өйткені олар Абай 

жасаған жаңа образдарға дәнекер болған.

Абай  тілінің  мәдениеті  мен  өрнегін,  көріктілігі  мен 

көркемдігін,  жатықтығы  мен  жетіктігін  алсақ,  революцияға 

дейінгі,  кейбір  жағынан  тіпті  революциядан  кейінгі  ақындар 

мен  жазушылардың  ішінен  оған  теңдес,  онымен  парапар 

түсетін сөз шеберін таба алмаймыз.

Тентек  өмір,  ылай  ой,  тәтті  қыз;  көңілдің  жайлауы, 

талаптың аты, өмір тоны; еңбек сауу, қызықты ұрлау, та-

лап  қайнау;  салқын  өмір,  саңырау  қайғы,  асау  той;  терең 

ойдың  телміріп  соңына  еру,  қылықтың  қылшығын  тану... 

сияқты әрі соны, әрі мағыналы, әрі әсерлі, әрі көркем тіркестер 

Абайдан  бұрынғы  ақындарда,  некен-саяқтап  қана  болмаса, 

ұшыраспайтын. Ал бұрын бір-бірімен, отасып көрмеген мұндай 

сөздердің  осылайша  тіркесіп,  жаңа  үлгі  жасауы  Абайдың 

сөзқолданысында  қалыпты  жүйеге  айналған.  Айта  кетейік, 

Абай  қосқан  осындай  жаңалықты  кейінгі  Сұлтанмахмұт 

Торыайғыровтан да, Ілияс Жансүгіровтен де, Қасым Аманжо-

ловтан да, Мұхтар Әуезовтен де және басқалардан кездестіре 

беретін болдық.

Абайдың озық ойы, үздік пікірі оның шығармаларына терең 

нәр берсе, сол мазмұнға қазақ тілі жайлы төсеніш, жарасымды 

жамылыш  (форма)  бола  кетеді.  Осындай  асқан  дарындылық 

төтенше шеберлігінің арқасында, Абай «қазақтың қара шолақ 

тілімен» (Жансүгіров сөзі) қандайлықты терең ойды болсын, 

қандайлықты  нәзік  сезімді  болсын  айтуға,  айтып  бере  беру-

560

ге  болатынын  мойындатты.  Осы  арқылы  Абай  тіл  ұстарту 

мақсатын  да,  үлгі  шашу  ниетін  де  іс  жүзінде  ақтап  шыққан 

тәрізді. Оған Абайдың өлеңдері, олардың өрнектері куә.

Абай  тілінің  жаңалығы,  оның  қазақ  әдеби  тіліне  қосқан 

соны үлесі, бізше, сөзінің санында емес, ана тілінің бойындағы 

мүмкіншілік  мол

 

екенін,  оның  амал-тәсілдерін  орнымен  пай-

далана  білсе,  «өткірдің  жүзі,  кестенің  бізі  сала  алмайтын 

өрнекті» салып бере алатынына жұрттың көзін жеткізгендігінде 

болуға  тиіс;  ол  тілді  жетілдіре  беруге  болатынына  елді 

мойындатқанында болуға тиіс.

Абай өлеңіне өзге тілдерден енген элементтер жігі білінбей, 

оның  табиғи  бөлшегіне  айналып  кетеді.  Абай  байырғы  төл 

сөздерді  де  ретіне  қарай,  өзгертіп  те,  өзгешелендіріп  те 

жұмсайды.  Бірақ  олар  да  қонымсыз  сияқтанып  оқшырайып 

тұрмайды,  тілдің  байырғы  элементтерімен  үйлесіп,  үндесіп 

кетеді. Осы себептен Абайдың тілі де, сөзі де әрі соншалықты 

байырғы,  үйреншікті  әрі  соншалықты  соны,  жаңа  болып 

көрінеді. Осы себептен де болу керек Абайдың өлеңін оқыған 

сайын,  оның  ойын  топшылаған  сайын  үнемі  бір  жаңалық 

шығады да отырады. Осы себептен де Абай тілі өзінен бұрынғы 

өлеңдердің тілдерінен үздік шығып, шоқтығы тым биік болып 

көрінеді де стилі әрі жатық, әрі айқын, сонымен қатар мазмұны 

әрі  соны,  әрі  терең  болып  көрінеді  де  отырады.  Абай  тілінің 

бұл ерекшелігін біз Абайдың өзіне ғана тән өзгешелігі, өзіндік 

стилі және шеберлігінің сипаты деп қараймыз. Абайдың сөзінің 

де, ойының да екшеліп, шыңдалып, орайласып келетіні сонша, 

оның сөзік ойынан ойын сөзінен ажырату мүмкін емес.

Абай халық тілін негізге ала отырып, ана тілінің сөз қолдану, 

сөз  түзу  өрнектерін  бұзбай,  сақтай  отырып,  оны  жетілдіре 

түсуге ынталанса да, «кітаби» тілдің жүгінен бірден арыла ал-

май, өлеңінде: білмейдүр, жүрек сезедүр сияқты, қара сөзінде: 

махаббат  бірлән  тәрізді,  сөздігінде:  дада  –  дағуа,  әділет  – 

ғадалат, адал – халал, тура – тұғра, осы – үшбу секілді жа-

рыспа сөздерді де қолданған. Бірақ Абайға бұлар да жарасып 

тұрады. Өйткені «соқтықпалы, соқпақсыз жерде» өскен «етек-

бастыны  көп  көрген»  Абайға  ондайлар  кешірерлік  нәрселер 

екеніне дау болмасқа тиіс.

561

Абай  –  «бүтіндей  алғанда»,  сөзді  қиыннан  қиыстырып, 

халық  тілін  болашақ  ұлттық  әдеби  тілдің  деңгейіне  көтеріп, 

үлкен  бір  асқар  белге  шығарған,  сол  жол-жонға  көп  жәһәт 

қойған,  көп  еңбек  сіңірген,  кейінгі  сөз  шеберлеріне  өрнек 

көрсеткен, үлгі берген зор адам.

Қазақтың  ұлттық  әдеби  тілі  совет  үкіметі  тұсында  ғана 

кемеліне келіп, шалқып өсті. Абайдың сөзі совет тұсында ғана 

қазақ  халқының  нағыз  рухани,  мәдени  игілігіне  айналды,  өзі 

қазіргі  қазақ  мәдениетінің  нағыз  төрінен  ақсақалдық  орын 

алды. Абай тілі бұдан былай да ұлттың әдеби тіліміздің дамуы-

на ықпал ететіні, жақсы үлгі болатыны шәксіз.

(А. Ысқақовпен бірге) 

Қазақ ССР Ғылым Академиясының Хабарлары. 

- Қоғамдық ғылымдар сериясы. - 1971. - №5. - 38-44-б. 

562

жүктеу/скачать 3,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: